रामायण 2.16 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←अयोध्या काण्ड→

←अध्याय 16→

[rm-2-16] • 61 श्लोकाः

स ददर्शासने रामो निषण्णं पितरं शुभे। कैकेयीसहितं दीनं मुखेन परिशुष्यता।

sa dadarśāsane rāmo niṣaṇṇaṃ pitaraṃ śubhe. kaikeyīsahitaṃ dīnaṃ mukhena pariśuṣyatā.

स पितुश् चरणौ पूर्वम् अभिवाद्य विनीतवत्। ततो ववन्दे चरणौ कैकेय्याः सुसमाहितः।

sa pituś caraṇau pūrvam abhivādya vinītavat. tato vavande caraṇau kaikeyyāḥ susamāhitaḥ.

रामेत्य् उक्त्वा च वचनं वाष्पपर्याकुलेक्षणः। शशाक नृपतिर् दीनो नेक्षितुं नाभिभाषितुम्।

rāmety uktvā ca vacanaṃ vāṣpaparyākulekṣaṇaḥ. śaśāka nṛpatir dīno nekṣituṃ nābhibhāṣitum.

तद् अपूर्वं नरपतेर् दृष्ट्वा रूपं भयावहम्। रामो ऽपि भयम् आपन्नः पदा स्पृष्ट्वेव पन्नगम्।

tad apūrvaṃ narapater dṛṣṭvā rūpaṃ bhayāvaham. rāmo 'pi bhayam āpannaḥ padā spṛṣṭveva pannagam.

इन्द्रियैर् अप्रहृष्टैस् तं शोकसंतापकर्शितम्। निःश्वसन्तं महाराजं व्यथिताकुलचेतसं।

indriyair aprahṛṣṭais taṃ śokasaṃtāpakarśitam. niḥśvasantaṃ mahārājaṃ vyathitākulacetasaṃ.

ऊर्मि मालिनम् अक्षोभ्यं क्षुभ्यन्तम् इव सागरम्। उपप्लुतम् इवादित्यम् उक्तानृतम् ऋषिं यथा।

ūrmi mālinam akṣobhyaṃ kṣubhyantam iva sāgaram. upaplutam ivādityam uktānṛtam ṛṣiṃ yathā.

अचिन्त्यकल्पं हि पितुस् तं शोकम् उपधारयन्। बभूव संरब्धतरः समुद्र इव पर्वणि।

acintyakalpaṃ hi pitus taṃ śokam upadhārayan. babhūva saṃrabdhataraḥ samudra iva parvaṇi.

चिन्तयाम् आस च तदा रामः पितृहिते रतः। किंस्विद् अद्यैव नृपतिर् न मां प्रत्यभिनन्दति।

cintayām āsa ca tadā rāmaḥ pitṛhite rataḥ. kiṃsvid adyaiva nṛpatir na māṃ pratyabhinandati.

अन्यदा मां पिता दृष्ट्वा कुपितो ऽपि प्रसीदति। तस्य माम् अद्य संप्रेक्ष्य किमायासः प्रवर्तते।

anyadā māṃ pitā dṛṣṭvā kupito 'pi prasīdati. tasya mām adya saṃprekṣya kimāyāsaḥ pravartate.

स दीन इव शोकार्तो विषण्णवदनद्युतिः। कैकेयीम् अभिवाद्यैव रामो वचनम् अब्रवीत्।

sa dīna iva śokārto viṣaṇṇavadanadyutiḥ. kaikeyīm abhivādyaiva rāmo vacanam abravīt.

कच्चिन् मया नापराद्धम् अज्ञानाद् येन मे पिता। कुपितस् तन् ममाचक्ष्व त्वं चैवैनं प्रसादय।

kaccin mayā nāparāddham ajñānād yena me pitā. kupitas tan mamācakṣva tvaṃ caivainaṃ prasādaya.

विवर्णवदनो दीनो न हि माम् अभिभाषते। शारीरो मानसो वापि कच्चिद् एनं न बाधते। संतापो वाभितापो वा दुर्लभं हि सदा सुखम्।

vivarṇavadano dīno na hi mām abhibhāṣate. śārīro mānaso vāpi kaccid enaṃ na bādhate. saṃtāpo vābhitāpo vā durlabhaṃ hi sadā sukham.

