रामायण 2.10 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←अयोध्या काण्ड→

←अध्याय 10→

[rm-2-10] • 41 श्लोकाः

आज्ञाप्य तु महाराजो राघवस्याभिषेचनम्। प्रियार्हां प्रियम् आख्यातुं विवेशान्तःपुरं वशी।

ājñāpya tu mahārājo rāghavasyābhiṣecanam. priyārhāṃ priyam ākhyātuṃ viveśāntaḥpuraṃ vaśī.

तां तत्र पतितां भूमौ शयानाम् अतथोचिताम्। प्रतप्त इव दुःखेन सो ऽपश्यज् जगतीपतिः।

tāṃ tatra patitāṃ bhūmau śayānām atathocitām. pratapta iva duḥkhena so 'paśyaj jagatīpatiḥ.

स वृद्धस् तरुणीं भार्यां प्राणेभ्यो ऽपि गरीयसीम्। अपापः पापसंकल्पां ददर्श धरणीतले।

sa vṛddhas taruṇīṃ bhāryāṃ prāṇebhyo 'pi garīyasīm. apāpaḥ pāpasaṃkalpāṃ dadarśa dharaṇītale.

करेणुम् इव दिग्धेन विद्धां मृगयुणा वने। महागज इवारण्ये स्नेहात् परिममर्श ताम्।

kareṇum iva digdhena viddhāṃ mṛgayuṇā vane. mahāgaja ivāraṇye snehāt parimamarśa tām.

परिमृश्य च पाणिभ्याम् अभिसंत्रस्तचेतनः। कामी कमलपत्राक्षीम् उवाच वनिताम् इदम्।

parimṛśya ca pāṇibhyām abhisaṃtrastacetanaḥ. kāmī kamalapatrākṣīm uvāca vanitām idam.

न ते ऽहम् अभिजानामि क्रोधम् आत्मनि संश्रितम्। देवि केनाभियुक्तासि केन वासि विमानिता।

na te 'ham abhijānāmi krodham ātmani saṃśritam. devi kenābhiyuktāsi kena vāsi vimānitā.

यद् इदं मम दुःखाय शेषे कल्याणि पांसुषु। भूमौ शेषे किमर्थं त्वं मयि कल्याण चेतसि। भूतोपहतचित्तेव मम चित्तप्रमाथिनी।

yad idaṃ mama duḥkhāya śeṣe kalyāṇi pāṃsuṣu. bhūmau śeṣe kimarthaṃ tvaṃ mayi kalyāṇa cetasi. bhūtopahatacitteva mama cittapramāthinī.

सन्ति मे कुशला वैद्या अभितुष्टाश् च सर्वशः। सुखितां त्वां करिष्यन्ति व्याधिम् आचक्ष्व भामिनि।

santi me kuśalā vaidyā abhituṣṭāś ca sarvaśaḥ. sukhitāṃ tvāṃ kariṣyanti vyādhim ācakṣva bhāmini.

कस्य वा ते प्रियं कार्यं केन वा विप्रियं कृतम्। कः प्रियं लभताम् अद्य को वा सुमहद् अप्रियम्।

kasya vā te priyaṃ kāryaṃ kena vā vipriyaṃ kṛtam. kaḥ priyaṃ labhatām adya ko vā sumahad apriyam.

अवध्यो वध्यतां को वा वध्यः को वा विमुच्यताम्। दरिद्रः को भवत्व् आढ्यो द्रव्यवान् वाप्य् अकिंचनः।

avadhyo vadhyatāṃ ko vā vadhyaḥ ko vā vimucyatām. daridraḥ ko bhavatv āḍhyo dravyavān vāpy akiṃcanaḥ.

अहं चैव मदीयाश् च सर्वे तव वशानुगाः। न ते कं चिद् अभिप्रायं व्याहन्तुम् अहम् उत्सहे।

ahaṃ caiva madīyāś ca sarve tava vaśānugāḥ. na te kaṃ cid abhiprāyaṃ vyāhantum aham utsahe.

आत्मनो जीवितेनापि ब्रूहि यन् मनसेच्छसि। यावद् आवर्तते चक्रं तावती मे वसुंधरा।

ātmano jīvitenāpi brūhi yan manasecchasi. yāvad āvartate cakraṃ tāvatī me vasuṃdharā.

तथोक्ता सा समाश्वस्ता वक्तुकामा तद् अप्रियम्। परिपीडयितुं भूयो भर्तारम् उपचक्रमे।

tathoktā sā samāśvastā vaktukāmā tad apriyam. paripīḍayituṃ bhūyo bhartāram upacakrame.

