महाभारत 7.73 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 73→

[mh-7-73] • 53 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। बाणे तस्मिन् निकृत्ते तु धृष्टद्युम्ने च मोक्षिते। तेन वृष्णिप्रवीरेण युयुधानेन संजय।

dhṛtarāṣṭra uvāca. bāṇe tasmin nikṛtte tu dhṛṣṭadyumne ca mokṣite. tena vṛṣṇipravīreṇa yuyudhānena saṃjaya.

अमर्षितो महेष्वासः सर्वशस्त्रभृतां वरः। नरव्याघ्रः शिनेः पौत्रे द्रोणः किम् अकरोद् युधि।

amarṣito maheṣvāsaḥ sarvaśastrabhṛtāṃ varaḥ. naravyāghraḥ śineḥ pautre droṇaḥ kim akarod yudhi.

संजय उवाच। संप्रद्रुतः क्रोधविषो व्यादितास्यशरासनः। तीक्ष्णधारेषुदशनः शितनाराचदंष्ट्रवान्।

saṃjaya uvāca. saṃpradrutaḥ krodhaviṣo vyāditāsyaśarāsanaḥ. tīkṣṇadhāreṣudaśanaḥ śitanārācadaṃṣṭravān.

संरम्भामर्षताम्राक्षो महाहिर् इव निःश्वसन्। नरवीरप्रमुदितैः शोणैर् अश्वैर् महाजवैः।

saṃrambhāmarṣatāmrākṣo mahāhir iva niḥśvasan. naravīrapramuditaiḥ śoṇair aśvair mahājavaiḥ.

उत्पतद्भिर् इवाकाशं क्रमद्भिर् इव सर्वतः। रुक्मपुङ्खाञ् शरान् अस्यन् युयुधानम् उपाद्रवत्।

utpatadbhir ivākāśaṃ kramadbhir iva sarvataḥ. rukmapuṅkhāñ śarān asyan yuyudhānam upādravat.

शरपातमहावर्षं रथघोषबलाहकम्। कार्मुकाकर्षविक्षिप्तं नाराचबहुविद्युतम्।

śarapātamahāvarṣaṃ rathaghoṣabalāhakam. kārmukākarṣavikṣiptaṃ nārācabahuvidyutam.

शक्तिखड्गाशनिधरं क्रोधवेगसमुत्थितम्। द्रोणमेघम् अनावार्यं हयमारुतचोदितम्।

śaktikhaḍgāśanidharaṃ krodhavegasamutthitam. droṇamegham anāvāryaṃ hayamārutacoditam.

दृष्ट्वैवाभिपतन्तं तं शूरः परपुरंजयः। उवाच सूतं शैनेयः प्रहसन् युद्धदुर्मदः।

dṛṣṭvaivābhipatantaṃ taṃ śūraḥ parapuraṃjayaḥ. uvāca sūtaṃ śaineyaḥ prahasan yuddhadurmadaḥ.

एतं वै ब्राह्मणं क्रूरं स्वकर्मण्य् अनवस्थितम्। आश्रयं धार्तराष्ट्रस्य राज्ञो दुःखभयावहम्।

etaṃ vai brāhmaṇaṃ krūraṃ svakarmaṇy anavasthitam. āśrayaṃ dhārtarāṣṭrasya rājño duḥkhabhayāvaham.

शीघ्रं प्रजवितैर् अश्वैः प्रत्युद्याहि प्रहृष्टवत्। आचार्यं राजपुत्राणां सततं शूरमानिनम्। एवम् उक्तस् ततः सूतः सत्यकस्यावहद् रथम्।

śīghraṃ prajavitair aśvaiḥ pratyudyāhi prahṛṣṭavat. ācāryaṃ rājaputrāṇāṃ satataṃ śūramāninam. evam uktas tataḥ sūtaḥ satyakasyāvahad ratham.

