महाभारत 7.64 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 64→

[mh-7-64] • 60 श्लोकाः

संजय उवाच। ततो व्यूढेष्व् अनीकेषु समुत्क्रुष्टेषु मारिष। ताड्यमानासु भेरीषु मृदङ्गेषु नदत्सु च।

saṃjaya uvāca. tato vyūḍheṣv anīkeṣu samutkruṣṭeṣu māriṣa. tāḍyamānāsu bherīṣu mṛdaṅgeṣu nadatsu ca.

अनीकानां च संह्रादे वादित्राणां च निस्वने। प्रध्मापितेषु शङ्खेषु संनादे लोमहर्षणे।

anīkānāṃ ca saṃhrāde vāditrāṇāṃ ca nisvane. pradhmāpiteṣu śaṅkheṣu saṃnāde lomaharṣaṇe.

अभिहारयत्सु शनकैर् भरतेषु युयुत्सुषु। रौद्रे मुहूर्ते संप्राप्ते सव्यसाची व्यदृश्यत।

abhihārayatsu śanakair bharateṣu yuyutsuṣu. raudre muhūrte saṃprāpte savyasācī vyadṛśyata.

वडानां वायसानां च पुरस्तात् सव्यसाचिनः। बहुलानि सहस्राणि प्राक्रीडंस् तत्र भारत। पिशितासृग्भुजां संघाः प्रलीयन्ते सहस्रशः।

vaḍānāṃ vāyasānāṃ ca purastāt savyasācinaḥ. bahulāni sahasrāṇi prākrīḍaṃs tatra bhārata. piśitāsṛgbhujāṃ saṃghāḥ pralīyante sahasraśaḥ.

मृगाश् च घोरसंनादाः शिवाश् चाशिवदर्शनाः। दक्षिणेन प्रयातानाम् अस्माकं प्राणदंस् तथा। लोकक्षये महाराज यादृशास् तादृशा हि ते। अशिवा धार्तराष्ट्राणां शिवाः पार्थस्य संयुगे।

mṛgāś ca ghorasaṃnādāḥ śivāś cāśivadarśanāḥ. dakṣiṇena prayātānām asmākaṃ prāṇadaṃs tathā. lokakṣaye mahārāja yādṛśās tādṛśā hi te. aśivā dhārtarāṣṭrāṇāṃ śivāḥ pārthasya saṃyuge.

सनिर्घाता ज्वलन्त्यश् च पेतुर् उल्काः समन्ततः। चचाल च मही कृत्स्ना भये घोरे समुत्थिते।

sanirghātā jvalantyaś ca petur ulkāḥ samantataḥ. cacāla ca mahī kṛtsnā bhaye ghore samutthite.

विष्वग् वाताः सनिर्घाता रूक्षाः शर्करवर्षिणः। ववुर् आयाति कौन्तेये संग्रामे समुपस्थिते।

viṣvag vātāḥ sanirghātā rūkṣāḥ śarkaravarṣiṇaḥ. vavur āyāti kaunteye saṃgrāme samupasthite.

नाकुलिस् तु शतानीको धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। पाण्डवानाम् अनीकानि प्राज्ञौ तौ व्यूहतुस् तदा।

nākulis tu śatānīko dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. pāṇḍavānām anīkāni prājñau tau vyūhatus tadā.

ततो रथसहस्रेण द्विरदानां शतेन च। त्रिभिर् अश्वसहस्रैश् च पदातीनां शतैः शतैः।

tato rathasahasreṇa dviradānāṃ śatena ca. tribhir aśvasahasraiś ca padātīnāṃ śataiḥ śataiḥ.

अध्यर्धमात्रे धनुषां सहस्रे तनयस् तव। अग्रतः सर्वसैन्यानां स्थित्वा दुर्मर्षणो ऽब्रवीत्।

adhyardhamātre dhanuṣāṃ sahasre tanayas tava. agrataḥ sarvasainyānāṃ sthitvā durmarṣaṇo 'bravīt.

अद्य गाण्डीवधन्वानं तपन्तं युद्धदुर्मदम्। अहम् आवारयिष्यामि वेलेव मकरालयम्।

adya gāṇḍīvadhanvānaṃ tapantaṃ yuddhadurmadam. aham āvārayiṣyāmi veleva makarālayam.

