महाभारत 7.55 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 55→

[mh-7-55] • 40 श्लोकाः

संजय उवाच। एतच् छ्रुत्वा वचस् तस्य केशवस्य महात्मनः। सुभद्रा पुत्रशोकार्ता विललाप सुदुःखिता।

saṃjaya uvāca. etac chrutvā vacas tasya keśavasya mahātmanaḥ. subhadrā putraśokārtā vilalāpa suduḥkhitā.

हा पुत्र मम मन्दायाः कथं संयुगम् एत्य ह। निधनं प्राप्तवांस् तात पितृतुल्यपराक्रमः।

hā putra mama mandāyāḥ kathaṃ saṃyugam etya ha. nidhanaṃ prāptavāṃs tāta pitṛtulyaparākramaḥ.

कथम् इन्दीवरश्यामं सुदंष्ट्रं चारुलोचनम्। मुखं ते दृश्यते वत्स गुण्ठितं रणरेणुना।

katham indīvaraśyāmaṃ sudaṃṣṭraṃ cārulocanam. mukhaṃ te dṛśyate vatsa guṇṭhitaṃ raṇareṇunā.

नूनं शूरं निपतितं त्वां पश्यन्त्य् अनिवर्तिनम्। सुशिरोग्रीवबाह्वंसं व्यूढोरस्कं निरूदरम्।

nūnaṃ śūraṃ nipatitaṃ tvāṃ paśyanty anivartinam. suśirogrīvabāhvaṃsaṃ vyūḍhoraskaṃ nirūdaram.

चारूपचितसर्वाङ्गं स्वक्षं शस्त्रक्षताचितम्। भूतानि त्वा निरीक्षन्ते नूनं चन्द्रम् इवोदितम्।

cārūpacitasarvāṅgaṃ svakṣaṃ śastrakṣatācitam. bhūtāni tvā nirīkṣante nūnaṃ candram ivoditam.

शयनीयं पुरा यस्य स्पर्ध्यास्तरणसंवृतम्। भूमाव् अद्य कथं शेषे विप्रविद्धः सुखोचितः।

śayanīyaṃ purā yasya spardhyāstaraṇasaṃvṛtam. bhūmāv adya kathaṃ śeṣe vipraviddhaḥ sukhocitaḥ.

यो ऽन्वास्यत पुरा वीरो वरस्त्रीभिर् महाभुजः। कथम् अन्वास्यते सो ऽद्य शिवाभिः पतितो मृधे।

yo 'nvāsyata purā vīro varastrībhir mahābhujaḥ. katham anvāsyate so 'dya śivābhiḥ patito mṛdhe.

यो ऽस्तूयत पुरा हृष्टैः सूतमागधबन्दिभिः। सो ऽद्य क्रव्याद्गणैर् घोरैर् विनदद्भिर् उपास्यते।

yo 'stūyata purā hṛṣṭaiḥ sūtamāgadhabandibhiḥ. so 'dya kravyādgaṇair ghorair vinadadbhir upāsyate.

पाण्डवेषु च नाथेषु वृष्णिवीरेषु चाभिभो। पाञ्चालेषु च वीरेषु हतः केनास्य् अनाथवत्। यत्र त्वं केशवे नाथे सत्यनाथो यथा हतः।

pāṇḍaveṣu ca nātheṣu vṛṣṇivīreṣu cābhibho. pāñcāleṣu ca vīreṣu hataḥ kenāsy anāthavat. yatra tvaṃ keśave nāthe satyanātho yathā hataḥ.

अतृप्तदर्शना पुत्र दर्शनस्य तवानघ। मन्दभाग्या गमिष्यामि व्यक्तम् अद्य यमक्षयम्।

atṛptadarśanā putra darśanasya tavānagha. mandabhāgyā gamiṣyāmi vyaktam adya yamakṣayam.

विशालाक्षं सुकेशान्तं चारुवाक्यं सुगन्धि च। तव पुत्र कदा भूयो मुखं द्रक्ष्यामि निर्व्रणम्। एह्य् एहि तृषितो वत्स स्तनौ पूर्णौ पिबाशु मे। अङ्कम् आरुह्य मन्दाया ह्य् अतृप्तायाश् च दर्शने।

viśālākṣaṃ sukeśāntaṃ cāruvākyaṃ sugandhi ca. tava putra kadā bhūyo mukhaṃ drakṣyāmi nirvraṇam. ehy ehi tṛṣito vatsa stanau pūrṇau pibāśu me. aṅkam āruhya mandāyā hy atṛptāyāś ca darśane.

