महाभारत 7.91 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 91→

[mh-7-91] • 54 श्लोकाः

संजय उवाच। शृणुष्वैकमना राजन् यन् मां त्वं परिपृच्छसि। द्राव्यमाणे बले तस्मिन् हार्दिक्येन महात्मना।

saṃjaya uvāca. śṛṇuṣvaikamanā rājan yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi. drāvyamāṇe bale tasmin hārdikyena mahātmanā.

लज्जयावनते चापि प्रहृष्टैश् चैव तावकैः। द्वीपो य आसीत् पाण्डूनाम् अगाधे गाधम् इच्छताम्।

lajjayāvanate cāpi prahṛṣṭaiś caiva tāvakaiḥ. dvīpo ya āsīt pāṇḍūnām agādhe gādham icchatām.

श्रुत्वा तु निनदं भीमं तावकानां महाहवे। शैनेयस् त्वरितो राजन् कृतवर्माणम् अभ्ययात्। उवाच सारथिं तत्र क्रोधामर्षसमन्वितः। हार्दिक्याभिमुखं सूत कुरु मे रथम् उत्तमम्। कुरुते कदनं पश्य पाण्डुसैन्ये ह्य् अमर्षितः। एनं जित्वा पुनः सूत यास्यामि विजयं प्रति। एवम् उक्ते तु वचने सूतस् तस्य महामते। निमेषान्तरमात्रेण कृतवर्माणम् अभ्ययात्।

śrutvā tu ninadaṃ bhīmaṃ tāvakānāṃ mahāhave. śaineyas tvarito rājan kṛtavarmāṇam abhyayāt. uvāca sārathiṃ tatra krodhāmarṣasamanvitaḥ. hārdikyābhimukhaṃ sūta kuru me ratham uttamam. kurute kadanaṃ paśya pāṇḍusainye hy amarṣitaḥ. enaṃ jitvā punaḥ sūta yāsyāmi vijayaṃ prati. evam ukte tu vacane sūtas tasya mahāmate. nimeṣāntaramātreṇa kṛtavarmāṇam abhyayāt.

कृतवर्मा तु हार्दिक्यः शैनेयं निशितैः शरैः। अवाकिरत् सुसंक्रुद्धस् ततो ऽक्रुध्यत सात्यकिः।

kṛtavarmā tu hārdikyaḥ śaineyaṃ niśitaiḥ śaraiḥ. avākirat susaṃkruddhas tato 'krudhyata sātyakiḥ.

ततः सुनिशितं भल्लं शैनेयः कृतवर्मणे। प्रेषयाम् आस समरे शरांश् च चतुरो ऽपरान्।

tataḥ suniśitaṃ bhallaṃ śaineyaḥ kṛtavarmaṇe. preṣayām āsa samare śarāṃś ca caturo 'parān.

ते तस्य जघ्निरे वाहान् भल्लेनास्याच्छिनद् धनुः। पृष्ठरक्षं तथा सूतम् अविध्यन् निशितैः शरैः।

te tasya jaghnire vāhān bhallenāsyācchinad dhanuḥ. pṛṣṭharakṣaṃ tathā sūtam avidhyan niśitaiḥ śaraiḥ.

ततस् तं विरथं कृत्वा सात्यकिः सत्यविक्रमः। सेनाम् अस्यार्दयाम् आस शरैः संनतपर्वभिः।

tatas taṃ virathaṃ kṛtvā sātyakiḥ satyavikramaḥ. senām asyārdayām āsa śaraiḥ saṃnataparvabhiḥ.

साभज्यताथ पृतना शैनेयशरपीडिता। पलायनकृतोत्साहा भ्रमन्ती तत्र तत्र ह। ततः प्रायाद् वै त्वरितः सात्यकिः सत्यविक्रमः।

sābhajyatātha pṛtanā śaineyaśarapīḍitā. palāyanakṛtotsāhā bhramantī tatra tatra ha. tataḥ prāyād vai tvaritaḥ sātyakiḥ satyavikramaḥ.