अद्य पश्यन्तु संग्रामे धनंजयम् अमर्षणम्। विषक्तं मयि दुर्धर्षम् अश्मकूटम् इवाश्मनि। तिष्ठध्वं रथिनो यूयं संग्रामम् अभिकाङ्क्षिणः। युध्यामि संहतान् एतान् यशो मानं च वर्धयन्।

adya paśyantu saṃgrāme dhanaṃjayam amarṣaṇam. viṣaktaṃ mayi durdharṣam aśmakūṭam ivāśmani. tiṣṭhadhvaṃ rathino yūyaṃ saṃgrāmam abhikāṅkṣiṇaḥ. yudhyāmi saṃhatān etān yaśo mānaṃ ca vardhayan.

एवं ब्रुवन् महाराज महात्मा स महामतिः। महेष्वासैर् वृतो राजन् महेष्वासो व्यवस्थितः। ततो ऽर्जुनो महाराज प्रत्यदृश्यत भारत।

evaṃ bruvan mahārāja mahātmā sa mahāmatiḥ. maheṣvāsair vṛto rājan maheṣvāso vyavasthitaḥ. tato 'rjuno mahārāja pratyadṛśyata bhārata.

ततो ऽन्तक इव क्रुद्धः सवज्र इव वासवः। दण्डपाणिर् इवासह्यो मृत्युः कालेन चोदितः।

tato 'ntaka iva kruddhaḥ savajra iva vāsavaḥ. daṇḍapāṇir ivāsahyo mṛtyuḥ kālena coditaḥ.

शूलपाणिर् इवाक्षोभ्यो वरुणः पाशवान् इव। युगान्ताग्निर् इवार्चिष्मान् प्रधक्ष्यन् वै पुनः प्रजाः।

śūlapāṇir ivākṣobhyo varuṇaḥ pāśavān iva. yugāntāgnir ivārciṣmān pradhakṣyan vai punaḥ prajāḥ.

क्रोधामर्षबलोद्धूतो निवातकवचान्तकः। जयो जेता स्थितः सत्ये पारयिष्यन् महाव्रतम्।

krodhāmarṣabaloddhūto nivātakavacāntakaḥ. jayo jetā sthitaḥ satye pārayiṣyan mahāvratam.

आमुक्तकवचः खड्गी जाम्बूनदकिरीटभृत्। शुभ्रवर्माम्बरधरः स्वङ्गदी चारुकुण्डली।

āmuktakavacaḥ khaḍgī jāmbūnadakirīṭabhṛt. śubhravarmāmbaradharaḥ svaṅgadī cārukuṇḍalī.

रथप्रवरम् आस्थाय नरो नारायणानुगः। विधुन्वन् गाण्डिवं संख्ये बभौ सूर्य इवोदितः।

rathapravaram āsthāya naro nārāyaṇānugaḥ. vidhunvan gāṇḍivaṃ saṃkhye babhau sūrya ivoditaḥ.

सो ऽग्रानीकस्य महत इषुपाते धनंजयः। व्यवस्थाप्य रथं सज्जं शङ्खं दध्मौ प्रतापवान्।

so 'grānīkasya mahata iṣupāte dhanaṃjayaḥ. vyavasthāpya rathaṃ sajjaṃ śaṅkhaṃ dadhmau pratāpavān.

अथ कृष्णो ऽप्य् असंभ्रान्तः पार्थेन सह मारिष। प्राध्मापयत् पाञ्चजन्यं शङ्खप्रवरम् ओजसा।

atha kṛṣṇo 'py asaṃbhrāntaḥ pārthena saha māriṣa. prādhmāpayat pāñcajanyaṃ śaṅkhapravaram ojasā.

तयोः शङ्खप्रणादेन तव सैन्ये विशां पते। आसन् संहृष्टरोमाणः कम्पिता गतचेतसः।

tayoḥ śaṅkhapraṇādena tava sainye viśāṃ pate. āsan saṃhṛṣṭaromāṇaḥ kampitā gatacetasaḥ.

यथा त्रसन्ति भूतानि सर्वाण्य् अशनिनिस्वनात्। तथा शङ्खप्रणादेन वित्रेसुस् तव सैनिकाः।

yathā trasanti bhūtāni sarvāṇy aśaninisvanāt. tathā śaṅkhapraṇādena vitresus tava sainikāḥ.

प्रसुस्रुवुः शकृन्मूत्रं वाहनानि च सर्वशः। एवं सवाहनं सर्वम् आविग्नम् अभवद् बलम्।

prasusruvuḥ śakṛnmūtraṃ vāhanāni ca sarvaśaḥ. evaṃ savāhanaṃ sarvam āvignam abhavad balam.

व्यषीदन्त नरा राजञ् शङ्खशब्देन मारिष। विसंज्ञाश् चाभवन् के चित् के चिद् राजन् वितत्रसुः।

vyaṣīdanta narā rājañ śaṅkhaśabdena māriṣa. visaṃjñāś cābhavan ke cit ke cid rājan vitatrasuḥ.

