महाभारत 7.74 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 74→

[mh-7-74] • 58 श्लोकाः

संजय उवाच। वर्तमाने तथा युद्धे द्रोणस्य सह पाण्डुभिः। परिवर्तमाने त्व् आदित्ये तत्र सूर्यस्य रश्मिभिः। रजसा कीर्यमाणाश् च मन्दीभूताश् च सैनिकाः।

saṃjaya uvāca. vartamāne tathā yuddhe droṇasya saha pāṇḍubhiḥ. parivartamāne tv āditye tatra sūryasya raśmibhiḥ. rajasā kīryamāṇāś ca mandībhūtāś ca sainikāḥ.

तिष्ठतां युध्यमानानां पुनर् आवर्तताम् अपि। भज्यतां जयतां चैव जगाम तद् अहः शनैः।

tiṣṭhatāṃ yudhyamānānāṃ punar āvartatām api. bhajyatāṃ jayatāṃ caiva jagāma tad ahaḥ śanaiḥ.

तथा तेषु विषक्तेषु सैन्येषु जयगृद्धिषु। अर्जुनो वासुदेवश् च सैन्धवायैव जग्मतुः।

tathā teṣu viṣakteṣu sainyeṣu jayagṛddhiṣu. arjuno vāsudevaś ca saindhavāyaiva jagmatuḥ.

रथमार्गप्रमाणं तु कौन्तेयो निशितैः शरैः। चकार तत्र पन्थानं ययौ येन जनार्दनः।

rathamārgapramāṇaṃ tu kaunteyo niśitaiḥ śaraiḥ. cakāra tatra panthānaṃ yayau yena janārdanaḥ.

यत्र यत्र रथो याति पाण्डवस्य महात्मनः। तत्र तत्रैव दीर्यन्ते सेनास् तव विशां पते।

yatra yatra ratho yāti pāṇḍavasya mahātmanaḥ. tatra tatraiva dīryante senās tava viśāṃ pate.

रथशिक्षां तु दाशार्हो दर्शयाम् आस वीर्यवान्। उत्तमाधममध्यानि मण्डलानि विदर्शयन्।

rathaśikṣāṃ tu dāśārho darśayām āsa vīryavān. uttamādhamamadhyāni maṇḍalāni vidarśayan.

ते तु नामाङ्किताः पीताः कालज्वलनसंनिभाः। स्नायुनद्धाः सुपर्वाणः पृथवो दीर्घगामिनः।

te tu nāmāṅkitāḥ pītāḥ kālajvalanasaṃnibhāḥ. snāyunaddhāḥ suparvāṇaḥ pṛthavo dīrghagāminaḥ.

वैणवायस्मयशराः स्वायता विविधाननाः। रुधिरं पतगैः सार्धं प्राणिनां पपुर् आहवे।

vaiṇavāyasmayaśarāḥ svāyatā vividhānanāḥ. rudhiraṃ patagaiḥ sārdhaṃ prāṇināṃ papur āhave.

रथस्थितः क्रोशमात्रे यान् अस्यत्य् अर्जुनः शरान्। रथे क्रोशम् अतिक्रान्ते तस्य ते घ्नन्ति शात्रवान्।

rathasthitaḥ krośamātre yān asyaty arjunaḥ śarān. rathe krośam atikrānte tasya te ghnanti śātravān.

तार्क्ष्यमारुतरंहोभिर् वाजिभिः साधुवाहिभिः। तथागच्छद् धृषीकेशः कृत्स्नं विस्मापयञ् जगत्।

tārkṣyamārutaraṃhobhir vājibhiḥ sādhuvāhibhiḥ. tathāgacchad dhṛṣīkeśaḥ kṛtsnaṃ vismāpayañ jagat.

न तथा गच्छति रथस् तपनस्य विशां पते। नेन्द्रस्य न च रुद्रस्य नापि वैश्रवणस्य च।

na tathā gacchati rathas tapanasya viśāṃ pate. nendrasya na ca rudrasya nāpi vaiśravaṇasya ca.