शृणु राजन् यद् अकरोत् तव सैन्येषु वीर्यवान्। अतीत्य स महाराज द्रोणानीकमहार्णवम्।

śṛṇu rājan yad akarot tava sainyeṣu vīryavān. atītya sa mahārāja droṇānīkamahārṇavam.

पराजित्य च संहृष्टः कृतवर्माणम् आहवे। यन्तारम् अब्रवीच् छूरः शनैर् याहीत्य् असंभ्रमम्।

parājitya ca saṃhṛṣṭaḥ kṛtavarmāṇam āhave. yantāram abravīc chūraḥ śanair yāhīty asaṃbhramam.

दृष्ट्वा तु तव तत् सैन्यं रथाश्वद्विपसंकुलम्। पदातिजनसंपूर्णम् अब्रवीत् सारथिं पुनः।

dṛṣṭvā tu tava tat sainyaṃ rathāśvadvipasaṃkulam. padātijanasaṃpūrṇam abravīt sārathiṃ punaḥ.

यद् एतन् मेघसंकाशं द्रोणानीकस्य सव्यतः। सुमहत् कुञ्जरानीकं यस्य रुक्मरथो मुखम्।

yad etan meghasaṃkāśaṃ droṇānīkasya savyataḥ. sumahat kuñjarānīkaṃ yasya rukmaratho mukham.

एते हि बहवः सूत दुर्निवार्याश् च संयुगे। दुर्योधनसमादिष्टा मदर्थे त्यक्तजीविताः। राजपुत्रा महेष्वासाः सर्वे विक्रान्तयोधिनः। न चाजित्वा रणे ह्य् एताञ् शक्यः प्राप्तुं जयद्रथः। नापि पार्थो मया सूत शक्यः प्राप्तुं कथं चन। एते तिष्ठन्ति सहिताः सर्वे विद्यासु निष्ठिताः।

ete hi bahavaḥ sūta durnivāryāś ca saṃyuge. duryodhanasamādiṣṭā madarthe tyaktajīvitāḥ. rājaputrā maheṣvāsāḥ sarve vikrāntayodhinaḥ. na cājitvā raṇe hy etāñ śakyaḥ prāptuṃ jayadrathaḥ. nāpi pārtho mayā sūta śakyaḥ prāptuṃ kathaṃ cana. ete tiṣṭhanti sahitāḥ sarve vidyāsu niṣṭhitāḥ.

त्रिगर्तानां रथोदाराः सुवर्णविकृतध्वजाः। माम् एवाभिमुखा वीरा योत्स्यमाना व्यवस्थिताः।

trigartānāṃ rathodārāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ. mām evābhimukhā vīrā yotsyamānā vyavasthitāḥ.

अत्र मां प्रापय क्षिप्रम् अश्वांश् चोदय सारथे। त्रिगर्तैः सह योत्स्यामि भारद्वाजस्य पश्यतः।

atra māṃ prāpaya kṣipram aśvāṃś codaya sārathe. trigartaiḥ saha yotsyāmi bhāradvājasya paśyataḥ.

ततः प्रायाच् छनैः सूतः सात्वतस्य मते स्थितः। रथेनादित्यवर्णेन भास्वरेण पताकिना।

tataḥ prāyāc chanaiḥ sūtaḥ sātvatasya mate sthitaḥ. rathenādityavarṇena bhāsvareṇa patākinā.

तम् ऊहुः सारथेर् वश्या वल्गमाना हयोत्तमाः। वायुवेगसमाः संख्ये कुन्देन्दुरजतप्रभाः। मारुतस्य गतौ तुल्याश् चन्द्रकुन्दनिभाः शुभाः।

tam ūhuḥ sārather vaśyā valgamānā hayottamāḥ. vāyuvegasamāḥ saṃkhye kundendurajataprabhāḥ. mārutasya gatau tulyāś candrakundanibhāḥ śubhāḥ.