ततः कपिर् महानादं सह भूतैर् ध्वजालयैः। अकरोद् व्यादितास्यश् च भीषयंस् तव सैनिकान्।

tataḥ kapir mahānādaṃ saha bhūtair dhvajālayaiḥ. akarod vyāditāsyaś ca bhīṣayaṃs tava sainikān.

ततः शङ्खाश् च भेर्यश् च मृदङ्गाश् चानकैः सह। पुनर् एवाभ्यहन्यन्त तव सैन्यप्रहर्षणाः।

tataḥ śaṅkhāś ca bheryaś ca mṛdaṅgāś cānakaiḥ saha. punar evābhyahanyanta tava sainyapraharṣaṇāḥ.

नानावादित्रसंह्रादैः क्ष्वेडितास्फोटिताकुलैः। सिंहनादैः सवादित्रैः समाहूतैर् महारथैः। दुर्मर्षणबलं पूर्वम् अथ दुःशासनानुगम्। ततः शकटसंस्थं च घोरनादसमाकुलम्।

nānāvāditrasaṃhrādaiḥ kṣveḍitāsphoṭitākulaiḥ. siṃhanādaiḥ savāditraiḥ samāhūtair mahārathaiḥ. durmarṣaṇabalaṃ pūrvam atha duḥśāsanānugam. tataḥ śakaṭasaṃsthaṃ ca ghoranādasamākulam.

तस्मिन् सुतुमुले शब्दे भीरूणां भयवर्धने। अतीव हृष्टो दाशार्हम् अब्रवीत् पाकशासनिः।

tasmin sutumule śabde bhīrūṇāṃ bhayavardhane. atīva hṛṣṭo dāśārham abravīt pākaśāsaniḥ.

चोदयाश्वान् हृषीकेश यत्र दुर्मर्षणः स्थितः। एतद् भित्त्वा गजानीकं प्रवेक्ष्याम्य् अरिवाहिनीम्।

codayāśvān hṛṣīkeśa yatra durmarṣaṇaḥ sthitaḥ. etad bhittvā gajānīkaṃ pravekṣyāmy arivāhinīm.

एवम् उक्तो महाबाहुः केशवः सव्यसाचिना। अचोदयद् धयांस् तत्र यत्र दुर्मर्षणः स्थितः।

evam ukto mahābāhuḥ keśavaḥ savyasācinā. acodayad dhayāṃs tatra yatra durmarṣaṇaḥ sthitaḥ.

स संप्रहारस् तुमुलः संप्रवृत्तः सुदारुणः। एकस्य च बहूनां च रथनागनरक्षयः।

sa saṃprahāras tumulaḥ saṃpravṛttaḥ sudāruṇaḥ. ekasya ca bahūnāṃ ca rathanāganarakṣayaḥ.

ततः सायकवर्षेण पर्जन्य इव वृष्टिमान्। परान् अवाकिरत् पार्थः पर्वतान् इव नीरदः।

tataḥ sāyakavarṣeṇa parjanya iva vṛṣṭimān. parān avākirat pārthaḥ parvatān iva nīradaḥ.

ते चापि रथिनः सर्वे त्वरिताः कृतहस्तवत्। अवाकिरन् बाणजालैस् ततः कृष्णधनंजयौ।

te cāpi rathinaḥ sarve tvaritāḥ kṛtahastavat. avākiran bāṇajālais tataḥ kṛṣṇadhanaṃjayau.

ततः क्रुद्धो महाबाहुर् वार्यमाणः परैर् युधि। शिरांसि रथिनां पार्थः कायेभ्यो ऽपाहरच् छरैः।

tataḥ kruddho mahābāhur vāryamāṇaḥ parair yudhi. śirāṃsi rathināṃ pārthaḥ kāyebhyo 'pāharac charaiḥ.

उद्भ्रान्तनयनैर् वक्त्रैः संदष्टोष्ठपुटैः शुभैः। सकुण्डलशिरस्त्राणैर् वसुधा समकीर्यत। अमर्षाद् भ्रुकुटीकृतैः। तथैव क्रोधदष्टोष्ठैर् अवाकीर्यत मेदिनी।

udbhrāntanayanair vaktraiḥ saṃdaṣṭoṣṭhapuṭaiḥ śubhaiḥ. sakuṇḍalaśirastrāṇair vasudhā samakīryata. amarṣād bhrukuṭīkṛtaiḥ. tathaiva krodhadaṣṭoṣṭhair avākīryata medinī.