नान्यस्य समरे राजन् गतपूर्वस् तथा रथः। यथा ययाव् अर्जुनस्य मनोभिप्रायशीघ्रगः।

nānyasya samare rājan gatapūrvas tathā rathaḥ. yathā yayāv arjunasya manobhiprāyaśīghragaḥ.

प्रविश्य तु रणे राजन् केशवः परवीरहा। सेनामध्ये हयांस् तूर्णं चोदयाम् आस भारत।

praviśya tu raṇe rājan keśavaḥ paravīrahā. senāmadhye hayāṃs tūrṇaṃ codayām āsa bhārata.

ततस् तस्य रथौघस्य मध्यं प्राप्य हयोत्तमाः। कृच्छ्रेण रथम् ऊहुस् तं क्षुत्पिपासाश्रमान्विताः।

tatas tasya rathaughasya madhyaṃ prāpya hayottamāḥ. kṛcchreṇa ratham ūhus taṃ kṣutpipāsāśramānvitāḥ.

क्षताश् च बहुभिः शस्त्रैर् युद्धशौण्डैर् अनेकशः। मण्डलानि विचित्राणि विचेरुस् ते मुहुर् मुहुः।

kṣatāś ca bahubhiḥ śastrair yuddhaśauṇḍair anekaśaḥ. maṇḍalāni vicitrāṇi vicerus te muhur muhuḥ.

हतानां वाजिनागानां रथानां च नरैः सह। उपरिष्टाद् अतिक्रान्ताः शैलाभानां सहस्रशः। श्रमेण महता युक्तास् ते हया वातरंहसः। मन्दवेगगता राजन् संवृत्तास् तत्र संयुगे।

hatānāṃ vājināgānāṃ rathānāṃ ca naraiḥ saha. upariṣṭād atikrāntāḥ śailābhānāṃ sahasraśaḥ. śrameṇa mahatā yuktās te hayā vātaraṃhasaḥ. mandavegagatā rājan saṃvṛttās tatra saṃyuge.

एतस्मिन्न् अन्तरे वीराव् आवन्त्यौ भ्रातरौ नृप। सहसेनौ समार्छेतां पाण्डवं क्लान्तवाहनम्।

etasminn antare vīrāv āvantyau bhrātarau nṛpa. sahasenau samārchetāṃ pāṇḍavaṃ klāntavāhanam.

ताव् अर्जुनं चतुःषष्ट्या सप्तत्या च जनार्दनम्। शराणां च शतेनाश्वान् अविध्येतां मुदान्वितौ।

tāv arjunaṃ catuḥṣaṣṭyā saptatyā ca janārdanam. śarāṇāṃ ca śatenāśvān avidhyetāṃ mudānvitau.

ताव् अर्जुनो महाराज नवभिर् नतपर्वभिः। आजघान रणे क्रुद्धो मर्मज्ञो मर्मभेदिभिः।

tāv arjuno mahārāja navabhir nataparvabhiḥ. ājaghāna raṇe kruddho marmajño marmabhedibhiḥ.

ततस् तौ तु शरौघेण बीभत्सुं सहकेशवम्। आच्छादयेतां संरब्धौ सिंहनादं च नेदतुः।

tatas tau tu śaraugheṇa bībhatsuṃ sahakeśavam. ācchādayetāṃ saṃrabdhau siṃhanādaṃ ca nedatuḥ.

तयोस् तु धनुषी चित्रे भल्लाभ्यां श्वेतवाहनः। चिच्छेद समरे तूर्णं ध्वजौ च कनकोज्ज्वलौ।

tayos tu dhanuṣī citre bhallābhyāṃ śvetavāhanaḥ. ciccheda samare tūrṇaṃ dhvajau ca kanakojjvalau.

