रामायण 2.17 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←अयोध्या काण्ड→

←अध्याय 17→

[rm-2-17] • 33 श्लोकाः

रामस् तु भृशम् आयस्तो निःश्वसन्न् इव कुञ्जरः। जगाम सहितो भ्रात्रा मातुर् अन्तःपुरं वशी।

rāmas tu bhṛśam āyasto niḥśvasann iva kuñjaraḥ. jagāma sahito bhrātrā mātur antaḥpuraṃ vaśī.

सो ऽपश्यत् पुरुषं तत्र वृद्धं परमपूजितम्। उपविष्टं गृहद्वारि तिष्ठतश् चापरान् बहून्।

so 'paśyat puruṣaṃ tatra vṛddhaṃ paramapūjitam. upaviṣṭaṃ gṛhadvāri tiṣṭhataś cāparān bahūn.

प्रविश्य प्रथमां कक्ष्यां द्वितीयायां ददर्श सः। ब्राह्मणान् वेदसंपन्नान् वृद्धान् राज्ञाभिसत्कृतान्।

praviśya prathamāṃ kakṣyāṃ dvitīyāyāṃ dadarśa saḥ. brāhmaṇān vedasaṃpannān vṛddhān rājñābhisatkṛtān.

प्रणम्य रामस् तान् वृद्धांस् तृतीयायां ददर्श सः। स्त्रियो वृद्धाश् च बालाश् च द्वाररक्षणतत्पराः।

praṇamya rāmas tān vṛddhāṃs tṛtīyāyāṃ dadarśa saḥ. striyo vṛddhāś ca bālāś ca dvārarakṣaṇatatparāḥ.

वर्धयित्वा प्रहृष्टास् ताः प्रविश्य च गृहं स्त्रियः। न्यवेदयन्त त्वरिता राम मातुः प्रियं तदा।

vardhayitvā prahṛṣṭās tāḥ praviśya ca gṛhaṃ striyaḥ. nyavedayanta tvaritā rāma mātuḥ priyaṃ tadā.

कौसल्यापि तदा देवी रात्रिं स्थित्वा समाहिता। प्रभाते त्व् अकरोत् पूजां विष्णोः पुत्रहितैषिणी।

kausalyāpi tadā devī rātriṃ sthitvā samāhitā. prabhāte tv akarot pūjāṃ viṣṇoḥ putrahitaiṣiṇī.

सा क्षौमवसना हृष्टा नित्यं व्रतपरायणा। अग्निं जुहोति स्म तदा मन्त्रवत् कृतमङ्गला।

sā kṣaumavasanā hṛṣṭā nityaṃ vrataparāyaṇā. agniṃ juhoti sma tadā mantravat kṛtamaṅgalā.

प्रविश्य च तदा रामो मातुर् अन्तःपुरं शुभम्। ददर्श मातरं तत्र हावयन्तीं हुताशनम्।

praviśya ca tadā rāmo mātur antaḥpuraṃ śubham. dadarśa mātaraṃ tatra hāvayantīṃ hutāśanam.

सा चिरस्यात्मजं दृष्ट्वा मातृनन्दनम् आगतम्। अभिचक्राम संहृष्टा किशोरं वडवा यथा।

sā cirasyātmajaṃ dṛṣṭvā mātṛnandanam āgatam. abhicakrāma saṃhṛṣṭā kiśoraṃ vaḍavā yathā.

तम् उवाच दुराधर्षं राघवं सुतम् आत्मनः। कौसल्या पुत्रवात्सल्याद् इदं प्रियहितं वचः।

tam uvāca durādharṣaṃ rāghavaṃ sutam ātmanaḥ. kausalyā putravātsalyād idaṃ priyahitaṃ vacaḥ.

वृद्धानां धर्मशीलानां राजर्षीणां महात्मनाम्। प्राप्नुह्य् आयुश् च कीर्तिं च धर्मं चोपहितं कुले।

vṛddhānāṃ dharmaśīlānāṃ rājarṣīṇāṃ mahātmanām. prāpnuhy āyuś ca kīrtiṃ ca dharmaṃ copahitaṃ kule.