आपतन्तं रथं तं तु शङ्खवर्णैर् हयोत्तमैः। परिवव्रुस् ततः शूरा गजानीकेन सर्वतः। किरन्तो विविधांस् तीक्ष्णान् सायकांल् लघुवेधिनः।

āpatantaṃ rathaṃ taṃ tu śaṅkhavarṇair hayottamaiḥ. parivavrus tataḥ śūrā gajānīkena sarvataḥ. kiranto vividhāṃs tīkṣṇān sāyakāṃl laghuvedhinaḥ.

सात्वतो ऽपि शितैर् बाणैर् गजानीकम् अयोधयत्। पर्वतान् इव वर्षेण तपान्ते जलदो महान्।

sātvato 'pi śitair bāṇair gajānīkam ayodhayat. parvatān iva varṣeṇa tapānte jalado mahān.

वज्राशनिसमस्पर्शैर् वध्यमानाः शरैर् गजाः। प्राद्रवन् रणम् उत्सृज्य शिनिवीर्यसमीरितैः।

vajrāśanisamasparśair vadhyamānāḥ śarair gajāḥ. prādravan raṇam utsṛjya śinivīryasamīritaiḥ.

शीर्णदन्ता विरुधिरा भिन्नमस्तकपिण्डकाः। विशीर्णकर्णास्यकरा विनियन्तृपताकिनः।

śīrṇadantā virudhirā bhinnamastakapiṇḍakāḥ. viśīrṇakarṇāsyakarā viniyantṛpatākinaḥ.

संभिन्नवर्मघण्टाश् च संनिकृत्तमहाध्वजाः। हतारोहा दिशो राजन् भेजिरे भ्रष्टकम्बलाः।

saṃbhinnavarmaghaṇṭāś ca saṃnikṛttamahādhvajāḥ. hatārohā diśo rājan bhejire bhraṣṭakambalāḥ.

रुवन्तो विविधान् रावाञ् जलदोपमनिस्वनाः। नाराचैर् वत्सदन्तैश् च सात्वतेन विदारिताः। भल्लैर् अञ्जलिकैस् तथा। क्षुरप्रैर् अर्धचन्द्रैश् च। क्षरन्तो ऽसृक् तथा मूत्रं पुरीषं च प्रदुद्रुवुः। बभ्रमुश् चस्खलुश् चान्ये पेतुर् मम्लुस् तथापरे। एवं तत् कुञ्जरानीकं युयुधानेन पातितम्। शरैर् अग्न्यर्कसंकाशैः प्रदुद्राव समन्ततः।

ruvanto vividhān rāvāñ jaladopamanisvanāḥ. nārācair vatsadantaiś ca sātvatena vidāritāḥ. bhallair añjalikais tathā. kṣuraprair ardhacandraiś ca. kṣaranto 'sṛk tathā mūtraṃ purīṣaṃ ca pradudruvuḥ. babhramuś caskhaluś cānye petur mamlus tathāpare. evaṃ tat kuñjarānīkaṃ yuyudhānena pātitam. śarair agnyarkasaṃkāśaiḥ pradudrāva samantataḥ.

तस्मिन् द्रुते गजानीके जलसंधो महारथः। यत्तः संप्रापयन् नागं रजताश्वरथं प्रति।

tasmin drute gajānīke jalasaṃdho mahārathaḥ. yattaḥ saṃprāpayan nāgaṃ rajatāśvarathaṃ prati.

रुक्मवर्णकरः शूरस् तपनीयाङ्गदः शुचिः। कुण्डली मुकुटी शङ्खी रक्तचन्दनरूषितः। रक्तचन्दनदिग्धाङ्गः साङ्गदः सहकुण्डलः।

rukmavarṇakaraḥ śūras tapanīyāṅgadaḥ śuciḥ. kuṇḍalī mukuṭī śaṅkhī raktacandanarūṣitaḥ. raktacandanadigdhāṅgaḥ sāṅgadaḥ sahakuṇḍalaḥ.

