महाभारत 7.50 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 50→

[mh-7-50] • 84 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। अथ संशप्तकैः सार्धं युध्यमाने धनंजये। अभिमन्यौ हते चापि बाले बलवतां वरे। महर्षिसत्तमे याते व्यासे स तु युधिष्ठिरः। पाण्डवाः किम् अथाकार्षुः शोकोपहतचेतसः। कथं संशप्तकेभ्यो वा निवृत्तो वानरध्वजः। केन वा कथितस् तस्य प्रशान्तः सुतपावकः। संजय उवाच। एतन् मे शंस तत्त्वेन सर्वम् एवेह संजय। शृणु राजन् यथा तेभ्यो निवृत्तः कृष्णसारथिः। ततः सर्वाणि सैन्यानि दहन् कृष्णगतिर् यथा। संप्रयाते ऽस्तम् आदित्ये संध्याकाल उपस्थिते। आयातस्यात्मशिबिरं निमित्तैर् अघशंसिभिः। यच् चासीन् मानसं तस्य यच् च कृष्णेन भाषितम्। यथा च कथितस् तस्य निहतः सुतपावकः। विस्तरेणैव मे सर्वं ब्रुवतः शृणु मारिष।

dhṛtarāṣṭra uvāca. atha saṃśaptakaiḥ sārdhaṃ yudhyamāne dhanaṃjaye. abhimanyau hate cāpi bāle balavatāṃ vare. maharṣisattame yāte vyāse sa tu yudhiṣṭhiraḥ. pāṇḍavāḥ kim athākārṣuḥ śokopahatacetasaḥ. kathaṃ saṃśaptakebhyo vā nivṛtto vānaradhvajaḥ. kena vā kathitas tasya praśāntaḥ sutapāvakaḥ. saṃjaya uvāca. etan me śaṃsa tattvena sarvam eveha saṃjaya. śṛṇu rājan yathā tebhyo nivṛttaḥ kṛṣṇasārathiḥ. tataḥ sarvāṇi sainyāni dahan kṛṣṇagatir yathā. saṃprayāte 'stam āditye saṃdhyākāla upasthite. āyātasyātmaśibiraṃ nimittair aghaśaṃsibhiḥ. yac cāsīn mānasaṃ tasya yac ca kṛṣṇena bhāṣitam. yathā ca kathitas tasya nihataḥ sutapāvakaḥ. vistareṇaiva me sarvaṃ bruvataḥ śṛṇu māriṣa.

संजय उवाच। तस्मिन्न् अहनि निर्वृत्ते घोरे प्राणभृतां क्षये। आदित्ये ऽस्तंगते श्रीमान् संध्याकाल उपस्थिते।

saṃjaya uvāca. tasminn ahani nirvṛtte ghore prāṇabhṛtāṃ kṣaye. āditye 'staṃgate śrīmān saṃdhyākāla upasthite.

व्यपयातेषु सैन्येषु वासाय भरतर्षभ। हत्वा संशप्तकव्रातान् दिव्यैर् अस्त्रैः कपिध्वजः।

vyapayāteṣu sainyeṣu vāsāya bharatarṣabha. hatvā saṃśaptakavrātān divyair astraiḥ kapidhvajaḥ.

प्रायात् स्वशिबिरं जिष्णुर् जैत्रम् आस्थाय तं रथम्। गच्छन्न् एव च गोविन्दं सन्नकण्ठो ऽभ्यभाषत।

prāyāt svaśibiraṃ jiṣṇur jaitram āsthāya taṃ ratham. gacchann eva ca govindaṃ sannakaṇṭho 'bhyabhāṣata.

किं नु मे हृदयं त्रस्तं वाक्यं सज्जति केशव। स्पन्दन्ति चाप्य् अनिष्टानि गात्रं सीदति चाच्युत।

kiṃ nu me hṛdayaṃ trastaṃ vākyaṃ sajjati keśava. spandanti cāpy aniṣṭāni gātraṃ sīdati cācyuta.

अनिष्टं चैव मे श्लिष्टं हृदयान् नापसर्पति। भुवि यद् दिक्षु चाप्य् उग्रा उत्पातास् त्रासयन्ति माम्।

aniṣṭaṃ caiva me śliṣṭaṃ hṛdayān nāpasarpati. bhuvi yad dikṣu cāpy ugrā utpātās trāsayanti mām.