पुण्डरीकवनानीव विध्वस्तानि समन्ततः। विनिकीर्णानि योधानां वदनानि चकाशिरे।

puṇḍarīkavanānīva vidhvastāni samantataḥ. vinikīrṇāni yodhānāṃ vadanāni cakāśire.

तपनीयविचित्राणि सिक्तानि रुधिरेण च। अदृश्यन्त यथा राजन् मेघसंघाः सविद्युतः।

tapanīyavicitrāṇi siktāni rudhireṇa ca. adṛśyanta yathā rājan meghasaṃghāḥ savidyutaḥ.

शिरसां पततां राजञ् शब्दो ऽभूत् पृथिवीतले। कालेन परिपक्वानां तालानां पतताम् इव।

śirasāṃ patatāṃ rājañ śabdo 'bhūt pṛthivītale. kālena paripakvānāṃ tālānāṃ patatām iva.

ततः कबन्धः कश् चित् तु धनुर् आलम्ब्य तिष्ठति। कश् चित् खड्गं विनिष्कृष्य भुजेनोद्यम्य तिष्ठति। गृहीत्वान्यस्य केशेषु शिरो नृत्यति चापरः।

tataḥ kabandhaḥ kaś cit tu dhanur ālambya tiṣṭhati. kaś cit khaḍgaṃ viniṣkṛṣya bhujenodyamya tiṣṭhati. gṛhītvānyasya keśeṣu śiro nṛtyati cāparaḥ.

नाजानन्त शिरांस्य् उर्व्यां पतितानि नरर्षभाः। अमृष्यमाणाः कौन्तेयं संग्रामे जयगृद्धिनः।

nājānanta śirāṃsy urvyāṃ patitāni nararṣabhāḥ. amṛṣyamāṇāḥ kaunteyaṃ saṃgrāme jayagṛddhinaḥ.

हयानाम् उत्तमाङ्गैश् च हस्तिहस्तैश् च मेदिनी। बाहुभिश् च शिरोभिश् च वीराणां समकीर्यत।

hayānām uttamāṅgaiś ca hastihastaiś ca medinī. bāhubhiś ca śirobhiś ca vīrāṇāṃ samakīryata.

अयं पार्थः कुतः पार्थ एष पार्थ इति प्रभो। तिष्ठ पार्थैर् हि मां पार्थ क्व यासीति च जल्पताम्। तव सैन्येषु योधानां पार्थभूतम् इवाभवत्।

ayaṃ pārthaḥ kutaḥ pārtha eṣa pārtha iti prabho. tiṣṭha pārthair hi māṃ pārtha kva yāsīti ca jalpatām. tava sainyeṣu yodhānāṃ pārthabhūtam ivābhavat.

अन्योन्यम् अपि चाजघ्नुर् आत्मानम् अपि चापरे। पार्थभूतम् अमन्यन्त जगत् कालेन मोहिताः।

anyonyam api cājaghnur ātmānam api cāpare. pārthabhūtam amanyanta jagat kālena mohitāḥ.

निष्टनन्तः सरुधिरा विसंज्ञा गाढवेदनाः। शयाना बहवो वीराः कीर्तयन्तः सुहृज्जनम्।

niṣṭanantaḥ sarudhirā visaṃjñā gāḍhavedanāḥ. śayānā bahavo vīrāḥ kīrtayantaḥ suhṛjjanam.

सभिण्डिपालाः सप्रासाः सशक्त्यृष्टिपरश्वधाः। सनिर्यूहाः सनिस्त्रिंशाः सशरासनतोमराः।

sabhiṇḍipālāḥ saprāsāḥ saśaktyṛṣṭiparaśvadhāḥ. saniryūhāḥ sanistriṃśāḥ saśarāsanatomarāḥ.

सबाणवर्माभरणाः सगदाः साङ्गदा रणे। महाभुजगसंकाशा बाहवः परिघोपमाः।

sabāṇavarmābharaṇāḥ sagadāḥ sāṅgadā raṇe. mahābhujagasaṃkāśā bāhavaḥ parighopamāḥ.

उद्वेष्टन्ति विचेष्टन्ति संवेष्टन्ति च सर्वशः। वेगं कुर्वन्ति संरब्धा निकृत्ताः परमेषुभिः।

udveṣṭanti viceṣṭanti saṃveṣṭanti ca sarvaśaḥ. vegaṃ kurvanti saṃrabdhā nikṛttāḥ parameṣubhiḥ.