शिरसा धारयन् दीप्तां तपनीयमयीं स्रजम्। उरसा धारयन् निष्कं कण्ठसूत्रं च भास्वरम्।

śirasā dhārayan dīptāṃ tapanīyamayīṃ srajam. urasā dhārayan niṣkaṃ kaṇṭhasūtraṃ ca bhāsvaram.

चापं च रुक्मविकृतं विधुन्वन् गजमूर्धनि। अशोभत महाराज सविद्युद् इव तोयदः।

cāpaṃ ca rukmavikṛtaṃ vidhunvan gajamūrdhani. aśobhata mahārāja savidyud iva toyadaḥ.

तम् आपतन्तं सहसा मागधस्य गजोत्तमम्। सात्यकिर् वारयाम् आस वेलेवोद्वृत्तम् अर्णवम्।

tam āpatantaṃ sahasā māgadhasya gajottamam. sātyakir vārayām āsa velevodvṛttam arṇavam.

नागं निवारितं दृष्ट्वा शैनेयस्य शरोत्तमैः। अक्रुध्यत रणे राजञ् जलसंधो महाबलः। संप्रापयद् रणे राजन् नागराजं महाबलम्।

nāgaṃ nivāritaṃ dṛṣṭvā śaineyasya śarottamaiḥ. akrudhyata raṇe rājañ jalasaṃdho mahābalaḥ. saṃprāpayad raṇe rājan nāgarājaṃ mahābalam.

ततः क्रुद्धो महेष्वासो मार्गणैर् भारसाधनैः। स वार्यमाणो बाणौघैः शैनेयेनाथ वीर्यवान्। अविध्यत शिनेः पौत्रं जलसंधो महोरसि। अविध्यन् निशितैर् बाणैः सत्यकः प्रहसन्न् इव।

tataḥ kruddho maheṣvāso mārgaṇair bhārasādhanaiḥ. sa vāryamāṇo bāṇaughaiḥ śaineyenātha vīryavān. avidhyata śineḥ pautraṃ jalasaṃdho mahorasi. avidhyan niśitair bāṇaiḥ satyakaḥ prahasann iva.

ततो ऽपरेण भल्लेन पीतेन निशितेन च। अस्यतो वृष्णिवीरस्य निचकर्त शरासनम्।

tato 'pareṇa bhallena pītena niśitena ca. asyato vṛṣṇivīrasya nicakarta śarāsanam.

सात्यकिं छिन्नधन्वानं प्रहसन्न् इव भारत। अविध्यन् मागधो वीरः पञ्चभिर् निशितैः शरैः।

sātyakiṃ chinnadhanvānaṃ prahasann iva bhārata. avidhyan māgadho vīraḥ pañcabhir niśitaiḥ śaraiḥ.

स विद्धो बहुभिर् बाणैर् जलसंधेन वीर्यवान्। नाकम्पत महाबाहुस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

sa viddho bahubhir bāṇair jalasaṃdhena vīryavān. nākampata mahābāhus tad adbhutam ivābhavat.

अचिन्तयन् वै स शरान् नात्यर्थं संभ्रमाद् बली। धनुर् अन्यत् समादाय तिष्ठ तिष्ठेत्य् उवाच ह।

acintayan vai sa śarān nātyarthaṃ saṃbhramād balī. dhanur anyat samādāya tiṣṭha tiṣṭhety uvāca ha.

एतावद् उक्त्वा शैनेयो जलसंधं महोरसि। विव्याध षष्ट्या सुभृशं शराणां प्रहसन्न् इव।

etāvad uktvā śaineyo jalasaṃdhaṃ mahorasi. vivyādha ṣaṣṭyā subhṛśaṃ śarāṇāṃ prahasann iva.

क्षुरप्रेण च पीतेन मुष्टिदेशे महद् धनुः। जलसंधस्य चिच्छेद विव्याध च त्रिभिः शरैः।

kṣurapreṇa ca pītena muṣṭideśe mahad dhanuḥ. jalasaṃdhasya ciccheda vivyādha ca tribhiḥ śaraiḥ.