अथान्ये धनुषी राजन् प्रगृह्य समरे तदा। पाण्डवं भृशसंक्रुद्धाव् अर्दयाम् आसतुः शरैः।

athānye dhanuṣī rājan pragṛhya samare tadā. pāṇḍavaṃ bhṛśasaṃkruddhāv ardayām āsatuḥ śaraiḥ.

तयोस् तु भृशसंक्रुद्धः शराभ्यां पाण्डुनन्दनः। तौ तु शस्त्रभृतां श्रेष्ठः शरैः संतोष्य भारत। चिच्छेद धनुषी तूर्णं भूय एव धनंजयः।

tayos tu bhṛśasaṃkruddhaḥ śarābhyāṃ pāṇḍunandanaḥ. tau tu śastrabhṛtāṃ śreṣṭhaḥ śaraiḥ saṃtoṣya bhārata. ciccheda dhanuṣī tūrṇaṃ bhūya eva dhanaṃjayaḥ.

तथान्यैर् विशिखैस् तूर्णं हेमपुङ्खैः शिलाशितैः। जघानाश्वान् सपदातांस् तथोभौ पार्ष्णिसारथी।

tathānyair viśikhais tūrṇaṃ hemapuṅkhaiḥ śilāśitaiḥ. jaghānāśvān sapadātāṃs tathobhau pārṣṇisārathī.

ज्येष्ठस्य च शिरः कायात् क्षुरप्रेण न्यकृन्तत। स पपात हतः पृथ्व्यां वातरुग्ण इव द्रुमः। निहतो रुधिराक्ताङ्गः कम्पयन्न् इव मेदिनीम्।

jyeṣṭhasya ca śiraḥ kāyāt kṣurapreṇa nyakṛntata. sa papāta hataḥ pṛthvyāṃ vātarugṇa iva drumaḥ. nihato rudhirāktāṅgaḥ kampayann iva medinīm.

विन्दं तु निहतं दृष्ट्वा अनुविन्दः प्रतापवान्। हताश्वं रथम् उत्सृज्य गदां गृह्य महाबलः।

vindaṃ tu nihataṃ dṛṣṭvā anuvindaḥ pratāpavān. hatāśvaṃ ratham utsṛjya gadāṃ gṛhya mahābalaḥ.

अभ्यद्रवत संग्रामे भ्रातुर् वधम् अनुस्मरन्। गदया गदिनां श्रेष्ठो नृत्यन्न् इव महारथः।

abhyadravata saṃgrāme bhrātur vadham anusmaran. gadayā gadināṃ śreṣṭho nṛtyann iva mahārathaḥ.

अनुविन्दस् तु गदया ललाटे मधुसूदनम्। स्पृष्ट्वा नाकम्पयत् क्रुद्धो मैनाकम् इव पर्वतम्।

anuvindas tu gadayā lalāṭe madhusūdanam. spṛṣṭvā nākampayat kruddho mainākam iva parvatam.

तस्यार्जुनः शरैः षड्भिर् ग्रीवां पादौ भुजौ शिरः। निचकर्त स संछिन्नः पपाताद्रिचयो यथा।

tasyārjunaḥ śaraiḥ ṣaḍbhir grīvāṃ pādau bhujau śiraḥ. nicakarta sa saṃchinnaḥ papātādricayo yathā.

ततस् तौ निहतौ दृष्ट्वा तयो राजन् पदानुगाः। अभ्यद्रवन्त संक्रुद्धाः किरन्तः शतशः शरान्।

tatas tau nihatau dṛṣṭvā tayo rājan padānugāḥ. abhyadravanta saṃkruddhāḥ kirantaḥ śataśaḥ śarān.

तान् अर्जुनः शरैस् तूर्णं निहत्य भरतर्षभ। व्यरोचत यथा वह्निर् दावं दग्ध्वा हिमात्यये।

tān arjunaḥ śarais tūrṇaṃ nihatya bharatarṣabha. vyarocata yathā vahnir dāvaṃ dagdhvā himātyaye.