नास्मि विप्रकृता देव केन चिन् न विमानिता। अभिप्रायस् तु मे कश् चित् तम् इच्छामि त्वया कृतम्।

nāsmi viprakṛtā deva kena cin na vimānitā. abhiprāyas tu me kaś cit tam icchāmi tvayā kṛtam.

प्रतिज्ञां प्रतिजानीष्व यदि त्वं कर्तुम् इच्छसि। अथ तद् व्याहरिष्यामि यद् अभिप्रार्थितं मया।

pratijñāṃ pratijānīṣva yadi tvaṃ kartum icchasi. atha tad vyāhariṣyāmi yad abhiprārthitaṃ mayā.

एवम् उक्तस् तया राजा प्रियया स्त्रीवशं गतः। ताम् उवाच महातेजाः कैकेयीम् ईषदुत्स्मितः।

evam uktas tayā rājā priyayā strīvaśaṃ gataḥ. tām uvāca mahātejāḥ kaikeyīm īṣadutsmitaḥ.

अवलिप्ते न जानासि त्वत्तः प्रियतरो मम। मनुजो मनुजव्याघ्राद् रामाद् अन्यो न विद्यते।

avalipte na jānāsi tvattaḥ priyataro mama. manujo manujavyāghrād rāmād anyo na vidyate.

भद्रे हृदयम् अप्य् एतद् अनुमृश्श्योद्धरस्व मे। एतत् समीक्ष्य कैकेयि ब्रूहि यत् साधु मन्यसे।

bhadre hṛdayam apy etad anumṛśśyoddharasva me. etat samīkṣya kaikeyi brūhi yat sādhu manyase.

बलम् आत्मनि पश्यन्ती न मां शङ्कितुम् अर्हसि। करिष्यामि तव प्रीतिं सुकृतेनापि ते शपे।

balam ātmani paśyantī na māṃ śaṅkitum arhasi. kariṣyāmi tava prītiṃ sukṛtenāpi te śape.

तेन वाक्येन संहृष्टा तम् अभिप्रायम् आत्मनः। व्याजहार महाघोरम् अभ्यागतम् इवान्तकम्।

tena vākyena saṃhṛṣṭā tam abhiprāyam ātmanaḥ. vyājahāra mahāghoram abhyāgatam ivāntakam.

यथाक्रमेण शपसि वरं मम ददासि च। तच् छृण्वन्तु त्रयस्त्रिंशद् देवाः सेन्द्रपुरोगमाः।

yathākrameṇa śapasi varaṃ mama dadāsi ca. tac chṛṇvantu trayastriṃśad devāḥ sendrapurogamāḥ.

चन्द्रादित्यौ नभश् चैव ग्रहा रात्र्यहनी दिशः। जगच् च पृथिवी चैव सगन्धर्वा सराक्षसा।

candrādityau nabhaś caiva grahā rātryahanī diśaḥ. jagac ca pṛthivī caiva sagandharvā sarākṣasā.

निशाचराणि भूतानि गृहेषु गृहदेवताः। यानि चान्यानि भूतानि जानीयुर् भाषितं तव।

niśācarāṇi bhūtāni gṛheṣu gṛhadevatāḥ. yāni cānyāni bhūtāni jānīyur bhāṣitaṃ tava.

सत्यसंधो महातेजा धर्मज्ञः सुसमाहितः। वरं मम ददात्य् एष तन् मे शृण्वन्तु देवताः।

satyasaṃdho mahātejā dharmajñaḥ susamāhitaḥ. varaṃ mama dadāty eṣa tan me śṛṇvantu devatāḥ.

इति देवी महेष्वासं परिगृह्याभिशस्य च। ततः परम् उवाचेदं वरदं काममोहितम्।

iti devī maheṣvāsaṃ parigṛhyābhiśasya ca. tataḥ param uvācedaṃ varadaṃ kāmamohitam.

वरौ यौ मे त्वया देव तदा दत्तौ महीपते। तौ तावद् अहम् अद्यैव वक्ष्यामि शृणु मे वचः।

varau yau me tvayā deva tadā dattau mahīpate. tau tāvad aham adyaiva vakṣyāmi śṛṇu me vacaḥ.

अभिषेक समारम्भो राघवस्योपकल्पितः। अनेनैवाभिषेकेण भरतो मे ऽभिषिच्यताम्।

abhiṣeka samārambho rāghavasyopakalpitaḥ. anenaivābhiṣekeṇa bharato me 'bhiṣicyatām.

नव पञ्च च वर्षाणि दण्डकारण्यम् आश्रितः। चीराजिनजटाधारी रामो भवतु तापसः।

nava pañca ca varṣāṇi daṇḍakāraṇyam āśritaḥ. cīrājinajaṭādhārī rāmo bhavatu tāpasaḥ.