धिग् बलं भीमसेनस्य धिक् पार्थस्य धनुष्मताम्। धिग् वीर्यं वृष्णिवीराणां पाञ्चालानां च धिग् बलम्।

dhig balaṃ bhīmasenasya dhik pārthasya dhanuṣmatām. dhig vīryaṃ vṛṣṇivīrāṇāṃ pāñcālānāṃ ca dhig balam.

धिक् केकयांस् तथा चेदीन् मत्स्यांश् चैवाथ सृञ्जयान्। ये त्वा रणे गतं वीरं न जानन्ति निपातितम्।

dhik kekayāṃs tathā cedīn matsyāṃś caivātha sṛñjayān. ye tvā raṇe gataṃ vīraṃ na jānanti nipātitam.

अद्य पश्यामि पृथिवीं शून्याम् इव हतत्विषम्। अभिमन्युम् अपश्यन्ती शोकव्याकुललोचना। साक्षान् मघवतः पौत्रं पुत्रं गाण्डीवधन्वनः। स्वस्रीयं वासुदेवस्य तं गृध्राः पर्युपासते।

adya paśyāmi pṛthivīṃ śūnyām iva hatatviṣam. abhimanyum apaśyantī śokavyākulalocanā. sākṣān maghavataḥ pautraṃ putraṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ. svasrīyaṃ vāsudevasya taṃ gṛdhrāḥ paryupāsate.

स्वस्रीयं वासुदेवस्य पुत्रं गाण्डीवधन्वनः। कथं त्वा विरथं वीरं द्रक्ष्याम्य् अन्यैर् निपातितम्।

svasrīyaṃ vāsudevasya putraṃ gāṇḍīvadhanvanaḥ. kathaṃ tvā virathaṃ vīraṃ drakṣyāmy anyair nipātitam.

हा वीर दृष्टो नष्टश् च धनं स्वप्न इवासि मे। अहो ह्य् अनित्यं मानुष्यं जलबुद्बुदचञ्चलम्।

hā vīra dṛṣṭo naṣṭaś ca dhanaṃ svapna ivāsi me. aho hy anityaṃ mānuṣyaṃ jalabudbudacañcalam.

इमां ते तरुणीं भार्यां त्वदाधिभिर् अभिप्लुताम्। उत्तराम् उत्तरां जात्या सुशीलां प्रियभाषिणीम्। शनकैः परिरभ्यैनां स्नुषां मम यशस्विनीम्। सुकुमारीं विशालाक्षीं पूर्णचन्द्रनिभाननाम्। बालपल्लवतन्वङ्गीं मत्तमातङ्गगामिनीम्। बिम्बाधरोष्ठीम् अबलाम् अभिमन्यो प्रहर्षय। त्वया विना कथं पुत्र जीर्णां पतितमानसाम्। कथं संधारयिष्यामि विवत्साम् इव धेनुकाम्।

imāṃ te taruṇīṃ bhāryāṃ tvadādhibhir abhiplutām. uttarām uttarāṃ jātyā suśīlāṃ priyabhāṣiṇīm. śanakaiḥ parirabhyaināṃ snuṣāṃ mama yaśasvinīm. sukumārīṃ viśālākṣīṃ pūrṇacandranibhānanām. bālapallavatanvaṅgīṃ mattamātaṅgagāminīm. bimbādharoṣṭhīm abalām abhimanyo praharṣaya. tvayā vinā kathaṃ putra jīrṇāṃ patitamānasām. kathaṃ saṃdhārayiṣyāmi vivatsām iva dhenukām.

अहो ह्य् अकाले प्रस्थानं कृतवान् असि पुत्रक। विहाय फलकाले मां सुगृद्धां तव दर्शने।

aho hy akāle prasthānaṃ kṛtavān asi putraka. vihāya phalakāle māṃ sugṛddhāṃ tava darśane.

नूनं गतिः कृतान्तस्य प्राज्ञैर् अपि सुदुर्विदा। यत्र त्वं केशवे नाथे संग्रामे ऽनाथवद् धतः।

nūnaṃ gatiḥ kṛtāntasya prājñair api sudurvidā. yatra tvaṃ keśave nāthe saṃgrāme 'nāthavad dhataḥ.