तयोः सेनाम् अतिक्रम्य कृच्छ्रान् निर्याद् धनंजयः। विबभौ जलदान् भित्त्वा दिवाकर इवोदितः।

tayoḥ senām atikramya kṛcchrān niryād dhanaṃjayaḥ. vibabhau jaladān bhittvā divākara ivoditaḥ.

तं दृष्ट्वा कुरवस् त्रस्ताः प्रहृष्टाश् चाभवन् पुनः। अभ्यवर्षंस् तदा पार्थं समन्ताद् भरतर्षभ।

taṃ dṛṣṭvā kuravas trastāḥ prahṛṣṭāś cābhavan punaḥ. abhyavarṣaṃs tadā pārthaṃ samantād bharatarṣabha.

श्रान्तं चैनं समालक्ष्य ज्ञात्वा दूरे च सैन्धवम्। सिंहनादेन महता सर्वतः पर्यवारयन्।

śrāntaṃ cainaṃ samālakṣya jñātvā dūre ca saindhavam. siṃhanādena mahatā sarvataḥ paryavārayan.

तांस् तु दृष्ट्वा सुसंरब्धान् उत्स्मयन् पुरुषर्षभः। शनकैर् इव दाशार्हम् अर्जुनो वाक्यम् अब्रवीत्।

tāṃs tu dṛṣṭvā susaṃrabdhān utsmayan puruṣarṣabhaḥ. śanakair iva dāśārham arjuno vākyam abravīt.

शरार्दिताश् च ग्लानाश् च हया दूरे च सैन्धवः। किम् इहानन्तरं कार्यं ज्यायिष्ठं तव रोचते।

śarārditāś ca glānāś ca hayā dūre ca saindhavaḥ. kim ihānantaraṃ kāryaṃ jyāyiṣṭhaṃ tava rocate.

ब्रूहि कृष्ण यथातत्त्वं त्वं हि प्राज्ञतमः सदा। भवन्नेत्रा रणे शत्रून् विजेष्यन्तीह पाण्डवाः।

brūhi kṛṣṇa yathātattvaṃ tvaṃ hi prājñatamaḥ sadā. bhavannetrā raṇe śatrūn vijeṣyantīha pāṇḍavāḥ.

मम त्व् अनन्तरं कृत्यं यद् वै तत् संनिबोध मे। हयान् विमुच्य हि सुखं विशल्यान् कुरु माधव।

mama tv anantaraṃ kṛtyaṃ yad vai tat saṃnibodha me. hayān vimucya hi sukhaṃ viśalyān kuru mādhava.

एवम् उक्तस् तु पार्थेन केशवः प्रत्युवाच तम्। ममाप्य् एतन् मतं पार्थ यद् इदं ते प्रभाषितम्।

evam uktas tu pārthena keśavaḥ pratyuvāca tam. mamāpy etan mataṃ pārtha yad idaṃ te prabhāṣitam.

अर्जुन उवाच। अहम् आवारयिष्यामि सर्वसैन्यानि केशव। त्वम् अप्य् अत्र यथान्यायं कुरु कार्यम् अनन्तरम्।

arjuna uvāca. aham āvārayiṣyāmi sarvasainyāni keśava. tvam apy atra yathānyāyaṃ kuru kāryam anantaram.

संजय उवाच। सो ऽवतीर्य रथोपस्थाद् असंभ्रान्तो धनंजयः। गाण्डीवं धनुर् आदाय तस्थौ गिरिर् इवाचलः।

saṃjaya uvāca. so 'vatīrya rathopasthād asaṃbhrānto dhanaṃjayaḥ. gāṇḍīvaṃ dhanur ādāya tasthau girir ivācalaḥ.

तम् अभ्यधावन् क्रोशन्तः क्षत्रिया जयकाङ्क्षिणः। इदं छिद्रम् इति ज्ञात्वा धरणीस्थं धनंजयम्।

tam abhyadhāvan krośantaḥ kṣatriyā jayakāṅkṣiṇaḥ. idaṃ chidram iti jñātvā dharaṇīsthaṃ dhanaṃjayam.