कच्चिन् न किं चिद् भरते कुमारे प्रियदर्शने। शत्रुघ्ने वा महासत्त्वे मातॄणां वा ममाशुभम्।

kaccin na kiṃ cid bharate kumāre priyadarśane. śatrughne vā mahāsattve mātṝṇāṃ vā mamāśubham.

अतोषयन् महाराजम् अकुर्वन् वा पितुर् वचः। मुहूर्तम् अपि नेच्छेयं जीवितुं कुपिते नृपे।

atoṣayan mahārājam akurvan vā pitur vacaḥ. muhūrtam api neccheyaṃ jīvituṃ kupite nṛpe.

यतोमूलं नरः पश्येत् प्रादुर्भावम् इहात्मनः। कथं तस्मिन् न वर्तेत प्रत्यक्षे सति दैवते।

yatomūlaṃ naraḥ paśyet prādurbhāvam ihātmanaḥ. kathaṃ tasmin na varteta pratyakṣe sati daivate.

कच्चित् ते परुषं किं चिद् अभिमानात् पिता मम। उक्तो भवत्या कोपेन यत्रास्य लुलितं मनः।

kaccit te paruṣaṃ kiṃ cid abhimānāt pitā mama. ukto bhavatyā kopena yatrāsya lulitaṃ manaḥ.

एतद् आचक्ष्व मे देवि तत्त्वेन परिपृच्छतः। किंनिमित्तम् अपूर्वो ऽयं विकारो मनुजाधिपे।

etad ācakṣva me devi tattvena paripṛcchataḥ. kiṃnimittam apūrvo 'yaṃ vikāro manujādhipe.

अहं हि वचनाद् राज्ञः पतेयम् अपि पावके। भक्षयेयं विषं तीक्ष्णं मज्जेयम् अपि चार्णवे। नियुक्तो गुरुणा पित्रा नृपेण च हितेन च।

ahaṃ hi vacanād rājñaḥ pateyam api pāvake. bhakṣayeyaṃ viṣaṃ tīkṣṇaṃ majjeyam api cārṇave. niyukto guruṇā pitrā nṛpeṇa ca hitena ca.

तद् ब्रूहि वचनं देवि राज्ञो यद् अभिकाङ्क्षितम्। करिष्ये प्रतिजाने च रामो द्विर् नाभिभाषते।

tad brūhi vacanaṃ devi rājño yad abhikāṅkṣitam. kariṣye pratijāne ca rāmo dvir nābhibhāṣate.

तम् आर्जवसमायुक्तम् अनार्या सत्यवादिनम्। उवाच रामं कैकेयी वचनं भृशदारुणम्।

tam ārjavasamāyuktam anāryā satyavādinam. uvāca rāmaṃ kaikeyī vacanaṃ bhṛśadāruṇam.

पुरा देवासुरे युद्धे पित्रा ते मम राघव। रक्षितेन वरौ दत्तौ सशल्येन महारणे।

purā devāsure yuddhe pitrā te mama rāghava. rakṣitena varau dattau saśalyena mahāraṇe.

तत्र मे याचितो राजा भरतस्याभिषेचनम्। गमनं दण्डकारण्ये तव चाद्यैव राघव।

tatra me yācito rājā bharatasyābhiṣecanam. gamanaṃ daṇḍakāraṇye tava cādyaiva rāghava.

यदि सत्यप्रतिज्ञं त्वं पितरं कर्तुम् इच्छसि। आत्मानं च नररेष्ठ मम वाक्यम् इदं शृणु।

yadi satyapratijñaṃ tvaṃ pitaraṃ kartum icchasi. ātmānaṃ ca narareṣṭha mama vākyam idaṃ śṛṇu.

स निदेशे पितुस् तिष्ठ यथा तेन प्रतिश्रुतम्। त्वयारण्यं प्रवेष्टव्यं नव वर्षाणि पञ्च च।

sa nideśe pitus tiṣṭha yathā tena pratiśrutam. tvayāraṇyaṃ praveṣṭavyaṃ nava varṣāṇi pañca ca.

सप्त सप्त च वर्षाणि दण्डकारण्यम् आश्रितः। अभिषेकम् इमं त्यक्त्वा जटाचीरधरो वस।

sapta sapta ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ. abhiṣekam imaṃ tyaktvā jaṭācīradharo vasa.