यो यः स्म समरे पार्थं प्रतिसंरभते नरः। तस्य तस्यान्तको बाणः शरीरम् उपसर्पति।

yo yaḥ sma samare pārthaṃ pratisaṃrabhate naraḥ. tasya tasyāntako bāṇaḥ śarīram upasarpati.

नृत्यतो रथमार्गेषु धनुर् व्यायच्छतस् तथा। न कश् चित् तत्र पार्थस्य ददर्शान्तरम् अण्व् अपि।

nṛtyato rathamārgeṣu dhanur vyāyacchatas tathā. na kaś cit tatra pārthasya dadarśāntaram aṇv api.

यत् तस्य घटमानस्य क्षिप्रं विक्षिपतः शरान्। लाघवात् पाण्डुपुत्रस्य व्यस्मयन्त परे जनाः।

yat tasya ghaṭamānasya kṣipraṃ vikṣipataḥ śarān. lāghavāt pāṇḍuputrasya vyasmayanta pare janāḥ.

हस्तिनं हस्तियन्तारम् अश्वम् आश्विकम् एव च। अभिनत् फल्गुनो बाणै रथिनं च ससारथिम्।

hastinaṃ hastiyantāram aśvam āśvikam eva ca. abhinat phalguno bāṇai rathinaṃ ca sasārathim.

आवर्तमानम् आवृत्तं युध्यमानं च पाण्डवः। प्रमुखे तिष्ठमानं च न कं चिन् न निहन्ति सः।

āvartamānam āvṛttaṃ yudhyamānaṃ ca pāṇḍavaḥ. pramukhe tiṣṭhamānaṃ ca na kaṃ cin na nihanti saḥ.

यथोदयन् वै गगने सूर्यो हन्ति महत् तमः। तथार्जुनो गजानीकम् अवधीत् कङ्कपत्रिभिः।

yathodayan vai gagane sūryo hanti mahat tamaḥ. tathārjuno gajānīkam avadhīt kaṅkapatribhiḥ.

हस्तिभिः पतितैर् भिन्नैस् तव सैन्यम् अदृश्यत। अन्तकाले यथा भूमिर् विनिकीर्णैर् महीधरैः।

hastibhiḥ patitair bhinnais tava sainyam adṛśyata. antakāle yathā bhūmir vinikīrṇair mahīdharaiḥ.

यथा मध्यंदिने सूर्यो दुष्प्रेक्ष्यः प्राणिभिः सदा। तथा धनंजयः क्रुद्धो दुष्प्रेक्ष्यो युधि शत्रुभिः।

yathā madhyaṃdine sūryo duṣprekṣyaḥ prāṇibhiḥ sadā. tathā dhanaṃjayaḥ kruddho duṣprekṣyo yudhi śatrubhiḥ.

तत् तथा तव पुत्रस्य सैन्यं युधि परंतप। प्रभग्नं द्रुतम् आविग्नम् अतीव शरपीडितम्।

tat tathā tava putrasya sainyaṃ yudhi paraṃtapa. prabhagnaṃ drutam āvignam atīva śarapīḍitam.

मारुतेनेव महता मेघानीकं विधूयता। प्रकाल्यमानं तत् सैन्यं नाशकत् प्रतिवीक्षितुम्।

māruteneva mahatā meghānīkaṃ vidhūyatā. prakālyamānaṃ tat sainyaṃ nāśakat prativīkṣitum.

प्रतोदैश् चापकोटीभिर् हुंकारैः साधुवाहितैः। कशापार्ष्ण्यभिघातैश् च वाग्भिर् उग्राभिर् एव च।

pratodaiś cāpakoṭībhir huṃkāraiḥ sādhuvāhitaiḥ. kaśāpārṣṇyabhighātaiś ca vāgbhir ugrābhir eva ca.

चोदयन्तो हयांस् तूर्णं पलायन्ते स्म तावकाः। सादिनो रथिनश् चैव पत्तयश् चार्जुनार्दिताः।

codayanto hayāṃs tūrṇaṃ palāyante sma tāvakāḥ. sādino rathinaś caiva pattayaś cārjunārditāḥ.

पार्ष्ण्यङ्गुष्ठाङ्कुशैर् नागांश् चोदयन्तस् तथापरे। शरैः संमोहिताश् चान्ये तम् एवाभिमुखा ययौ। तव योधा हतोत्साहा विभ्रान्तमनसस् तदा।

pārṣṇyaṅguṣṭhāṅkuśair nāgāṃś codayantas tathāpare. śaraiḥ saṃmohitāś cānye tam evābhimukhā yayau. tava yodhā hatotsāhā vibhrāntamanasas tadā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...