जलसंधस् तु तत् त्यक्त्वा सशरं वै शरासनम्। तोमरं व्यसृजत् तूर्णं सात्यकिं प्रति मारिष।

jalasaṃdhas tu tat tyaktvā saśaraṃ vai śarāsanam. tomaraṃ vyasṛjat tūrṇaṃ sātyakiṃ prati māriṣa.

स निर्भिद्य भुजं सव्यं माधवस्य महारणे। अभ्यगाद् धरणीं घोरः श्वसन्न् इव महोरगः।

sa nirbhidya bhujaṃ savyaṃ mādhavasya mahāraṇe. abhyagād dharaṇīṃ ghoraḥ śvasann iva mahoragaḥ.

निर्भिन्ने तु भुजे सव्ये सात्यकिः सत्यविक्रमः। त्रिंशद्भिर् विशिखैस् तीक्ष्णैर् जलसंधम् अताडयत्।

nirbhinne tu bhuje savye sātyakiḥ satyavikramaḥ. triṃśadbhir viśikhais tīkṣṇair jalasaṃdham atāḍayat.

प्रगृह्य तु ततः खड्गं जलसंधो महाबलः। आर्षभं चर्म च महच् छतचन्द्रम् अलंकृतम्। तत आविध्य तं खड्गं सात्वतायोत्ससर्ज ह।

pragṛhya tu tataḥ khaḍgaṃ jalasaṃdho mahābalaḥ. ārṣabhaṃ carma ca mahac chatacandram alaṃkṛtam. tata āvidhya taṃ khaḍgaṃ sātvatāyotsasarja ha.

शैनेयस्य धनुश् छित्त्वा स खड्गो न्यपतन् महीम्। अलातचक्रवच् चैव व्यरोचत महीं गतः। अग्निचक्रम् इवाविद्धं यथा स्यान् नभसश् च्युतम्। भ्राजति स्म ततः खड्गः संप्राप्तः पृथिवीतलम्।

śaineyasya dhanuś chittvā sa khaḍgo nyapatan mahīm. alātacakravac caiva vyarocata mahīṃ gataḥ. agnicakram ivāviddhaṃ yathā syān nabhasaś cyutam. bhrājati sma tataḥ khaḍgaḥ saṃprāptaḥ pṛthivītalam.

अथान्यद् धनुर् आदाय सर्वकायावदारणम्। जलसंधम् अभिप्रेक्ष्य उत्स्मयित्वा च माधवः। शालस्कन्धप्रतीकाशम् इन्द्राशनिसमस्वनम्। विस्फार्य विव्यधे क्रुद्धो जलसंधं शरेण ह।

athānyad dhanur ādāya sarvakāyāvadāraṇam. jalasaṃdham abhiprekṣya utsmayitvā ca mādhavaḥ. śālaskandhapratīkāśam indrāśanisamasvanam. visphārya vivyadhe kruddho jalasaṃdhaṃ śareṇa ha.

ततः साभरणौ बाहू क्षुराभ्यां माधवोत्तमः। साङ्गदौ जलसंधस्य चिच्छेद प्रहसन्न् इव।

tataḥ sābharaṇau bāhū kṣurābhyāṃ mādhavottamaḥ. sāṅgadau jalasaṃdhasya ciccheda prahasann iva.

तौ बाहू परिघप्रख्यौ पेततुर् गजसत्तमात्। वसुंधरधराद् भ्रष्टौ पञ्चशीर्षाव् इवोरगौ।

tau bāhū parighaprakhyau petatur gajasattamāt. vasuṃdharadharād bhraṣṭau pañcaśīrṣāv ivoragau.

ततः सुदंष्ट्रं सुहनु चारुकुण्डलम् उन्नसम्। क्षुरेणास्य तृतीयेन शिरश् चिच्छेद सात्यकिः।

tataḥ sudaṃṣṭraṃ suhanu cārukuṇḍalam unnasam. kṣureṇāsya tṛtīyena śiraś ciccheda sātyakiḥ.