बहुप्रकारा दृश्यन्ते सर्व एवाघशंसिनः। अपि स्वस्ति भवेद् राज्ञः सामात्यस्य गुरोर् मम।

bahuprakārā dṛśyante sarva evāghaśaṃsinaḥ. api svasti bhaved rājñaḥ sāmātyasya guror mama.

वासुदेव उवाच। व्यक्तं शिवं तव भ्रातुः सामात्यस्य भविष्यति। मा शुचः किं चिद् एवान्यत् तत्रानिष्टं भविष्यति।

vāsudeva uvāca. vyaktaṃ śivaṃ tava bhrātuḥ sāmātyasya bhaviṣyati. mā śucaḥ kiṃ cid evānyat tatrāniṣṭaṃ bhaviṣyati.

संजय उवाच। ततः संध्याम् उपास्यैव वीरौ वीरावसादने। कथयन्तौ रणे वृत्तं प्रयातौ रथम् आस्थितौ।

saṃjaya uvāca. tataḥ saṃdhyām upāsyaiva vīrau vīrāvasādane. kathayantau raṇe vṛttaṃ prayātau ratham āsthitau.

ततः स्वशिबिरं प्राप्तौ हतानन्दं हतत्विषम्। वासुदेवो ऽर्जुनश् चैव कृत्वा कर्म सुदुष्करम्।

tataḥ svaśibiraṃ prāptau hatānandaṃ hatatviṣam. vāsudevo 'rjunaś caiva kṛtvā karma suduṣkaram.

ध्वस्ताकारं समालक्ष्य शिबिरं परवीरहा। बीभत्सुर् अब्रवीत् कृष्णम् अस्वस्थहृदयस् ततः।

dhvastākāraṃ samālakṣya śibiraṃ paravīrahā. bībhatsur abravīt kṛṣṇam asvasthahṛdayas tataḥ.

नाद्य नन्दन्ति तूर्याणि मङ्गल्यानि जनार्दन। मिश्रा दुन्दुभिनिर्घोषैः शङ्खाश् चाडम्बरैः सह। वीणा वा नाद्य वाद्यन्ते शम्यातालस्वनैः सह।

nādya nandanti tūryāṇi maṅgalyāni janārdana. miśrā dundubhinirghoṣaiḥ śaṅkhāś cāḍambaraiḥ saha. vīṇā vā nādya vādyante śamyātālasvanaiḥ saha.

मङ्गल्यानि च गीतानि न गायन्ति पठन्ति च। स्तुतियुक्तानि रम्याणि ममानीकेषु बन्दिनः।

maṅgalyāni ca gītāni na gāyanti paṭhanti ca. stutiyuktāni ramyāṇi mamānīkeṣu bandinaḥ.

योधाश् चापि हि मां दृष्ट्वा निवर्तन्ते ह्य् अधोमुखाः। कर्माणि च यथापूर्वं कृत्वा नाभिवदन्ति माम्।

yodhāś cāpi hi māṃ dṛṣṭvā nivartante hy adhomukhāḥ. karmāṇi ca yathāpūrvaṃ kṛtvā nābhivadanti mām.

अपि स्वस्ति भवेद् अद्य भ्रातृभ्यो मम माधव। न हि शुध्यति मे भावो दृष्ट्वा स्वजनम् आकुलम्।

api svasti bhaved adya bhrātṛbhyo mama mādhava. na hi śudhyati me bhāvo dṛṣṭvā svajanam ākulam.

अपि पाञ्चालराजस्य विराटस्य च मानद। सर्वेषां चैव योधानां सामग्र्यं स्यान् ममाच्युत।

api pāñcālarājasya virāṭasya ca mānada. sarveṣāṃ caiva yodhānāṃ sāmagryaṃ syān mamācyuta.

न च माम् अद्य सौभद्रः प्रहृष्टो भ्रातृभिः सह। रणाद् आयान्तम् उचितं प्रत्युद्याति हसन्न् इव।

na ca mām adya saubhadraḥ prahṛṣṭo bhrātṛbhiḥ saha. raṇād āyāntam ucitaṃ pratyudyāti hasann iva.

एवं संकथयन्तौ तौ प्रविष्टौ शिबिरं स्वकम्। ददृशाते भृशास्वस्थान् पाण्डवान् नष्टचेतसः।

evaṃ saṃkathayantau tau praviṣṭau śibiraṃ svakam. dadṛśāte bhṛśāsvasthān pāṇḍavān naṣṭacetasaḥ.