भरतो भजताम् अद्य यौवराज्यम् अकण्टकम्। अद्य चैव हि पश्येयं प्रयान्तं राघवं वने।

bharato bhajatām adya yauvarājyam akaṇṭakam. adya caiva hi paśyeyaṃ prayāntaṃ rāghavaṃ vane.

ततः श्रुत्वा महाराजः कैकेय्या दारुणं वचः। व्यथितो विक्लवश् चैव व्याघ्रीं दृष्ट्वा यथा मृगः।

tataḥ śrutvā mahārājaḥ kaikeyyā dāruṇaṃ vacaḥ. vyathito viklavaś caiva vyāghrīṃ dṛṣṭvā yathā mṛgaḥ.

असंवृतायाम् आसीनो जगत्यां दीर्घम् उच्छ्वसन्। अहो धिग् इति सामर्षो वाचम् उक्त्वा नराधिपः। मोहम् आपेदिवान् भूयः शोकोपहतचेतनः।

asaṃvṛtāyām āsīno jagatyāṃ dīrgham ucchvasan. aho dhig iti sāmarṣo vācam uktvā narādhipaḥ. moham āpedivān bhūyaḥ śokopahatacetanaḥ.

चिरेण तु नृपः संज्ञां प्रतिलभ्य सुदुःखितः। कैकेयीम् अब्रवीत् क्रुद्धः प्रदहन्न् इव चक्षुषा।

cireṇa tu nṛpaḥ saṃjñāṃ pratilabhya suduḥkhitaḥ. kaikeyīm abravīt kruddhaḥ pradahann iva cakṣuṣā.

नृशंसे दुष्टचारित्रे कुलस्यास्य विनाशिनि। किं कृतं तव रामेण पापे पापं मयापि वा।

nṛśaṃse duṣṭacāritre kulasyāsya vināśini. kiṃ kṛtaṃ tava rāmeṇa pāpe pāpaṃ mayāpi vā.

सदा ते जननी तुल्यां वृत्तिं वहति राघवः। तस्यैव त्वम् अनर्थाय किंनिमित्तम् इहोद्यता।

sadā te jananī tulyāṃ vṛttiṃ vahati rāghavaḥ. tasyaiva tvam anarthāya kiṃnimittam ihodyatā.

त्वं मयात्मविनाशाय भवनं स्वं प्रवेशिता। अविज्ञानान् नृपसुता व्याली तीक्ष्णविषा यथा।

tvaṃ mayātmavināśāya bhavanaṃ svaṃ praveśitā. avijñānān nṛpasutā vyālī tīkṣṇaviṣā yathā.

जीवलोको यदा सर्वो रामस्येह गुणस्तवम्। अपराधं कम् उद्दिश्य त्यक्ष्यामीष्टम् अहं सुतम्।

jīvaloko yadā sarvo rāmasyeha guṇastavam. aparādhaṃ kam uddiśya tyakṣyāmīṣṭam ahaṃ sutam.

कौसल्यां वा सुमित्रां वा त्यजेयम् अपि वा श्रियम्। जीवितं वात्मनो रामं न त्व् एव पितृवत्सलम्।

kausalyāṃ vā sumitrāṃ vā tyajeyam api vā śriyam. jīvitaṃ vātmano rāmaṃ na tv eva pitṛvatsalam.

परा भवति मे प्रीतिर् दृष्ट्वा तनयम् अग्रजम्। अपश्यतस् तु मे रामं नष्टा भवति चेतना।

parā bhavati me prītir dṛṣṭvā tanayam agrajam. apaśyatas tu me rāmaṃ naṣṭā bhavati cetanā.

तिष्ठेल् लोको विना सूर्यं सस्यं वा सलिलं विना। न तु रामं विना देहे तिष्ठेत् तु मम जीवितम्।

tiṣṭhel loko vinā sūryaṃ sasyaṃ vā salilaṃ vinā. na tu rāmaṃ vinā dehe tiṣṭhet tu mama jīvitam.

तद् अलं त्यज्यताम् एष निश्चयः पापनिश्चये। अपि ते चरणौ मूर्ध्ना स्पृशाम्य् एष प्रसीद मे।

tad alaṃ tyajyatām eṣa niścayaḥ pāpaniścaye. api te caraṇau mūrdhnā spṛśāmy eṣa prasīda me.

स भूमिपालो विलपन्न् अनाथवत् स्त्रिया गृहीतो दृहये ऽतिमात्रता। पपात देव्याश् चरणौ प्रसारिताव् उभाव् असंस्पृश्य यथातुरस् तथा।

sa bhūmipālo vilapann anāthavat striyā gṛhīto dṛhaye 'timātratā. papāta devyāś caraṇau prasāritāv ubhāv asaṃspṛśya yathāturas tathā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...