तम् एकं रथवंशेन महता पर्यवारयन्। विकर्षन्तश् च चापानि विसृजन्तश् च सायकान्।

tam ekaṃ rathavaṃśena mahatā paryavārayan. vikarṣantaś ca cāpāni visṛjantaś ca sāyakān.

अस्त्राणि च विचित्राणि क्रुद्धास् तत्र व्यदर्शयन्। छादयन्तः शरैः पार्थं मेघा इव दिवाकरम्।

astrāṇi ca vicitrāṇi kruddhās tatra vyadarśayan. chādayantaḥ śaraiḥ pārthaṃ meghā iva divākaram.

अभ्यद्रवन्त वेगेन क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभम्। रथसिंहं रथोदाराः सिंहं मत्ता इव द्विपाः।

abhyadravanta vegena kṣatriyāḥ kṣatriyarṣabham. rathasiṃhaṃ rathodārāḥ siṃhaṃ mattā iva dvipāḥ.

तत्र पार्थस्य भुजयोर् महद् बलम् अदृश्यत। ततः पार्थस् त्व् अजेतव्यो महाबाहुबलाश्रयः। यत् क्रुद्धो बहुलाः सेनाः सर्वतः समवारयत्।

tatra pārthasya bhujayor mahad balam adṛśyata. tataḥ pārthas tv ajetavyo mahābāhubalāśrayaḥ. yat kruddho bahulāḥ senāḥ sarvataḥ samavārayat.

अस्त्रैर् अस्त्राणि संवार्य द्विषतां सर्वतो विभुः। इषुभिर् बहुभिस् तूर्णं सर्वान् एव समावृणोत्।

astrair astrāṇi saṃvārya dviṣatāṃ sarvato vibhuḥ. iṣubhir bahubhis tūrṇaṃ sarvān eva samāvṛṇot.

तत्रान्तरिक्षे बाणानां प्रगाढानां विशां पते। संघर्षेण महार्चिष्मान् पावकः समजायत।

tatrāntarikṣe bāṇānāṃ pragāḍhānāṃ viśāṃ pate. saṃgharṣeṇa mahārciṣmān pāvakaḥ samajāyata.

तत्र तत्र महेष्वासैः श्वसद्भिः शोणितोक्षितैः। हयैर् नागैश् च संभिन्नैर् नदद्भिश् चारिकर्शनैः।

tatra tatra maheṣvāsaiḥ śvasadbhiḥ śoṇitokṣitaiḥ. hayair nāgaiś ca saṃbhinnair nadadbhiś cārikarśanaiḥ.

संरब्धैश् चारिभिर् वीरैः प्रार्थयद्भिर् जयं मृधे। एकस्थैर् बहुभिः क्रुद्धैर् ऊष्मेव समजायत।

saṃrabdhaiś cāribhir vīraiḥ prārthayadbhir jayaṃ mṛdhe. ekasthair bahubhiḥ kruddhair ūṣmeva samajāyata.

शरोर्मिणं ध्वजावर्तं नागनक्रं दुरत्ययम्। पदातिमत्स्यकलिलं शङ्खदुन्दुभिनिस्वनम्।

śarormiṇaṃ dhvajāvartaṃ nāganakraṃ duratyayam. padātimatsyakalilaṃ śaṅkhadundubhinisvanam.

असंख्येयम् अपारं च रजो ऽऽभीलम् अतीव च। उष्णीषकमठच्छन्नं पताकाफेनमालिनम्।

asaṃkhyeyam apāraṃ ca rajo ''bhīlam atīva ca. uṣṇīṣakamaṭhacchannaṃ patākāphenamālinam.