भरतः कोसलपुरे प्रशास्तु वसुधाम् इमाम्। नानारत्नसमाकीर्णां सवाजिरथकुञ्जराम्।

bharataḥ kosalapure praśāstu vasudhām imām. nānāratnasamākīrṇāṃ savājirathakuñjarām.

तद् अप्रियम् अमित्रघ्नो वचनं मरणोपमम्। श्रुत्वा न विव्यथे रामः कैकेयीं चेदम् अब्रवीत्।

tad apriyam amitraghno vacanaṃ maraṇopamam. śrutvā na vivyathe rāmaḥ kaikeyīṃ cedam abravīt.

एवम् अस्तु गमिष्यामि वनं वस्तुम् अहं त्व् अतः। जटाचीरधरो राज्ञः प्रतिज्ञाम् अनुपालयन्।

evam astu gamiṣyāmi vanaṃ vastum ahaṃ tv ataḥ. jaṭācīradharo rājñaḥ pratijñām anupālayan.

इदं तु ज्ञातुम् इच्छामि किमर्थं मां महीपतिः। नाभिनन्दति दुर्धर्षो यथापुरम् अरिंदमः।

idaṃ tu jñātum icchāmi kimarthaṃ māṃ mahīpatiḥ. nābhinandati durdharṣo yathāpuram ariṃdamaḥ.

मन्युर् न च त्वया कार्यो देवि ब्रूहि तवाग्रतः। यास्यामि भव सुप्रीता वनं चीरजटाधरः।

manyur na ca tvayā kāryo devi brūhi tavāgrataḥ. yāsyāmi bhava suprītā vanaṃ cīrajaṭādharaḥ.

हितेन गुरुणा पित्रा कृतज्ञेन नृपेण च। नियुज्यमानो विश्रब्धं किं न कुर्याद् अहं प्रियम्।

hitena guruṇā pitrā kṛtajñena nṛpeṇa ca. niyujyamāno viśrabdhaṃ kiṃ na kuryād ahaṃ priyam.

अलीकं मानसं त्व् एकं हृदयं दहतीव मे। स्वयं यन् नाह मां राजा भरतस्याभिषेचनम्।

alīkaṃ mānasaṃ tv ekaṃ hṛdayaṃ dahatīva me. svayaṃ yan nāha māṃ rājā bharatasyābhiṣecanam.

अहं हि सीतां राज्यं च प्राणान् इष्टान् धनानि च। हृष्टो भ्रात्रे स्वयं दद्यां भरतायाप्रचोदितः।

ahaṃ hi sītāṃ rājyaṃ ca prāṇān iṣṭān dhanāni ca. hṛṣṭo bhrātre svayaṃ dadyāṃ bharatāyāpracoditaḥ.

किं पुनर् मनुजेन्द्रेण स्वयं पित्रा प्रचोदितः। तव च प्रियकामार्थं प्रतिज्ञाम् अनुपालयन्।

kiṃ punar manujendreṇa svayaṃ pitrā pracoditaḥ. tava ca priyakāmārthaṃ pratijñām anupālayan.

तद् आश्वासय हीमं त्वं किं न्व् इदं यन् महीपतिः। वसुधासक्तनयनो मन्दम् अश्रूणि मुञ्चति।

tad āśvāsaya hīmaṃ tvaṃ kiṃ nv idaṃ yan mahīpatiḥ. vasudhāsaktanayano mandam aśrūṇi muñcati.

गच्छन्तु चैवानयितुं दूताः शीघ्रजवैर् हयैः। भरतं मातुलकुलाद् अद्यैव नृपशासनात्।

gacchantu caivānayituṃ dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ. bharataṃ mātulakulād adyaiva nṛpaśāsanāt.

दण्डकारण्यम् एषो ऽहम् इतो गच्छामि सत्वरः। अविचार्य पितुर् वाक्यं समावस्तुं चतुर्दश।

daṇḍakāraṇyam eṣo 'ham ito gacchāmi satvaraḥ. avicārya pitur vākyaṃ samāvastuṃ caturdaśa.