ततो रजतसंकाशा माधवस्य हयोत्तमाः। द्रोणस्याभिमुखाः शीघ्रम् अगच्छन् वातरंहसः। ततस् तौ द्रोणशैनेयौ युयुधाते परंतपौ। शरैर् अनेकसाहस्रैस् ताडयन्तौ परस्परम्। इषुजालावृतं व्योम चक्रतुः पुरुषर्षभौ। पूरयाम् आसतुर् वीराव् उभौ दश दिशः शरैः। मेघाव् इवातपापाये धाराभिर् इतरेतरम्। न स्म सूर्यस् तदा भाति न ववौ च समीरणः।

tato rajatasaṃkāśā mādhavasya hayottamāḥ. droṇasyābhimukhāḥ śīghram agacchan vātaraṃhasaḥ. tatas tau droṇaśaineyau yuyudhāte paraṃtapau. śarair anekasāhasrais tāḍayantau parasparam. iṣujālāvṛtaṃ vyoma cakratuḥ puruṣarṣabhau. pūrayām āsatur vīrāv ubhau daśa diśaḥ śaraiḥ. meghāv ivātapāpāye dhārābhir itaretaram. na sma sūryas tadā bhāti na vavau ca samīraṇaḥ.

इषुजालावृतं घोरम् अन्धकारम् अनन्तरम्। अनाधृष्यम् इवान्येषां शूराणाम् अभवत् तदा। अन्धकारीकृते लोके द्रोणशैनेययोः शरैः।

iṣujālāvṛtaṃ ghoram andhakāram anantaram. anādhṛṣyam ivānyeṣāṃ śūrāṇām abhavat tadā. andhakārīkṛte loke droṇaśaineyayoḥ śaraiḥ.

ततः शीघ्रास्त्रविदुषोर् द्रोणसात्वतयोस् तदा। नान्तरं शरवृष्टीनां दृश्यते नरसिंहयोः।

tataḥ śīghrāstraviduṣor droṇasātvatayos tadā. nāntaraṃ śaravṛṣṭīnāṃ dṛśyate narasiṃhayoḥ.

इषूणां संनिपातेन शब्दो धाराभिघातजः। शुश्रुवे शक्रमुक्तानाम् अशनीनाम् इव स्वनः।

iṣūṇāṃ saṃnipātena śabdo dhārābhighātajaḥ. śuśruve śakramuktānām aśanīnām iva svanaḥ.

नाराचैर् अतिविद्धानां शराणां रूपम् आबभौ। आशीविषविदष्टानां सर्पाणाम् इव भारत।

nārācair atividdhānāṃ śarāṇāṃ rūpam ābabhau. āśīviṣavidaṣṭānāṃ sarpāṇām iva bhārata.

तयोर् ज्यातलनिर्घोषो व्यश्रूयत सुदारुणः। अजस्रं शैलशृङ्गाणां वज्रेणाहन्यताम् इव।

tayor jyātalanirghoṣo vyaśrūyata sudāruṇaḥ. ajasraṃ śailaśṛṅgāṇāṃ vajreṇāhanyatām iva.

उभयोस् तौ रथौ राजंस् ते चाश्वास्तौ च सारथी। रुक्मपुङ्खैः शरैश् छन्नाश् चित्ररूपा बभुस् तदा।

ubhayos tau rathau rājaṃs te cāśvāstau ca sārathī. rukmapuṅkhaiḥ śaraiś channāś citrarūpā babhus tadā.

निर्मलानाम् अजिह्मानां नाराचानां विशां पते। निर्मुक्ताशीविषाभानां संपातो ऽभूत् सुदारुणः।

nirmalānām ajihmānāṃ nārācānāṃ viśāṃ pate. nirmuktāśīviṣābhānāṃ saṃpāto 'bhūt sudāruṇaḥ.

उभयोः पतिते छत्रे तथैव पतितौ ध्वजौ। निकृन्ततोः शरैस् तीक्ष्णैर् द्रोणसत्यकयोस् तदा। उभौ रुधिरसिक्ताङ्गाव् उभौ च विजयैषिणौ।

ubhayoḥ patite chatre tathaiva patitau dhvajau. nikṛntatoḥ śarais tīkṣṇair droṇasatyakayos tadā. ubhau rudhirasiktāṅgāv ubhau ca vijayaiṣiṇau.

स्रवद्भिः शोणितं गात्रैः प्रस्रुताव् इव वारणौ। अन्योन्यम् अभिविध्येतां जीवितान्तकरैः शरैः।

sravadbhiḥ śoṇitaṃ gātraiḥ prasrutāv iva vāraṇau. anyonyam abhividhyetāṃ jīvitāntakaraiḥ śaraiḥ.