सत्यप्रतिज्ञं पितरं राजानं पश्य राघव। अद्यैव हि त्वां धर्मात्मा यौवराज्ये ऽभिषेक्ष्यति।

satyapratijñaṃ pitaraṃ rājānaṃ paśya rāghava. adyaiva hi tvāṃ dharmātmā yauvarājye 'bhiṣekṣyati.

मातरं राघवः किं चित् प्रसार्याञ्जलिम् अब्रवीत्। स स्वभावविनीतश् च गौरवाच् च तदानतः।

mātaraṃ rāghavaḥ kiṃ cit prasāryāñjalim abravīt. sa svabhāvavinītaś ca gauravāc ca tadānataḥ.

देवि नूनं न जानीषे महद् भयम् उपस्थितम्। इदं तव च दुःखाय वैदेह्या लक्ष्मणस्य च।

devi nūnaṃ na jānīṣe mahad bhayam upasthitam. idaṃ tava ca duḥkhāya vaidehyā lakṣmaṇasya ca.

चतुर्दश हि वर्षाणि वत्स्यामि विजने वने। मधुमूलफलैर् जीवन् हित्वा मुनिवद् आमिषम्।

caturdaśa hi varṣāṇi vatsyāmi vijane vane. madhumūlaphalair jīvan hitvā munivad āmiṣam.

भरताय महाराजो यौवराज्यं प्रयच्छति। मां पुनर् दण्डकारण्यं विवासयति तापसं।

bharatāya mahārājo yauvarājyaṃ prayacchati. māṃ punar daṇḍakāraṇyaṃ vivāsayati tāpasaṃ.

ताम् अदुःखोचितां दृष्ट्वा पतितां कदलीम् इव। रामस् तूत्थापयाम् आस मातरं गतचेतसं।

tām aduḥkhocitāṃ dṛṣṭvā patitāṃ kadalīm iva. rāmas tūtthāpayām āsa mātaraṃ gatacetasaṃ.

उपावृत्योत्थितां दीनां वडवाम् इव वाहिताम्। पांशुगुण्ठितसर्वाग्नीं विममर्श च पाणिना।

upāvṛtyotthitāṃ dīnāṃ vaḍavām iva vāhitām. pāṃśuguṇṭhitasarvāgnīṃ vimamarśa ca pāṇinā.

सा राघवम् उपासीनम् असुखार्ता सुखोचिता। उवाच पुरुषव्याघ्रम् उपशृण्वति लक्ष्मणे।

sā rāghavam upāsīnam asukhārtā sukhocitā. uvāca puruṣavyāghram upaśṛṇvati lakṣmaṇe.

यदि पुत्र न जायेथा मम शोकाय राघव। न स्म दुःखम् अतो भूयः पश्येयम् अहम् अप्रजा।

yadi putra na jāyethā mama śokāya rāghava. na sma duḥkham ato bhūyaḥ paśyeyam aham aprajā.

एक एव हि वन्ध्यायाः शोको भवति मानवः। अप्रजास्मीति संतापो न ह्य् अन्यः पुत्र विद्यते।

eka eva hi vandhyāyāḥ śoko bhavati mānavaḥ. aprajāsmīti saṃtāpo na hy anyaḥ putra vidyate.

न दृष्टपूर्वं कल्याणं सुखं वा पतिपौरुषे। अपि पुत्रे विपश्येयम् इति रामास्थितं मया।

na dṛṣṭapūrvaṃ kalyāṇaṃ sukhaṃ vā patipauruṣe. api putre vipaśyeyam iti rāmāsthitaṃ mayā.

सा बहून्य् अमनोज्ञानि वाक्यानि हृदयच्छिदाम्। अहं श्रोष्ये सपत्नीनाम् अवराणां वरा सती। अतो दुःखतरं किं नु प्रमदानां भविष्यति।

sā bahūny amanojñāni vākyāni hṛdayacchidām. ahaṃ śroṣye sapatnīnām avarāṇāṃ varā satī. ato duḥkhataraṃ kiṃ nu pramadānāṃ bhaviṣyati.