दृष्ट्वा भ्रातॄंश् च पुत्रांश् च विमना वानरध्वजः। अपश्यंश् चैव सौभद्रम् इदं वचनम् अब्रवीत्।

dṛṣṭvā bhrātṝṃś ca putrāṃś ca vimanā vānaradhvajaḥ. apaśyaṃś caiva saubhadram idaṃ vacanam abravīt.

मुखवर्णो ऽप्रसन्नो वः सर्वेषाम् एव लक्ष्यते। न चाभिमन्युं पश्यामि न च मां प्रतिनन्दथ।

mukhavarṇo 'prasanno vaḥ sarveṣām eva lakṣyate. na cābhimanyuṃ paśyāmi na ca māṃ pratinandatha.

मया श्रुतश् च द्रोणेन चक्रव्यूहो विनिर्मितः। न च वस् तस्य भेत्तास्ति ऋते सौभद्रम् आहवे।

mayā śrutaś ca droṇena cakravyūho vinirmitaḥ. na ca vas tasya bhettāsti ṛte saubhadram āhave.

न चोपदिष्टस् तस्यासीन् मयानीकविनिर्गमः। कच्चिन् न बालो युष्माभिः परानीकं प्रवेशितः।

na copadiṣṭas tasyāsīn mayānīkavinirgamaḥ. kaccin na bālo yuṣmābhiḥ parānīkaṃ praveśitaḥ.

भित्त्वानीकं महेष्वासः परेषां बहुशो युधि। कच्चिन् न निहतः शेते सौभद्रः परवीरहा।

bhittvānīkaṃ maheṣvāsaḥ pareṣāṃ bahuśo yudhi. kaccin na nihataḥ śete saubhadraḥ paravīrahā.

लोहिताक्षं महाबाहुं जातं सिंहम् इवाद्रिषु। उपेन्द्रसदृशं ब्रूत कथम् आयोधने हतः।

lohitākṣaṃ mahābāhuṃ jātaṃ siṃham ivādriṣu. upendrasadṛśaṃ brūta katham āyodhane hataḥ.

सुकुमारं महेष्वासं वासवस्यात्मजात्मजम्। सदा मम प्रियं ब्रूत कथम् आयोधने हतः।

sukumāraṃ maheṣvāsaṃ vāsavasyātmajātmajam. sadā mama priyaṃ brūta katham āyodhane hataḥ.

वार्ष्णेयीदयितं शूरं मया सततलालितम्। अम्बायाश् च प्रियं नित्यं को ऽवधीत् कालचोदितः।

vārṣṇeyīdayitaṃ śūraṃ mayā satatalālitam. ambāyāś ca priyaṃ nityaṃ ko 'vadhīt kālacoditaḥ.

सदृशो वृष्णिसिंहस्य केशवस्य महात्मनः। विक्रमश्रुतमाहात्म्यैः कथम् आयोधने हतः।

sadṛśo vṛṣṇisiṃhasya keśavasya mahātmanaḥ. vikramaśrutamāhātmyaiḥ katham āyodhane hataḥ.

सुभद्रायाः प्रियं नित्यं द्रौपद्याः केशवस्य च। यदि पुत्रं न पश्यामि यास्यामि यमसादनम्।

subhadrāyāḥ priyaṃ nityaṃ draupadyāḥ keśavasya ca. yadi putraṃ na paśyāmi yāsyāmi yamasādanam.

मृदुकुञ्चितकेशान्तं बालं बालमृगेक्षणम्। मत्तद्विरदविक्रान्तं शालपोतम् इवोद्गतम्।

mṛdukuñcitakeśāntaṃ bālaṃ bālamṛgekṣaṇam. mattadviradavikrāntaṃ śālapotam ivodgatam.

स्मिताभिभाषिणं दान्तं गुरुवाक्यकरं सदा। बाल्ये ऽप्य् अबालकर्माणं प्रियवाक्यम् अमत्सरम्।

smitābhibhāṣiṇaṃ dāntaṃ guruvākyakaraṃ sadā. bālye 'py abālakarmāṇaṃ priyavākyam amatsaram.

महोत्साहं महाबाहुं दीर्घराजीवलोचनम्। भक्तानुकम्पिनं दान्तं न च नीचानुसारिणम्।

mahotsāhaṃ mahābāhuṃ dīrgharājīvalocanam. bhaktānukampinaṃ dāntaṃ na ca nīcānusāriṇam.