गर्जितोत्क्रुष्टसंनादाः शङ्खदुन्दुभिनिस्वनाः। उपारमन् महाराज व्याजहार न कश् चन।

garjitotkruṣṭasaṃnādāḥ śaṅkhadundubhinisvanāḥ. upāraman mahārāja vyājahāra na kaś cana.

तूष्णींभूतान्य् अनीकानि योधा युद्धाद् उपारमन्। ददृशे द्वैरथं ताभ्यां जातकौतूहलो जनः।

tūṣṇīṃbhūtāny anīkāni yodhā yuddhād upāraman. dadṛśe dvairathaṃ tābhyāṃ jātakautūhalo janaḥ.

रथिनो हस्तियन्तारो हयारोहाः पदातयः। अवैक्षन्ताचलैर् नेत्रैः परिवार्य रथर्षभौ। सर्वतः परिवार्योभौ प्रतताक्षभिवीक्षिरे।

rathino hastiyantāro hayārohāḥ padātayaḥ. avaikṣantācalair netraiḥ parivārya ratharṣabhau. sarvataḥ parivāryobhau pratatākṣabhivīkṣire.

हस्त्यनीकान्य् अतिष्ठन्त तथानीकानि वाजिनाम्। तथैव रथवाहिन्यः प्रतिव्यूह्य व्यवस्थिताः।

hastyanīkāny atiṣṭhanta tathānīkāni vājinām. tathaiva rathavāhinyaḥ prativyūhya vyavasthitāḥ.

मुक्ताविद्रुमचित्रैश् च मणिकाञ्चनभूषितैः। ध्वजैर् आभरणैश् चित्रैः कवचैश् च हिरण्मयैः।

muktāvidrumacitraiś ca maṇikāñcanabhūṣitaiḥ. dhvajair ābharaṇaiś citraiḥ kavacaiś ca hiraṇmayaiḥ.

वैजयन्तीपताकाभिः परिस्तोमाङ्गकम्बलैः। विमलैर् निशितैः शस्त्रैर् हयानां च प्रकीर्णकैः।

vaijayantīpatākābhiḥ paristomāṅgakambalaiḥ. vimalair niśitaiḥ śastrair hayānāṃ ca prakīrṇakaiḥ.

जातरूपमयीभिश् च राजतीभिश् च मूर्धसु। गजानां कुम्भमालाभिर् दन्तवेष्टैश् च भारत।

jātarūpamayībhiś ca rājatībhiś ca mūrdhasu. gajānāṃ kumbhamālābhir dantaveṣṭaiś ca bhārata.

सबलाकाः सखद्योताः सैरावतशतह्रदाः। अदृश्यन्तोष्णपर्याये मेघानाम् इव वागुराः।

sabalākāḥ sakhadyotāḥ sairāvataśatahradāḥ. adṛśyantoṣṇaparyāye meghānām iva vāgurāḥ.

अपश्यन्न् अस्मदीयाश् च ते च यौधिष्ठिराः स्थिताः। तद् युद्धं युयुधानस्य द्रोणस्य च महात्मनः।

apaśyann asmadīyāś ca te ca yaudhiṣṭhirāḥ sthitāḥ. tad yuddhaṃ yuyudhānasya droṇasya ca mahātmanaḥ.

विमानाग्रगता देवा ब्रह्मशक्रपुरोगमाः। सिद्धचारणसंघाश् च विद्याधरमहोरगाः। गन्धर्वा दानवा यक्षा राक्षसाप्सरसः खगाः।

vimānāgragatā devā brahmaśakrapurogamāḥ. siddhacāraṇasaṃghāś ca vidyādharamahoragāḥ. gandharvā dānavā yakṣā rākṣasāpsarasaḥ khagāḥ.

गतप्रत्यागताक्षेपैश् चित्रैः शस्त्रविघातिभिः। विविधैर् विस्मयं जग्मुस् तयोः पुरुषसिंहयोः।

gatapratyāgatākṣepaiś citraiḥ śastravighātibhiḥ. vividhair vismayaṃ jagmus tayoḥ puruṣasiṃhayoḥ.

हस्तलाघवम् अस्त्रेषु दर्शयन्तौ महाबलौ। अन्योन्यं समविध्येतां शरैस् तौ द्रोणसात्यकी।

hastalāghavam astreṣu darśayantau mahābalau. anyonyaṃ samavidhyetāṃ śarais tau droṇasātyakī.