यज्वनां दानशीलानां ब्राह्मणानां कृतात्मनाम्। चरितब्रह्मचर्याणां पुण्यतीर्थावगाहिनाम्।

yajvanāṃ dānaśīlānāṃ brāhmaṇānāṃ kṛtātmanām. caritabrahmacaryāṇāṃ puṇyatīrthāvagāhinām.

कृतज्ञानां वदान्यानां गुरुशुश्रूषिणाम् अपि। सहस्रदक्षिणानां च या गतिस् ताम् अवाप्नुहि।

kṛtajñānāṃ vadānyānāṃ guruśuśrūṣiṇām api. sahasradakṣiṇānāṃ ca yā gatis tām avāpnuhi.

या गतिर् युध्यमानानां शूराणाम् अनिवर्तिनाम्। हत्वारीन् निहतानां च संग्रामे तां गतिं व्रज।

yā gatir yudhyamānānāṃ śūrāṇām anivartinām. hatvārīn nihatānāṃ ca saṃgrāme tāṃ gatiṃ vraja.

गोसहस्रप्रदातॄणां क्रतुदानां च या गतिः। नैवेशिकं चाभिमतं ददतां या गतिः शुभा। ब्राह्मणेभ्यः शरण्येभ्यो निधिं निदधतां च या। या चापि न्यस्तदण्डानां तां गतिं व्रज पुत्रक।

gosahasrapradātṝṇāṃ kratudānāṃ ca yā gatiḥ. naiveśikaṃ cābhimataṃ dadatāṃ yā gatiḥ śubhā. brāhmaṇebhyaḥ śaraṇyebhyo nidhiṃ nidadhatāṃ ca yā. yā cāpi nyastadaṇḍānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka.

ब्रह्मचर्येण यां यान्ति मुनयः संशितव्रता। एकपत्न्यश् च यां यान्ति तां गतिं व्रज पुत्रक।

brahmacaryeṇa yāṃ yānti munayaḥ saṃśitavratā. ekapatnyaś ca yāṃ yānti tāṃ gatiṃ vraja putraka.

राज्ञां सुचरितैर् या च गतिर् भवति शाश्वती। चतुराश्रमिणां पुण्यैः पावितानां सुरक्षितैः।

rājñāṃ sucaritair yā ca gatir bhavati śāśvatī. caturāśramiṇāṃ puṇyaiḥ pāvitānāṃ surakṣitaiḥ.

दीनानुकम्पिनां या च सततं संविभागिनाम्। पैशुन्याच् च निवृत्तानां तां गतिं व्रज पुत्रक।

dīnānukampināṃ yā ca satataṃ saṃvibhāginām. paiśunyāc ca nivṛttānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka.

व्रतिनां धर्मशीलानां गुरुशुश्रूषिणाम् अपि। अमोघातिथिनां या च तां गतिं व्रज पुत्रक। कृच्छ्रेषु या धारयताम् आत्मानं व्यसनेषु च। गतिः शोकाग्निदग्धानां तां गतिं व्रज पुत्रक। पितुर् मातुश् च शुश्रूषां कल्पयन्तीह ये सदा। स्वदारनिरतानां च या गतिस् ताम् अवाप्नुहि।

vratināṃ dharmaśīlānāṃ guruśuśrūṣiṇām api. amoghātithināṃ yā ca tāṃ gatiṃ vraja putraka. kṛcchreṣu yā dhārayatām ātmānaṃ vyasaneṣu ca. gatiḥ śokāgnidagdhānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka. pitur mātuś ca śuśrūṣāṃ kalpayantīha ye sadā. svadāraniratānāṃ ca yā gatis tām avāpnuhi.

ऋतुकाले स्वकां पत्नीं गच्छतां या मनस्विनाम्। न चान्यदारसेवीनां तां गतिं व्रज पुत्रक।

ṛtukāle svakāṃ patnīṃ gacchatāṃ yā manasvinām. na cānyadārasevīnāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka.

साम्ना ये सर्वभूतानि गच्छन्ति गतमत्सराः। नारुंतुदानां क्षमिणां या गतिस् ताम् अवाप्नुहि।

sāmnā ye sarvabhūtāni gacchanti gatamatsarāḥ. nāruṃtudānāṃ kṣamiṇāṃ yā gatis tām avāpnuhi.