कृतज्ञं ज्ञानसंपन्नं कृतास्त्रम् अनिवर्तिनम्। युद्धाभिनन्दिनं नित्यं द्विषताम् अघवर्धनम्।

kṛtajñaṃ jñānasaṃpannaṃ kṛtāstram anivartinam. yuddhābhinandinaṃ nityaṃ dviṣatām aghavardhanam.

स्वेषां प्रियहिते युक्तं पितॄणां जयगृद्धिनम्। न च पूर्वप्रहर्तारं संग्रामे नष्टसंभ्रमम्। यदि पुत्रं न पश्यामि यास्यामि यमसादनम्। रथेषु गण्यमानेषु गणितं तं महारथम्। मयाध्यर्धगुणं संख्ये तरुणं बाहुशालिनम्। प्रद्युम्नस्य प्रियं शिष्यं केशवस्य ममैव च।

sveṣāṃ priyahite yuktaṃ pitṝṇāṃ jayagṛddhinam. na ca pūrvaprahartāraṃ saṃgrāme naṣṭasaṃbhramam. yadi putraṃ na paśyāmi yāsyāmi yamasādanam. ratheṣu gaṇyamāneṣu gaṇitaṃ taṃ mahāratham. mayādhyardhaguṇaṃ saṃkhye taruṇaṃ bāhuśālinam. pradyumnasya priyaṃ śiṣyaṃ keśavasya mamaiva ca.

सुललाटं सुकेशान्तं सुभ्र्वक्षिदशनच्छदम्। अपश्यतस् तद् वदनं का शान्तिर् हृदयस्य मे।

sulalāṭaṃ sukeśāntaṃ subhrvakṣidaśanacchadam. apaśyatas tad vadanaṃ kā śāntir hṛdayasya me.

तन्त्रीस्वनसुखं रम्यं पुंस्कोकिलसमध्वनिम्। अशृण्वतः स्वनं तस्य का शान्तिर् हृदयस्य मे।

tantrīsvanasukhaṃ ramyaṃ puṃskokilasamadhvanim. aśṛṇvataḥ svanaṃ tasya kā śāntir hṛdayasya me.

रूपं चाप्रतिरूपं तत् त्रिदशेष्व् अपि दुर्लभम्। अपश्यतो ऽद्य वीरस्य का शान्तिर् हृदयस्य मे।

rūpaṃ cāpratirūpaṃ tat tridaśeṣv api durlabham. apaśyato 'dya vīrasya kā śāntir hṛdayasya me.

अभिवादनदक्षं तं पितॄणां वचने रतम्। नाद्याहं यदि पश्यामि का शान्तिर् हृदयस्य मे।

abhivādanadakṣaṃ taṃ pitṝṇāṃ vacane ratam. nādyāhaṃ yadi paśyāmi kā śāntir hṛdayasya me.

सुकुमारः सदा वीरो महार्हशयनोचितः। भूमाव् अनाथवच् छेते नूनं नाथवतां वरः।

sukumāraḥ sadā vīro mahārhaśayanocitaḥ. bhūmāv anāthavac chete nūnaṃ nāthavatāṃ varaḥ.

शयानं समुपासन्ति यं पुरा परमस्त्रियः। तम् अद्य विप्रविद्धाङ्गम् उपासन्त्य् अशिवाः शिवाः।

śayānaṃ samupāsanti yaṃ purā paramastriyaḥ. tam adya vipraviddhāṅgam upāsanty aśivāḥ śivāḥ.

यः पुरा बोध्यते सुप्तः सूतमागधबन्दिभिः। बोधयन्त्य् अद्य तं नूनं श्वापदा विकृतैः स्वरैः।

yaḥ purā bodhyate suptaḥ sūtamāgadhabandibhiḥ. bodhayanty adya taṃ nūnaṃ śvāpadā vikṛtaiḥ svaraiḥ.

छत्रच्छायासमुचितं तस्य तद् वदनं शुभम्। नूनम् अद्य रजोध्वस्तं रणे रेणुः करिष्यति।

chatracchāyāsamucitaṃ tasya tad vadanaṃ śubham. nūnam adya rajodhvastaṃ raṇe reṇuḥ kariṣyati.

हा पुत्रकावितृप्तस्य सततं पुत्रदर्शने। भाग्यहीनस्य कालेन यथा मे नीयसे बलात्।

hā putrakāvitṛptasya satataṃ putradarśane. bhāgyahīnasya kālena yathā me nīyase balāt.