सा हृष्टा तस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा रामस्य कैकयी। प्रस्थानं श्रद्दधाना हि त्वरयाम् आस राघवम्।

sā hṛṣṭā tasya tadvākyaṃ śrutvā rāmasya kaikayī. prasthānaṃ śraddadhānā hi tvarayām āsa rāghavam.

एवं भवतु यास्यन्ति दूताः शीघ्रजवैर् हयैः। भरतं मातुलकुलाद् उपावर्तयितुं नराः।

evaṃ bhavatu yāsyanti dūtāḥ śīghrajavair hayaiḥ. bharataṃ mātulakulād upāvartayituṃ narāḥ.

तव त्व् अहं क्षमं मन्ये नोत्सुकस्य विलम्बनम्। राम तस्माद् इतः शीघ्रं वनं त्वं गन्तुम् अर्हसि।

tava tv ahaṃ kṣamaṃ manye notsukasya vilambanam. rāma tasmād itaḥ śīghraṃ vanaṃ tvaṃ gantum arhasi.

व्रीडान्वितः स्वयं यच् च नृपस् त्वां नाभिभाषते। नैतत् किं चिन् नरश्रेष्ठ मन्युर् एषो ऽपनीयताम्।

vrīḍānvitaḥ svayaṃ yac ca nṛpas tvāṃ nābhibhāṣate. naitat kiṃ cin naraśreṣṭha manyur eṣo 'panīyatām.

यावत् त्वं न वनं यातः पुराद् अस्माद् अभित्वरन्। पिता तावन् न ते राम स्नास्यते भोक्ष्यते ऽपि वा।

yāvat tvaṃ na vanaṃ yātaḥ purād asmād abhitvaran. pitā tāvan na te rāma snāsyate bhokṣyate 'pi vā.

धिक् कष्टम् इति निःश्वस्य राजा शोकपरिप्लुतः। मूर्छितो न्यपतत् तस्मिन् पर्यङ्के हेमभूषिते।

dhik kaṣṭam iti niḥśvasya rājā śokapariplutaḥ. mūrchito nyapatat tasmin paryaṅke hemabhūṣite.

रामो ऽप्य् उत्थाप्य राजानं कैकेय्याभिप्रचोदितः। कशयेवाहतो वाजी वनं गन्तुं कृतत्वरः।

rāmo 'py utthāpya rājānaṃ kaikeyyābhipracoditaḥ. kaśayevāhato vājī vanaṃ gantuṃ kṛtatvaraḥ.

तद् अप्रियम् अनार्याया वचनं दारुणोदरम्। श्रुत्वा गतव्यथो रामः कैकेयीं वाक्यम् अब्रवीत्।

tad apriyam anāryāyā vacanaṃ dāruṇodaram. śrutvā gatavyatho rāmaḥ kaikeyīṃ vākyam abravīt.

नाहम् अर्थपरो देवि लोकम् आवस्तुम् उत्सहे। विद्धि माम् ऋषिभिस् तुल्यं केवलं धर्मम् आस्थितम्।

nāham arthaparo devi lokam āvastum utsahe. viddhi mām ṛṣibhis tulyaṃ kevalaṃ dharmam āsthitam.

यद् अत्रभवतः किं चिच् छक्यं कर्तुं प्रियं मया। प्राणान् अपि परित्यज्य सर्वथा कृतम् एव तत्।

yad atrabhavataḥ kiṃ cic chakyaṃ kartuṃ priyaṃ mayā. prāṇān api parityajya sarvathā kṛtam eva tat.

न ह्य् अतो धर्मचरणं किं चिद् अस्ति महत्तरम्। यथा पितरि शुश्रूषा तस्य वा वचनक्रिया।

na hy ato dharmacaraṇaṃ kiṃ cid asti mahattaram. yathā pitari śuśrūṣā tasya vā vacanakriyā.

अनुक्तो ऽप्य् अत्रभवता भवत्या वचनाद् अहम्। वने वत्स्यामि विजने वर्षाणीह चतुर्दश।

anukto 'py atrabhavatā bhavatyā vacanād aham. vane vatsyāmi vijane varṣāṇīha caturdaśa.