त्वयि संनिहिते ऽप्य् एवम् अहम् आसं निराकृता। किं पुनः प्रोषिते तात ध्रुवं मरणम् एव मे।

tvayi saṃnihite 'py evam aham āsaṃ nirākṛtā. kiṃ punaḥ proṣite tāta dhruvaṃ maraṇam eva me.

यो हि मां सेवते कश् चिद् अथ वाप्य् अनुवर्तते। कैकेय्याः पुत्रम् अन्वीक्ष्य स जनो नाभिभाषते।

yo hi māṃ sevate kaś cid atha vāpy anuvartate. kaikeyyāḥ putram anvīkṣya sa jano nābhibhāṣate.

दश सप्त च वर्षाणि तव जातस्य राघव। अतीतानि प्रकाङ्क्षन्त्या मया दुःखपरिक्षयम्।

daśa sapta ca varṣāṇi tava jātasya rāghava. atītāni prakāṅkṣantyā mayā duḥkhaparikṣayam.

उपवासैश् च योगैश् च बहुभिश् च परिश्रमैः। दुःखं संवर्धितो मोघं त्वं हि दुर्गतया मया।

upavāsaiś ca yogaiś ca bahubhiś ca pariśramaiḥ. duḥkhaṃ saṃvardhito moghaṃ tvaṃ hi durgatayā mayā.

स्थिरं तु हृदयं मन्ये ममेदं यन् न दीर्यते। प्रावृषीव महानद्याः स्पृष्टं कूलं नवाम्भसा।

sthiraṃ tu hṛdayaṃ manye mamedaṃ yan na dīryate. prāvṛṣīva mahānadyāḥ spṛṣṭaṃ kūlaṃ navāmbhasā.

ममैव नूनं मरणं न विद्यते न चावकाशो ऽस्ति यमक्षये मम। यद् अन्तको ऽद्यैव न मां जिहीर्षति प्रसह्य सिंहो रुदतीं मृगीम् इव।

mamaiva nūnaṃ maraṇaṃ na vidyate na cāvakāśo 'sti yamakṣaye mama. yad antako 'dyaiva na māṃ jihīrṣati prasahya siṃho rudatīṃ mṛgīm iva.

स्थिरं हि नूनं हृदयं ममायसं न भिद्यते यद् भुवि नावदीर्यते। अनेन दुःखेन च देहम् अर्पितं ध्रुवं ह्य् अकाले मरणं न विद्यते।

sthiraṃ hi nūnaṃ hṛdayaṃ mamāyasaṃ na bhidyate yad bhuvi nāvadīryate. anena duḥkhena ca deham arpitaṃ dhruvaṃ hy akāle maraṇaṃ na vidyate.

इदं तु दुःखं यद् अनर्थकानि मे व्रतानि दानानि च संयमाश् च हि। तपश् च तप्तं यद् अपत्यकारणात् सुनिष्फलं बीजम् इवोप्तम् ऊषरे।

idaṃ tu duḥkhaṃ yad anarthakāni me vratāni dānāni ca saṃyamāś ca hi. tapaś ca taptaṃ yad apatyakāraṇāt suniṣphalaṃ bījam ivoptam ūṣare.

यदि ह्य् अकाले मरणं स्वयेच्छया लभेत कश् चिद् गुरु दुःख कर्शितः। गताहम् अद्यैव परेत संसदं विना त्वया धेनुर् इवात्मजेन वै।

yadi hy akāle maraṇaṃ svayecchayā labheta kaś cid guru duḥkha karśitaḥ. gatāham adyaiva pareta saṃsadaṃ vinā tvayā dhenur ivātmajena vai.

भृशम् असुखम् अमर्षिता तदा बहु विललाप समीक्ष्य राघवम्। व्यसनम् उपनिशाम्य सा महत् सुतम् इव बद्धम् अवेक्ष्य किंनरी।

bhṛśam asukham amarṣitā tadā bahu vilalāpa samīkṣya rāghavam. vyasanam upaniśāmya sā mahat sutam iva baddham avekṣya kiṃnarī.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...