साद्य संयमनी नूनं सदा सुकृतिनां गतिः। स्वभाभिर् भासिता रम्या त्वयात्यर्थं विराजते।

sādya saṃyamanī nūnaṃ sadā sukṛtināṃ gatiḥ. svabhābhir bhāsitā ramyā tvayātyarthaṃ virājate.

नूनं वैवस्वतश् च त्वा वरुणश् च प्रियातिथिः। शतक्रतुर् धनेशश् च प्राप्तम् अर्चन्त्य् अभीरुकम्।

nūnaṃ vaivasvataś ca tvā varuṇaś ca priyātithiḥ. śatakratur dhaneśaś ca prāptam arcanty abhīrukam.

एवं विलप्य बहुधा भिन्नपोतो वणिग् यथा। दुःखेन महताविष्टो युधिष्ठिरम् अपृच्छत। अर्जुनः। कथं त्वयि च भीमे च धृष्टद्युम्ने च जीवति। सात्यके शक्रविक्रान्ते सौभद्रो निहतः परैः।

evaṃ vilapya bahudhā bhinnapoto vaṇig yathā. duḥkhena mahatāviṣṭo yudhiṣṭhiram apṛcchata. arjunaḥ. kathaṃ tvayi ca bhīme ca dhṛṣṭadyumne ca jīvati. sātyake śakravikrānte saubhadro nihataḥ paraiḥ.

कच्चित् स कदनं कृत्वा परेषां पाण्डुनन्दन। स्वर्गतो ऽभिमुखः संख्ये युध्यमानो नरर्षभः।

kaccit sa kadanaṃ kṛtvā pareṣāṃ pāṇḍunandana. svargato 'bhimukhaḥ saṃkhye yudhyamāno nararṣabhaḥ.

स नूनं बहुभिर् यत्तैर् युध्यमानो नरर्षभैः। असहायः सहायार्थी माम् अनुध्यातवान् ध्रुवम्।

sa nūnaṃ bahubhir yattair yudhyamāno nararṣabhaiḥ. asahāyaḥ sahāyārthī mām anudhyātavān dhruvam.

पीड्यमानः शरैर् बालस् तात साध्व् अभिधाव माम्। नानालिङ्गैः सुधौताग्रैर् मम पुत्रो ऽल्पचेतनः। इह मे स्याद् अपि त्राणं पितेति स पुनः पुनः। इति विप्रलपन् मन्ये नृशंसैर् बहुभिर् हतः।

pīḍyamānaḥ śarair bālas tāta sādhv abhidhāva mām. nānāliṅgaiḥ sudhautāgrair mama putro 'lpacetanaḥ. iha me syād api trāṇaṃ piteti sa punaḥ punaḥ. iti vipralapan manye nṛśaṃsair bahubhir hataḥ.

अथ वा मत्प्रसूतश् च स्वस्रीयो माधवस्य च। सुभद्रायां च संभूतो नैवं वक्तुम् इहार्हति।

atha vā matprasūtaś ca svasrīyo mādhavasya ca. subhadrāyāṃ ca saṃbhūto naivaṃ vaktum ihārhati.

वज्रसारमयं नूनं हृदयं सुदृढं मम। अपश्यतो दीर्घबाहुं रक्ताक्षं यन् न दीर्यते।

vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ sudṛḍhaṃ mama. apaśyato dīrghabāhuṃ raktākṣaṃ yan na dīryate.

कथं बाले महेष्वासे नृशंसा मर्मभेदिनः। स्वस्रीये वासुदेवस्य मम पुत्रे ऽक्षिपञ् शरान्।

kathaṃ bāle maheṣvāse nṛśaṃsā marmabhedinaḥ. svasrīye vāsudevasya mama putre 'kṣipañ śarān.

यो मां नित्यम् अदीनात्मा प्रत्युद्गम्याभिनन्दति। उपयान्तं रिपून् हत्वा सो ऽद्य मां किं न पश्यति।

yo māṃ nityam adīnātmā pratyudgamyābhinandati. upayāntaṃ ripūn hatvā so 'dya māṃ kiṃ na paśyati.

नूनं स पतितः शेते धरण्यां रुधिरोक्षितः। शोभयन् मेदिनीं गात्रैर् आदित्य इव पातितः। सुभद्रां ननु शोचामि या पुत्रम् अपलायिनम्।

nūnaṃ sa patitaḥ śete dharaṇyāṃ rudhirokṣitaḥ. śobhayan medinīṃ gātrair āditya iva pātitaḥ. subhadrāṃ nanu śocāmi yā putram apalāyinam.