ततो द्रोणस्य दाशार्हः शरांश् चिच्छेद संयुगे। पत्रिभिः सुदृढैर् आशु धनुश् चैव महाद्युते।

tato droṇasya dāśārhaḥ śarāṃś ciccheda saṃyuge. patribhiḥ sudṛḍhair āśu dhanuś caiva mahādyute.

निमेषान्तरमात्रेण भारद्वाजो ऽपरं धनुः। सज्यं चकार तच् चाशु चिच्छेदास्य स सात्यकिः।

nimeṣāntaramātreṇa bhāradvājo 'paraṃ dhanuḥ. sajyaṃ cakāra tac cāśu cicchedāsya sa sātyakiḥ.

ततस् त्वरन् पुनर् द्रोणो धनुर्हस्तो व्यतिष्ठत। सज्यं सज्यं पुनश् चास्य चिच्छेद निशितैः शरैः। चकार तत्र पन्थानं ययौ येन जनार्दनः। एवम् एकशतं छिन्नं धनुषां दृढधन्विना। न चान्तरं तयोर् दृष्टं संधाने छेदने ऽपि च।

tatas tvaran punar droṇo dhanurhasto vyatiṣṭhata. sajyaṃ sajyaṃ punaś cāsya ciccheda niśitaiḥ śaraiḥ. cakāra tatra panthānaṃ yayau yena janārdanaḥ. evam ekaśataṃ chinnaṃ dhanuṣāṃ dṛḍhadhanvinā. na cāntaraṃ tayor dṛṣṭaṃ saṃdhāne chedane 'pi ca.

ततो ऽस्य संयुगे द्रोणो दृष्ट्वा कर्मातिमानुषम्। युयुधानस्य राजेन्द्र मनसेदम् अचिन्तयत्।

tato 'sya saṃyuge droṇo dṛṣṭvā karmātimānuṣam. yuyudhānasya rājendra manasedam acintayat.

एतद् अस्त्रबलं रामे कार्तवीर्ये धनंजये। भीष्मे च पुरुषव्याघ्रे यद् इदं सात्वतां वरे।

etad astrabalaṃ rāme kārtavīrye dhanaṃjaye. bhīṣme ca puruṣavyāghre yad idaṃ sātvatāṃ vare.

तं चास्य मनसा द्रोणः पूजयाम् आस विक्रमम्। लाघवं वासवस्येव संप्रेक्ष्य द्विजसत्तमः।

taṃ cāsya manasā droṇaḥ pūjayām āsa vikramam. lāghavaṃ vāsavasyeva saṃprekṣya dvijasattamaḥ.

तुतोषास्त्रविदां श्रेष्ठस् तथा देवाः सवासवाः। लाघवं वृष्णिवीरस्य वासवस्येव दृश्य सः। तुष्टुवुर् लाघवात् तस्य देवाः साग्निपुरोगमाः। सिद्धचारणसंघाश् च साधु साध्व् इति चुक्रुशुः। न ताम् आलक्षयाम् आसुर् लघुतां शीघ्रकारिणः।

tutoṣāstravidāṃ śreṣṭhas tathā devāḥ savāsavāḥ. lāghavaṃ vṛṣṇivīrasya vāsavasyeva dṛśya saḥ. tuṣṭuvur lāghavāt tasya devāḥ sāgnipurogamāḥ. siddhacāraṇasaṃghāś ca sādhu sādhv iti cukruśuḥ. na tām ālakṣayām āsur laghutāṃ śīghrakāriṇaḥ.

देवाश् च युयुधानस्य गन्धर्वाश् च विशां पते। सिद्धचारणसंघाश् च विदुर् द्रोणस्य कर्म तत्।

devāś ca yuyudhānasya gandharvāś ca viśāṃ pate. siddhacāraṇasaṃghāś ca vidur droṇasya karma tat.

ततो ऽन्यद् धनुर् आदाय द्रोणः क्षत्रियमर्दनः। अस्त्रैर् अस्त्रविदां श्रेष्ठो योधयाम् आस भारत।

tato 'nyad dhanur ādāya droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ. astrair astravidāṃ śreṣṭho yodhayām āsa bhārata.

तस्यास्त्राण्य् अस्त्रमायाभिः प्रतिहन्य स सात्यकिः। जघान निशितैर् बाणैस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

tasyāstrāṇy astramāyābhiḥ pratihanya sa sātyakiḥ. jaghāna niśitair bāṇais tad adbhutam ivābhavat.