तत् पातितशिरोबाहुकबन्धं भीमदर्शनम्। द्विरदं जलसंधस्य रुधिरेणाभ्यषिञ्चत।

tat pātitaśirobāhukabandhaṃ bhīmadarśanam. dviradaṃ jalasaṃdhasya rudhireṇābhyaṣiñcata.

जलसंधं निहत्याजौ त्वरमाणस् तु सात्वतः। नैषादिं पातयाम् आस गजस्कन्धाद् विशां पते। कबन्धं द्विरदं चैव शरवर्षैर् अवाकिरत्।

jalasaṃdhaṃ nihatyājau tvaramāṇas tu sātvataḥ. naiṣādiṃ pātayām āsa gajaskandhād viśāṃ pate. kabandhaṃ dviradaṃ caiva śaravarṣair avākirat.

रुधिरेणावसिक्ताङ्गो जलसंधस्य कुञ्जरः। विलम्बमानम् अवहत् संश्लिष्टं परम् आसनम्।

rudhireṇāvasiktāṅgo jalasaṃdhasya kuñjaraḥ. vilambamānam avahat saṃśliṣṭaṃ param āsanam.

शरार्दितः सात्वतेन मर्दमानः स्ववाहिनीम्। घोरम् आर्तस्वरं कृत्वा विदुद्राव महागजः।

śarārditaḥ sātvatena mardamānaḥ svavāhinīm. ghoram ārtasvaraṃ kṛtvā vidudrāva mahāgajaḥ.

हाहाकारो महान् आसीत् तव सैन्यस्य मारिष। जलसंधं हतं दृष्ट्वा वृष्णीनाम् ऋषभेण ह।

hāhākāro mahān āsīt tava sainyasya māriṣa. jalasaṃdhaṃ hataṃ dṛṣṭvā vṛṣṇīnām ṛṣabheṇa ha.

विमुखाश् चाभ्यधावन्त तव योधाः समन्ततः। पलायने कृतोत्साहा निरुत्साहा द्विषज्जये।

vimukhāś cābhyadhāvanta tava yodhāḥ samantataḥ. palāyane kṛtotsāhā nirutsāhā dviṣajjaye.

एतस्मिन्न् अन्तरे राजन् द्रोणः शस्त्रभृतां वरः। संन्यस्य भारं सुमहत् कृतवर्मणि भारत। स हि पार्थान् रणे यत्तान् दधारैको महाबलः। अभ्ययाज् जवनैर् अश्वैर् युयुधानं महारथम्। जलसंधं हतं दृष्ट्वा पुत्रस् ते कुरुपुंगवः। सहोदरैस् तु संयुक्तः सात्यकिं समुपाद्रवत्। ततः समभवद् युद्धं कुरूणां सत्यकस्य च।

etasminn antare rājan droṇaḥ śastrabhṛtāṃ varaḥ. saṃnyasya bhāraṃ sumahat kṛtavarmaṇi bhārata. sa hi pārthān raṇe yattān dadhāraiko mahābalaḥ. abhyayāj javanair aśvair yuyudhānaṃ mahāratham. jalasaṃdhaṃ hataṃ dṛṣṭvā putras te kurupuṃgavaḥ. sahodarais tu saṃyuktaḥ sātyakiṃ samupādravat. tataḥ samabhavad yuddhaṃ kurūṇāṃ satyakasya ca.

तम् उदीर्णं तथा दृष्ट्वा शैनेयं कुरुपुंगवाः। द्रोणेनैव सह क्रुद्धाः सात्यकिं पर्यवारयन्।

tam udīrṇaṃ tathā dṛṣṭvā śaineyaṃ kurupuṃgavāḥ. droṇenaiva saha kruddhāḥ sātyakiṃ paryavārayan.

ततः प्रववृते युद्धं कुरूणां सात्वतस्य च। द्रोणस्य च रणे राजन् घोरं देवासुरोपमम्।

tataḥ pravavṛte yuddhaṃ kurūṇāṃ sātvatasya ca. droṇasya ca raṇe rājan ghoraṃ devāsuropamam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...