रथसागरम् अक्षोभ्यं मातङ्गाङ्गशिलाचितम्। वेलाभूतस् तदा पार्थः पत्रिभिः समवारयत्। धृतराष्ट्र उवाच। अर्जुने धरणीं प्राप्ते हयहस्ते च केशवे। संजय उवाच। एतद् अन्तरम् आसाद्य कथं पार्थो न निर्जितः। सद्यः पार्थिव पार्थेन निरुद्धाः सर्वपार्थिवाः। रथस्था धरणीस्थेन वाक्यम् अच्छान्दसं यथा। भूमिस्थो ऽपि रथस्थांस् तान् पार्थः सर्वधनुर्धरान्। एको निवारयाम् आस लोभः सर्वगुणान् इव।

rathasāgaram akṣobhyaṃ mātaṅgāṅgaśilācitam. velābhūtas tadā pārthaḥ patribhiḥ samavārayat. dhṛtarāṣṭra uvāca. arjune dharaṇīṃ prāpte hayahaste ca keśave. saṃjaya uvāca. etad antaram āsādya kathaṃ pārtho na nirjitaḥ. sadyaḥ pārthiva pārthena niruddhāḥ sarvapārthivāḥ. rathasthā dharaṇīsthena vākyam acchāndasaṃ yathā. bhūmistho 'pi rathasthāṃs tān pārthaḥ sarvadhanurdharān. eko nivārayām āsa lobhaḥ sarvaguṇān iva.

ततो जनार्दनः संख्ये प्रियं पुरुषसत्तमम्। असंभ्रान्तो महाबाहुर् अर्जुनं वाक्यम् अब्रवीत्।

tato janārdanaḥ saṃkhye priyaṃ puruṣasattamam. asaṃbhrānto mahābāhur arjunaṃ vākyam abravīt.

उदपानम् इहाश्वानां नालम् अस्ति रणे ऽर्जुन। परीप्सन्ते जलं चेमे पेयं न त्व् अवगाहनम्।

udapānam ihāśvānāṃ nālam asti raṇe 'rjuna. parīpsante jalaṃ ceme peyaṃ na tv avagāhanam.

इदम् अस्तीत्य् असंभ्रान्तो ब्रुवन्न् अस्त्रेण मेदिनीम्। अभिहत्यार्जुनश् चक्रे वाजिपानं सरः शुभम्। हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकोपशोभितम्। सविस्तीर्णं प्रसन्नाम्भः प्रफुल्लवरपङ्कजम्। कूर्ममत्स्यगणाकीर्णम् अगाधम् ऋषिसेवितम्। भगवन् नारदमुनेर् दर्शनार्थं कृतं क्षणात्। एवं पार्थस् ततश् चक्रे वाजिनां च सरः शुभम्।

idam astīty asaṃbhrānto bruvann astreṇa medinīm. abhihatyārjunaś cakre vājipānaṃ saraḥ śubham. haṃsakāraṇḍavākīrṇaṃ cakravākopaśobhitam. savistīrṇaṃ prasannāmbhaḥ praphullavarapaṅkajam. kūrmamatsyagaṇākīrṇam agādham ṛṣisevitam. bhagavan nāradamuner darśanārthaṃ kṛtaṃ kṣaṇāt. evaṃ pārthas tataś cakre vājināṃ ca saraḥ śubham.

शरवंशं शरस्थूणं शराच्छादनम् अद्भुतम्। शरवेश्माकरोत् पार्थस् त्वष्टेवाद्भुतकर्मकृत्।

śaravaṃśaṃ śarasthūṇaṃ śarācchādanam adbhutam. śaraveśmākarot pārthas tvaṣṭevādbhutakarmakṛt.

ततः प्रहस्य गोविन्दः साधु साध्व् इत्य् अथाब्रवीत्। शरवेश्मनि पार्थेन कृते तस्मिन् महारणे।

tataḥ prahasya govindaḥ sādhu sādhv ity athābravīt. śaraveśmani pārthena kṛte tasmin mahāraṇe.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents