महाभारत 7.51 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 51→

[mh-7-51] • 43 श्लोकाः

युधिष्ठिर उवाच। त्वयि याते महाबाहो संशप्तकबलं प्रति। प्रयत्नम् अकरोत् तीव्रम् आचार्यो ग्रहणे मम।

yudhiṣṭhira uvāca. tvayi yāte mahābāho saṃśaptakabalaṃ prati. prayatnam akarot tīvram ācāryo grahaṇe mama.

व्याढानीकं वयं द्रोणं वरयामः स्म सर्वशः। प्रतिव्यूह्य रथानीकं यतमानं तथा रणे।

vyāḍhānīkaṃ vayaṃ droṇaṃ varayāmaḥ sma sarvaśaḥ. prativyūhya rathānīkaṃ yatamānaṃ tathā raṇe.

स वार्यमाणो रथिभी रक्षितेन मया तथा। अस्मान् अपि जघानाशु पीडयन् निशितैः शरैः।

sa vāryamāṇo rathibhī rakṣitena mayā tathā. asmān api jaghānāśu pīḍayan niśitaiḥ śaraiḥ.

ते पीड्यमाना द्रोणेन द्रोणानीकं न शक्नुमः। प्रतिवीक्षितुम् अप्य् आजौ भेत्तुं तत् कुत एव तु।

te pīḍyamānā droṇena droṇānīkaṃ na śaknumaḥ. prativīkṣitum apy ājau bhettuṃ tat kuta eva tu.

वयं त्व् अप्रतिमं वीर्ये सर्वे सौभद्रम् आत्मजम्। उक्तवन्तः स्म ते तात भिन्ध्य् अनीकम् इति प्रभो। ततस् तम् अप्रतिरथम् अहं सौभद्रम् अब्रवम्। द्रोणानीकम् इदं भिन्धि द्वारं संजनयस्व नः।

vayaṃ tv apratimaṃ vīrye sarve saubhadram ātmajam. uktavantaḥ sma te tāta bhindhy anīkam iti prabho. tatas tam apratiratham ahaṃ saubhadram abravam. droṇānīkam idaṃ bhindhi dvāraṃ saṃjanayasva naḥ.

स तथा चोदितो ऽस्माभिः सदश्व इव वीर्यवान्। असह्यम् अपि तं भारं वोढुम् एवोपचक्रमे।

sa tathā codito 'smābhiḥ sadaśva iva vīryavān. asahyam api taṃ bhāraṃ voḍhum evopacakrame.

स तवास्त्रोपदेशेन वीर्येण च समन्वितः। प्राविशत् तद् बलं बालः सुपर्ण इव सागरम्।

sa tavāstropadeśena vīryeṇa ca samanvitaḥ. prāviśat tad balaṃ bālaḥ suparṇa iva sāgaram.

ते ऽनुयाता वयं वीरं सात्वतीपुत्रम् आहवे। प्रवेष्टुकामास् तेनैव येन स प्राविशच् चमूम्।

te 'nuyātā vayaṃ vīraṃ sātvatīputram āhave. praveṣṭukāmās tenaiva yena sa prāviśac camūm.

ततः सैन्धवको राजा क्षुद्रस् तात जयद्रथः। वरदानेन रुद्रस्य सर्वान् नः समवारयत्।

tataḥ saindhavako rājā kṣudras tāta jayadrathaḥ. varadānena rudrasya sarvān naḥ samavārayat.

ततो द्रोणः कृपः कर्णो द्रौणिश् च स बृहद्बलः। कृतवर्मा च सौभद्रं षड् रथाः पर्यवारयन्।

tato droṇaḥ kṛpaḥ karṇo drauṇiś ca sa bṛhadbalaḥ. kṛtavarmā ca saubhadraṃ ṣaḍ rathāḥ paryavārayan.

परिवार्य तु तैः सर्वैर् युधि बालो महारथैः। यतमानः परं शक्त्या बहुभिर् विरथीकृतः।

parivārya tu taiḥ sarvair yudhi bālo mahārathaiḥ. yatamānaḥ paraṃ śaktyā bahubhir virathīkṛtaḥ.

ततो दौःशासनिः क्षिप्रं तथा तैर् विरथीकृतम्। संशयं परमं प्राप्य दिष्टान्तेनाभ्ययोजयत्। गदाहस्तो ऽभ्ययात् तूर्णं जिघांसुर् अपराजितम्। गदिनं त्व् अथ तं दृष्ट्वा वासवस्यात्मजात्मजः। स जग्राह गदां वीरो गदायुद्धविशारदः। गदामण्डलमार्गस्थौ सर्वक्षत्रस्य पश्यतः। तौ संप्रजह्रतुर् वीराव् अन्योन्यस्यान्तरैषिणौ। ताव् अन्योन्यं गदाग्राभ्यां ताडितौ युद्धदुर्मदौ। इन्द्रध्वजाव् इवोत्सृष्टौ गतसत्त्वौ महीं गतौ।

tato dauḥśāsaniḥ kṣipraṃ tathā tair virathīkṛtam. saṃśayaṃ paramaṃ prāpya diṣṭāntenābhyayojayat. gadāhasto 'bhyayāt tūrṇaṃ jighāṃsur aparājitam. gadinaṃ tv atha taṃ dṛṣṭvā vāsavasyātmajātmajaḥ. sa jagrāha gadāṃ vīro gadāyuddhaviśāradaḥ. gadāmaṇḍalamārgasthau sarvakṣatrasya paśyataḥ. tau saṃprajahratur vīrāv anyonyasyāntaraiṣiṇau. tāv anyonyaṃ gadāgrābhyāṃ tāḍitau yuddhadurmadau. indradhvajāv ivotsṛṣṭau gatasattvau mahīṃ gatau.

स तु हत्वा सहस्राणि द्विपाश्वरथसादिनाम्। अष्टौ रथसहस्राणि नव दन्तिशतानि च। राजपुत्रशतं चाग्र्यं वीरांश् चालक्षितान् बहून्।

sa tu hatvā sahasrāṇi dvipāśvarathasādinām. aṣṭau rathasahasrāṇi nava dantiśatāni ca. rājaputraśataṃ cāgryaṃ vīrāṃś cālakṣitān bahūn.

बृहद्बलं च राजानं स्वर्गेणाजौ प्रयोज्य ह। ततो दुर्योधनसुतं लक्ष्मणं हतवान् बली। गतः सुकृतिनां लोकान् ये च स्वर्गजितां शुभाः। अदीनस् त्रासयञ् शत्रून् नन्दयित्वा च बान्धवान्। असकृन् नाम विश्राव्य पितॄणां मातुलस्य च। ततः परमधर्मात्मा दिष्टान्तम् उपजग्मिवान्। वीरो दिष्टान्तम् आपन्नः शोचयन् बान्धवान् बहून्। ततः स्म शोकसंतप्ता भवताद्य समेयुषः।

bṛhadbalaṃ ca rājānaṃ svargeṇājau prayojya ha. tato duryodhanasutaṃ lakṣmaṇaṃ hatavān balī. gataḥ sukṛtināṃ lokān ye ca svargajitāṃ śubhāḥ. adīnas trāsayañ śatrūn nandayitvā ca bāndhavān. asakṛn nāma viśrāvya pitṝṇāṃ mātulasya ca. tataḥ paramadharmātmā diṣṭāntam upajagmivān. vīro diṣṭāntam āpannaḥ śocayan bāndhavān bahūn. tataḥ sma śokasaṃtaptā bhavatādya sameyuṣaḥ.

एतावद् एव निर्वृत्तम् अस्माकं शोकवर्धनम्। स चैवं पुरुषव्याघ्रः स्वर्गलोकम् अवाप्तवान्।

etāvad eva nirvṛttam asmākaṃ śokavardhanam. sa caivaṃ puruṣavyāghraḥ svargalokam avāptavān.

संजय उवाच। ततो ऽर्जुनो वचः श्रुत्वा धर्मराजेन भाषितम्। हा पुत्र इति निःश्वस्य व्यथितो न्यपतद् भुवि। व्यथितो न्यपतद् भूमौ दुःखार्तः स मुमोह च।

saṃjaya uvāca. tato 'rjuno vacaḥ śrutvā dharmarājena bhāṣitam. hā putra iti niḥśvasya vyathito nyapatad bhuvi. vyathito nyapatad bhūmau duḥkhārtaḥ sa mumoha ca.

विषण्णवदनाः सर्वे परिगृह्य धनंजयम्। नेत्रैर् अनिमिषैर् दीनाः प्रत्यवेक्षन् परस्परम्।

viṣaṇṇavadanāḥ sarve parigṛhya dhanaṃjayam. netrair animiṣair dīnāḥ pratyavekṣan parasparam.

प्रतिलभ्य ततः संज्ञां वासविः क्रोधमूर्छितः। कम्पमानो ज्वरेणेव निःश्वसंश् च मुहुर् मुहुः।

pratilabhya tataḥ saṃjñāṃ vāsaviḥ krodhamūrchitaḥ. kampamāno jvareṇeva niḥśvasaṃś ca muhur muhuḥ.

पाणिं पाणौ विनिष्पिष्य श्वसमानो ऽश्रुनेत्रवान्। त्रिशिखां भ्रुकुटीं कृत्वा क्रोधसंरक्तलोचनः। उन्मत्त इव विप्रेक्षन्न् इदं वचनम् अब्रवीत्।

pāṇiṃ pāṇau viniṣpiṣya śvasamāno 'śrunetravān. triśikhāṃ bhrukuṭīṃ kṛtvā krodhasaṃraktalocanaḥ. unmatta iva viprekṣann idaṃ vacanam abravīt.

सत्यं वः प्रतिजानामि श्वो ऽस्मि हन्ता जयद्रथम्। न चेद् वधभयाद् भीतो धार्तराष्ट्रान् प्रहास्यति।

satyaṃ vaḥ pratijānāmi śvo 'smi hantā jayadratham. na ced vadhabhayād bhīto dhārtarāṣṭrān prahāsyati.

न चास्माञ् शरणं गच्छेत् कृष्णं वा पुरुषोत्तमम्। भवन्तं वा महाराज श्वो ऽस्मि हन्ता जयद्रथम्।

na cāsmāñ śaraṇaṃ gacchet kṛṣṇaṃ vā puruṣottamam. bhavantaṃ vā mahārāja śvo 'smi hantā jayadratham.

धार्तराष्ट्रप्रियकरं मयि विस्मृतसौहृदम्। मयि विस्मृतसौहार्दं दुर्योधनहिते रतम्। पापं बालवधे हेतुं श्वो ऽस्मि हन्ता जयद्रथम्।

dhārtarāṣṭrapriyakaraṃ mayi vismṛtasauhṛdam. mayi vismṛtasauhārdaṃ duryodhanahite ratam. pāpaṃ bālavadhe hetuṃ śvo 'smi hantā jayadratham.

रक्षमाणाश् च तं संख्ये ये मां योत्स्यन्ति के चन। अपि द्रोणकृपौ वीरौ छादयिष्यामि ताञ् शरैः। राजन् द्रोणमुखांस् तांस् तान् वारयिष्याम्य् अहं शरैः।

rakṣamāṇāś ca taṃ saṃkhye ye māṃ yotsyanti ke cana. api droṇakṛpau vīrau chādayiṣyāmi tāñ śaraiḥ. rājan droṇamukhāṃs tāṃs tān vārayiṣyāmy ahaṃ śaraiḥ.

यद्य् एतद् एवं संग्रामे न कुर्यां पुरुषर्षभाः। मा स्म पुण्यकृतां लोकान् प्राप्नुयां शूरसंमतान्।

yady etad evaṃ saṃgrāme na kuryāṃ puruṣarṣabhāḥ. mā sma puṇyakṛtāṃ lokān prāpnuyāṃ śūrasaṃmatān.

ये लोका मातृहन्तॄणां ये चापि पितृघातिनाम्। गुरुदारगामिनां ये च पिशुनानां च ये तथा।

ye lokā mātṛhantṝṇāṃ ye cāpi pitṛghātinām. gurudāragāmināṃ ye ca piśunānāṃ ca ye tathā.

साधून् असूयतां ये च ये चापि परिवादिनाम्। ये च निक्षेपहर्तॄणां ये च विश्वासघातिनाम्।

sādhūn asūyatāṃ ye ca ye cāpi parivādinām. ye ca nikṣepahartṝṇāṃ ye ca viśvāsaghātinām.

भुक्तपूर्वां स्त्रियं ये च निन्दताम् अघशंसिनाम्। ब्रह्मघ्नानां च ये लोका ये च गोघातिनाम् अपि।

bhuktapūrvāṃ striyaṃ ye ca nindatām aghaśaṃsinām. brahmaghnānāṃ ca ye lokā ye ca goghātinām api.

पायसं वा यवान्नं वा शाकं कृसरम् एव वा। संयावापूपमांसानि ये च लोका वृथाश्नताम्। अदत्त्वा भुञ्जतां या वै मांसं वा सा गतिर् मम। तान् अह्नैवाधिगच्छेयं न चेद् धन्यां जयद्रथम्।

pāyasaṃ vā yavānnaṃ vā śākaṃ kṛsaram eva vā. saṃyāvāpūpamāṃsāni ye ca lokā vṛthāśnatām. adattvā bhuñjatāṃ yā vai māṃsaṃ vā sā gatir mama. tān ahnaivādhigaccheyaṃ na ced dhanyāṃ jayadratham.

वेदाध्यायिनम् अत्यर्थं संशितं वा द्विजोत्तमम्। अवमन्यमानो यान् याति वृद्धान् साधूंस् तथा गुरून्।

vedādhyāyinam atyarthaṃ saṃśitaṃ vā dvijottamam. avamanyamāno yān yāti vṛddhān sādhūṃs tathā gurūn.

स्पृशतां ब्राह्मणं गां च पादेनाग्निं च यां लभेत्। याप्सु श्लेष्म पुरीषं वा मूत्रं वा मुञ्चतां गतिः। तां गच्छेयं गतिं घोरां न चेद् धन्यां जयद्रथम्। शीतभीताश् च ये विप्रा रणभीताश् च क्षत्रियाः। तेषां गतिं गमिष्यामि न चेद् धन्यां जयद्रथम्।

spṛśatāṃ brāhmaṇaṃ gāṃ ca pādenāgniṃ ca yāṃ labhet. yāpsu śleṣma purīṣaṃ vā mūtraṃ vā muñcatāṃ gatiḥ. tāṃ gaccheyaṃ gatiṃ ghorāṃ na ced dhanyāṃ jayadratham. śītabhītāś ca ye viprā raṇabhītāś ca kṣatriyāḥ. teṣāṃ gatiṃ gamiṣyāmi na ced dhanyāṃ jayadratham.

नग्नस्य स्नायमानस्य या च वन्ध्यातिथेर् गतिः। उत्कोचिनां मृषोक्तीनां वञ्चकानां च या गतिः। आत्मापहारिणां या च या च मिथ्याभिशंसिनाम्।

nagnasya snāyamānasya yā ca vandhyātither gatiḥ. utkocināṃ mṛṣoktīnāṃ vañcakānāṃ ca yā gatiḥ. ātmāpahāriṇāṃ yā ca yā ca mithyābhiśaṃsinām.

भृत्यैः संदृश्यमानानां पुत्रदाराश्रितैस् तथा। असंविभज्य क्षुद्राणां या गतिर् मृष्टम् अश्नताम्। यः प्रत्यवसितो विप्रो न संन्यासं पुनश् चरेत्। प्रायश्चित्तेन यस्य स्याच् छुद्धस् तस्य च या गतिः। तां गच्छेयं गतिं घोरां न चेद् धन्यां जयद्रथम्।

bhṛtyaiḥ saṃdṛśyamānānāṃ putradārāśritais tathā. asaṃvibhajya kṣudrāṇāṃ yā gatir mṛṣṭam aśnatām. yaḥ pratyavasito vipro na saṃnyāsaṃ punaś caret. prāyaścittena yasya syāc chuddhas tasya ca yā gatiḥ. tāṃ gaccheyaṃ gatiṃ ghorāṃ na ced dhanyāṃ jayadratham.

संश्रितं वापि यस् त्यक्त्वा साधुं तद्वचने रतम्। न बिभर्ति नृशंसात्मा निन्दते चोपकारिणम्। तथा देवलकाञ् श्राद्धे सततं पङ्क्तिदूषकान्। ये भोजयन्ति संमूढास् तां गतिं समवाप्नुयाम्।

saṃśritaṃ vāpi yas tyaktvā sādhuṃ tadvacane ratam. na bibharti nṛśaṃsātmā nindate copakāriṇam. tathā devalakāñ śrāddhe satataṃ paṅktidūṣakān. ye bhojayanti saṃmūḍhās tāṃ gatiṃ samavāpnuyām.

अर्हते प्रातिवेश्याय श्राद्धं यो न ददाति च। अनर्हते च यो दद्याद् वृषलीपत्युर् एव च। मत्स्यकच्छपभक्षाणां भक्ष्यमस्तकशायिनाम्। सैन्धवानां गतिं यामि श्वो न हन्यां जयद्रथम्।

arhate prātiveśyāya śrāddhaṃ yo na dadāti ca. anarhate ca yo dadyād vṛṣalīpatyur eva ca. matsyakacchapabhakṣāṇāṃ bhakṣyamastakaśāyinām. saindhavānāṃ gatiṃ yāmi śvo na hanyāṃ jayadratham.

मद्यपो भिन्नमर्यादः कृतघ्नो भ्रातृनिन्दकः। तेषां गतिम् इयां क्षिप्रं न चेद् धन्यां जयद्रथम्।

madyapo bhinnamaryādaḥ kṛtaghno bhrātṛnindakaḥ. teṣāṃ gatim iyāṃ kṣipraṃ na ced dhanyāṃ jayadratham.

धर्माद् अपेता ये चान्ये मया नात्रानुकीर्तिताः। ये चानुकीर्तिताः क्षिप्रं तेषां गतिम् अवाप्नुयाम्। यदि व्युष्टाम् इमां रात्रिं श्वो न हन्यां जयद्रथम्।

dharmād apetā ye cānye mayā nātrānukīrtitāḥ. ye cānukīrtitāḥ kṣipraṃ teṣāṃ gatim avāpnuyām. yadi vyuṣṭām imāṃ rātriṃ śvo na hanyāṃ jayadratham.

इमां चाप्य् अपरां भूयः प्रतिज्ञां मे निबोधत। अनस्तमित आदित्ये न चेद् धन्मि जयद्रथम्। यद्य् अस्मिन्न् अहते पापे सूर्यो ऽस्तम् उपयास्यति। इहैव संप्रवेष्टाहं ज्वलितं जातवेदसम्। गाण्डीवहस्तो राज्ञां च समक्षं पृथिवीपते।

imāṃ cāpy aparāṃ bhūyaḥ pratijñāṃ me nibodhata. anastamita āditye na ced dhanmi jayadratham. yady asminn ahate pāpe sūryo 'stam upayāsyati. ihaiva saṃpraveṣṭāhaṃ jvalitaṃ jātavedasam. gāṇḍīvahasto rājñāṃ ca samakṣaṃ pṛthivīpate.

असुरसुरमनुष्याः पक्षिणो वोरगा वा; पितृरजनिचरा वा ब्रह्मदेवर्षयो वा। चरम् अचरम् अपीदं यत् परं चापि तस्मात्; तद् अपि मम रिपुं तं रक्षितुं नैव शक्ताः।

asurasuramanuṣyāḥ pakṣiṇo voragā vā; pitṛrajanicarā vā brahmadevarṣayo vā. caram acaram apīdaṃ yat paraṃ cāpi tasmāt; tad api mama ripuṃ taṃ rakṣituṃ naiva śaktāḥ.

यदि विशति रसातलं तदग्र्यं; वियद् अपि देवपुरं दितेः पुरं वा। तद् अपि शरशतैर् अहं प्रभाते; भृशम् अभिपत्य रिपोः शिरो ऽभिहर्ता।

yadi viśati rasātalaṃ tadagryaṃ; viyad api devapuraṃ diteḥ puraṃ vā. tad api śaraśatair ahaṃ prabhāte; bhṛśam abhipatya ripoḥ śiro 'bhihartā.

एवम् उक्त्वा विचिक्षेप गाण्डीवं सव्यदक्षिणम्। तस्य शब्दम् अतिक्रम्य धनुःशब्दो ऽस्पृशद् दिवम्।

evam uktvā vicikṣepa gāṇḍīvaṃ savyadakṣiṇam. tasya śabdam atikramya dhanuḥśabdo 'spṛśad divam.

अर्जुनेन प्रतिज्ञाते पाञ्चजन्यं जनार्दनः। प्रदध्मौ तत्र संक्रुद्धो देवदत्तं धनंजयः।

arjunena pratijñāte pāñcajanyaṃ janārdanaḥ. pradadhmau tatra saṃkruddho devadattaṃ dhanaṃjayaḥ.

स पाञ्चजन्यो ऽच्युतवक्त्रवायुना; भृशं सुपूर्णोदरनिःसृतध्वनिः। जगत् सपातालवियद्दिगीश्वरं; प्रकम्पयाम् आस युगात्यये यथा।

sa pāñcajanyo 'cyutavaktravāyunā; bhṛśaṃ supūrṇodaraniḥsṛtadhvaniḥ. jagat sapātālaviyaddigīśvaraṃ; prakampayām āsa yugātyaye yathā.

ततो वादित्रघोषाश् च प्रादुरासन् समन्ततः। सिंहनादाश् च पाण्डूनां प्रतिज्ञाते महात्मना। अनृत्यद् इव गाण्डीवं शरास् तूणीगता मुदा। निराक्रामन्न् इव तदा स्वयम् एव मृधैषिणः। भीमसेनस् तु संहृष्टः प्रत्यभाषत भारत। धनंजयम् अभिप्रेक्ष्य हर्षगद्गदया गिरा। प्रतिज्ञोद्भवशब्देन कृष्णशङ्खस्वनेन च। निहतो धार्तराष्ट्रो ऽयं सानुबन्धः सुयोधनः। अथ मृदिततमाग्र्यदाममाल्यं। तव सुतशोकमयं च रोषजातम्। व्यपनुदति महाप्रभावम् एतन्। नरवर वाक्यम् इदं महार्थम् इष्टम्। संजय उवाच। अथ शङ्खैश् च भेरीभिः पणवैः सैनिकास् तथा। ससूतमागधा जिष्णुं स्तुतिभिः समपूजयन्। तदा भीमं बलं सर्वं तेन नादेन मोहितम्। तावकं तन् महाराजं विषण्णं समपद्यत।

tato vāditraghoṣāś ca prādurāsan samantataḥ. siṃhanādāś ca pāṇḍūnāṃ pratijñāte mahātmanā. anṛtyad iva gāṇḍīvaṃ śarās tūṇīgatā mudā. nirākrāmann iva tadā svayam eva mṛdhaiṣiṇaḥ. bhīmasenas tu saṃhṛṣṭaḥ pratyabhāṣata bhārata. dhanaṃjayam abhiprekṣya harṣagadgadayā girā. pratijñodbhavaśabdena kṛṣṇaśaṅkhasvanena ca. nihato dhārtarāṣṭro 'yaṃ sānubandhaḥ suyodhanaḥ. atha mṛditatamāgryadāmamālyaṃ. tava sutaśokamayaṃ ca roṣajātam. vyapanudati mahāprabhāvam etan. naravara vākyam idaṃ mahārtham iṣṭam. saṃjaya uvāca. atha śaṅkhaiś ca bherībhiḥ paṇavaiḥ sainikās tathā. sasūtamāgadhā jiṣṇuṃ stutibhiḥ samapūjayan. tadā bhīmaṃ balaṃ sarvaṃ tena nādena mohitam. tāvakaṃ tan mahārājaṃ viṣaṇṇaṃ samapadyata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...