न नूनं मयि कैकेयि किं चिद् आशंससे गुणम्। यद् राजानम् अवोचस् त्वं ममेश्वरतरा सती।

na nūnaṃ mayi kaikeyi kiṃ cid āśaṃsase guṇam. yad rājānam avocas tvaṃ mameśvaratarā satī.

यावन् मातरम् आपृच्छे सीतां चानुनयाम्य् अहम्। ततो ऽद्यैव गमिष्यामि दण्डकानां महद् वनम्।

yāvan mātaram āpṛcche sītāṃ cānunayāmy aham. tato 'dyaiva gamiṣyāmi daṇḍakānāṃ mahad vanam.

भरतः पालयेद् राज्यं शुश्रूषेच् च पितुर् यथा। तथा भवत्या कर्तव्यं स हि धर्मः सनातनः।

bharataḥ pālayed rājyaṃ śuśrūṣec ca pitur yathā. tathā bhavatyā kartavyaṃ sa hi dharmaḥ sanātanaḥ.

स रामस्य वचः श्रुत्वा भृशं दुःखहतः पिता। शोकाद् अशक्नुवन् बाष्पं प्ररुरोद महास्वनम्।

sa rāmasya vacaḥ śrutvā bhṛśaṃ duḥkhahataḥ pitā. śokād aśaknuvan bāṣpaṃ praruroda mahāsvanam.

वन्दित्वा चरणौ रामो विसंज्ञस्य पितुस् तदा। कैकेय्याश् चाप्य् अनार्याया निष्पपात महाद्युतिः।

vanditvā caraṇau rāmo visaṃjñasya pitus tadā. kaikeyyāś cāpy anāryāyā niṣpapāta mahādyutiḥ.

स रामः पितरं कृत्वा कैकेयीं च प्रदक्षिणम्। निष्क्रम्यान्तःपुरात् तस्मात् स्वं ददर्श सुहृज्जनम्।

sa rāmaḥ pitaraṃ kṛtvā kaikeyīṃ ca pradakṣiṇam. niṣkramyāntaḥpurāt tasmāt svaṃ dadarśa suhṛjjanam.

तं बाष्पपरिपूर्णाक्षः पृष्ठतो ऽनुजगाम ह। लक्ष्मणः परमक्रुद्धः सुमित्रानन्दवर्धनः।

taṃ bāṣpaparipūrṇākṣaḥ pṛṣṭhato 'nujagāma ha. lakṣmaṇaḥ paramakruddhaḥ sumitrānandavardhanaḥ.

आभिषेचनिकं भाण्डं कृत्वा रामः प्रदक्षिणम्। शनैर् जगाम सापेक्षो दृष्टिं तत्राविचालयन्।

ābhiṣecanikaṃ bhāṇḍaṃ kṛtvā rāmaḥ pradakṣiṇam. śanair jagāma sāpekṣo dṛṣṭiṃ tatrāvicālayan.

न चास्य महतीं लक्ष्मीं राज्यनाशो ऽपकर्षति। लोककान्तस्य कान्तत्वं शीतरश्मेर् इव क्षपा।

na cāsya mahatīṃ lakṣmīṃ rājyanāśo 'pakarṣati. lokakāntasya kāntatvaṃ śītaraśmer iva kṣapā.

न वनं गन्तुकामस्य त्यजतश् च वसुंधराम्। सर्वलोकातिगस्येव लक्ष्यते चित्तविक्रिया।

na vanaṃ gantukāmasya tyajataś ca vasuṃdharām. sarvalokātigasyeva lakṣyate cittavikriyā.

धारयन् मनसा दुःखम् इन्द्रियाणि निगृह्य च। प्रविवेशात्मवान् वेश्म मातुरप्रियशंसिवान्।

dhārayan manasā duḥkham indriyāṇi nigṛhya ca. praviveśātmavān veśma māturapriyaśaṃsivān.

प्रविश्य वेश्मातिभृशं मुदान्वितं समीक्ष्य तां चार्थविपत्तिम् आगताम्। न चैव रामो ऽत्र जगाम विक्रियां सुहृज्जनस्यात्मविपत्तिशङ्कया।

praviśya veśmātibhṛśaṃ mudānvitaṃ samīkṣya tāṃ cārthavipattim āgatām. na caiva rāmo 'tra jagāma vikriyāṃ suhṛjjanasyātmavipattiśaṅkayā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...