तस्यातिमानुषं कर्म दृष्ट्वान्यैर् असमं रणे। युक्तं योगेन योगज्ञास् तावकाः समपूजयन्।

tasyātimānuṣaṃ karma dṛṣṭvānyair asamaṃ raṇe. yuktaṃ yogena yogajñās tāvakāḥ samapūjayan.

यद् अस्त्रम् अस्यति द्रोणस् तद् एवास्यति सात्यकिः। तम् आचार्यो ऽप्य् असंभ्रान्तो ऽयोधयच् छत्रुतापनः। इत्य् आसीत् तुमुलः शब्दो दुर्धर्षस्य रथं प्रति।

yad astram asyati droṇas tad evāsyati sātyakiḥ. tam ācāryo 'py asaṃbhrānto 'yodhayac chatrutāpanaḥ. ity āsīt tumulaḥ śabdo durdharṣasya rathaṃ prati.

ततः क्रुद्धो महाराज धनुर्वेदस्य पारगः। वधाय युयुधानस्य दिव्यम् अस्त्रम् उदैरयत्।

tataḥ kruddho mahārāja dhanurvedasya pāragaḥ. vadhāya yuyudhānasya divyam astram udairayat.

तद् आग्नेयं महाघोरं रिपुघ्नम् उपलक्ष्य सः। अस्त्रं दिव्यं महेष्वासो वारुणं समुदैरयत्।

tad āgneyaṃ mahāghoraṃ ripughnam upalakṣya saḥ. astraṃ divyaṃ maheṣvāso vāruṇaṃ samudairayat.

हाहाकारो महान् आसीद् दृष्ट्वा दिव्यास्त्रधारिणौ। न विचेरुस् तदाकाशे भूतान्य् आकाशगान्य् अपि।

hāhākāro mahān āsīd dṛṣṭvā divyāstradhāriṇau. na vicerus tadākāśe bhūtāny ākāśagāny api.

अस्त्रे ते वारुणाग्नेये ताभ्यां बाणसमाहिते। न तावद् अभिषज्येते व्यावर्तद् अथ भास्करः।

astre te vāruṇāgneye tābhyāṃ bāṇasamāhite. na tāvad abhiṣajyete vyāvartad atha bhāskaraḥ.

ततो युधिष्ठिरो राजा भीमसेनश् च पाण्डवः। नकुलः सहदेवश् च पर्यरक्षन्त सात्यकिम्।

tato yudhiṣṭhiro rājā bhīmasenaś ca pāṇḍavaḥ. nakulaḥ sahadevaś ca paryarakṣanta sātyakim.

धृष्टद्युम्नमुखैः सार्धं विराटश् च सकेकयः। मत्स्याः शाल्वेयसेनाश् च द्रोणम् आजग्मुर् अञ्जसा।

dhṛṣṭadyumnamukhaiḥ sārdhaṃ virāṭaś ca sakekayaḥ. matsyāḥ śālveyasenāś ca droṇam ājagmur añjasā.

दुःशासनं पुरस्कृत्य राजपुत्राः सहस्रशः। द्रोणम् अभ्युपपद्यन्त सपत्नैः परिवारितम्।

duḥśāsanaṃ puraskṛtya rājaputrāḥ sahasraśaḥ. droṇam abhyupapadyanta sapatnaiḥ parivāritam.

ततो युद्धम् अभूद् राजंस् तव तेषां च धन्विनाम्। रजसा संवृते लोके शरजालसमावृते।

tato yuddham abhūd rājaṃs tava teṣāṃ ca dhanvinām. rajasā saṃvṛte loke śarajālasamāvṛte.

सर्वम् आविग्नम् अभवन् न प्राज्ञायत किं चन। सैन्येन रजसा ध्वस्ते निर्मर्यादम् अवर्तत। तेनान्तरेण पार्थस् तु रणे जित्वा महारथान्। अतिक्रान्तस् तदा युद्धं कृत्वा पर्यवतस्थिवान्।

sarvam āvignam abhavan na prājñāyata kiṃ cana. sainyena rajasā dhvaste nirmaryādam avartata. tenāntareṇa pārthas tu raṇe jitvā mahārathān. atikrāntas tadā yuddhaṃ kṛtvā paryavatasthivān.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...