मधुमांसनिवृत्तानां मदाद् दम्भात् तथानृतात्। परोपतापत्यक्तानां तां गतिं व्रज पुत्रक।

madhumāṃsanivṛttānāṃ madād dambhāt tathānṛtāt. paropatāpatyaktānāṃ tāṃ gatiṃ vraja putraka.

ह्रीमन्तः सर्वशास्त्रज्ञा ज्ञानतृप्ता जितेन्द्रियाः। यां गतिं साधवो यान्ति तां गतिं व्रज पुत्रक।

hrīmantaḥ sarvaśāstrajñā jñānatṛptā jitendriyāḥ. yāṃ gatiṃ sādhavo yānti tāṃ gatiṃ vraja putraka.

एवं विलपतीं दीनां सुभद्रां शोककर्शिताम्। अभ्यपद्यत पाञ्चाली वैराटीसहिता तदा।

evaṃ vilapatīṃ dīnāṃ subhadrāṃ śokakarśitām. abhyapadyata pāñcālī vairāṭīsahitā tadā.

ताः प्रकामं रुदित्वा च विलप्य च सुदुःखिताः। द्रौपदी शोकसंतप्ता रुदित्वा च विलप्य च। उन्मत्तवत् तदा राजन् विसंज्ञा न्यपतन् क्षितौ।

tāḥ prakāmaṃ ruditvā ca vilapya ca suduḥkhitāḥ. draupadī śokasaṃtaptā ruditvā ca vilapya ca. unmattavat tadā rājan visaṃjñā nyapatan kṣitau.

सोपचारस् तु कृष्णस् तां दुःखितां भृशदुःखितः। सिक्त्वाम्भसा समाश्वास्य तत् तद् उक्त्वा हितं वचः।

sopacāras tu kṛṣṇas tāṃ duḥkhitāṃ bhṛśaduḥkhitaḥ. siktvāmbhasā samāśvāsya tat tad uktvā hitaṃ vacaḥ.

विसंज्ञकल्पां रुदतीम् अपविद्धां प्रवेपतीम्। भगिनीं पुण्डरीकाक्ष इदं वचनम् अब्रवीत्।

visaṃjñakalpāṃ rudatīm apaviddhāṃ pravepatīm. bhaginīṃ puṇḍarīkākṣa idaṃ vacanam abravīt.

सुभद्रे मा शुचः पुत्रं पाञ्चाल्याश्वासयोत्तराम्। गतो ऽभिमन्युः प्रथितां गतिं क्षत्रियपुंगवः।

subhadre mā śucaḥ putraṃ pāñcālyāśvāsayottarām. gato 'bhimanyuḥ prathitāṃ gatiṃ kṣatriyapuṃgavaḥ.

ये चान्ये ऽपि कुले सन्ति पुरुषा नो वरानने। सर्वे ते वै गतिं यान्तु अभिमन्योर् यशस्विनः।

ye cānye 'pi kule santi puruṣā no varānane. sarve te vai gatiṃ yāntu abhimanyor yaśasvinaḥ.

कुर्याम तद् वयं कर्म क्रियासुः सुहृदश् च नः। कृतवान् यादृग् अद्यैकस् तव पुत्रो महारथः।

kuryāma tad vayaṃ karma kriyāsuḥ suhṛdaś ca naḥ. kṛtavān yādṛg adyaikas tava putro mahārathaḥ.

एवम् आश्वास्य भगिनीं द्रौपदीम् अपि चोत्तराम्। पार्थस्यैव महाबाहुः पार्श्वम् आगाद् अरिंदमः।

evam āśvāsya bhaginīṃ draupadīm api cottarām. pārthasyaiva mahābāhuḥ pārśvam āgād ariṃdamaḥ.

ततो ऽभ्यनुज्ञाय नृपान् कृष्णो बन्धूंस् तथाभिभूः। विवेशान्तःपुरं राजंस् ते ऽन्ये जग्मुर् यथालयम्।

tato 'bhyanujñāya nṛpān kṛṣṇo bandhūṃs tathābhibhūḥ. viveśāntaḥpuraṃ rājaṃs te 'nye jagmur yathālayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...