रणे विनिहतं श्रुत्वा शोकार्ता वै विनंक्ष्यति। श्रुत्वा निपतितं शूरम् अनघं कृतलाघवम्। सुभद्रा वक्ष्यते किं माम् अभिमन्युम् अपश्यती। द्रौपदी चैव दुःखार्ते ते च वक्ष्यामि किं न्व् अहम्।

raṇe vinihataṃ śrutvā śokārtā vai vinaṃkṣyati. śrutvā nipatitaṃ śūram anaghaṃ kṛtalāghavam. subhadrā vakṣyate kiṃ mām abhimanyum apaśyatī. draupadī caiva duḥkhārte te ca vakṣyāmi kiṃ nv aham.

वज्रसारमयं नूनं हृदयं यन् न यास्यति। सहस्रधा वधूं दृष्ट्वा रुदतीं शोककर्शिताम्।

vajrasāramayaṃ nūnaṃ hṛdayaṃ yan na yāsyati. sahasradhā vadhūṃ dṛṣṭvā rudatīṃ śokakarśitām.

हृष्टानां धार्तराष्ट्राणां सिंहनादो मया श्रुतः। युयुत्सुश् चापि कृष्णेन श्रुतो वीरान् उपालभन्।

hṛṣṭānāṃ dhārtarāṣṭrāṇāṃ siṃhanādo mayā śrutaḥ. yuyutsuś cāpi kṛṣṇena śruto vīrān upālabhan.

अशक्नुवन्तो बीभत्सुं बालं हत्वा महारथाः। किं नदध्वम् अधर्मज्ञाः पार्थे वै दृश्यतां बलम्।

aśaknuvanto bībhatsuṃ bālaṃ hatvā mahārathāḥ. kiṃ nadadhvam adharmajñāḥ pārthe vai dṛśyatāṃ balam.

किं तयोर् विप्रियं कृत्वा केशवार्जुनयोर् मृधे। सिंहवन् नदत प्रीताः शोककाल उपस्थिते।

kiṃ tayor vipriyaṃ kṛtvā keśavārjunayor mṛdhe. siṃhavan nadata prītāḥ śokakāla upasthite.

आगमिष्यति वः क्षिप्रं फलं पापस्य कर्मणः। अधर्मो हि कृतस् तीव्रः कथं स्याद् अफलश् चिरम्।

āgamiṣyati vaḥ kṣipraṃ phalaṃ pāpasya karmaṇaḥ. adharmo hi kṛtas tīvraḥ kathaṃ syād aphalaś ciram.

इति तान् प्रति भाषन् वै वैश्यापुत्रो महामतिः। अपायाच् छस्त्रम् उत्सृज्य कोपदुःखसमन्वितः।

iti tān prati bhāṣan vai vaiśyāputro mahāmatiḥ. apāyāc chastram utsṛjya kopaduḥkhasamanvitaḥ.

किमर्थम् एतन्न् आख्यातं त्वया कृष्ण रणे मम। अधक्ष्यं तान् अहं सर्वांस् तदा क्रूरान् महारथान्। बालम् एकं परिक्षिप्य हत्वा हृष्टान् प्रनर्दितान्। संजय उवाच। पुत्रशोकार्दितं पार्थं ध्यायन्तं साश्रुलोचनम्।

kimartham etann ākhyātaṃ tvayā kṛṣṇa raṇe mama. adhakṣyaṃ tān ahaṃ sarvāṃs tadā krūrān mahārathān. bālam ekaṃ parikṣipya hatvā hṛṣṭān pranarditān. saṃjaya uvāca. putraśokārditaṃ pārthaṃ dhyāyantaṃ sāśrulocanam.

निगृह्य वासुदेवस् तं पुत्राधिभिर् अभिप्लुतम्। मैवम् इत्य् अब्रवीत् कृष्णस् तीव्रशोकसमन्वितम्।

nigṛhya vāsudevas taṃ putrādhibhir abhiplutam. maivam ity abravīt kṛṣṇas tīvraśokasamanvitam.

सर्वेषाम् एष वै पन्थाः शूराणाम् अनिवर्तिनाम्। क्षत्रियाणां विशेषेण येषां युद्धेन जीविका।

sarveṣām eṣa vai panthāḥ śūrāṇām anivartinām. kṣatriyāṇāṃ viśeṣeṇa yeṣāṃ yuddhena jīvikā.

एषा वै युध्यमानानां शूराणाम् अनिवर्तिनाम्। विहिता धर्मशास्त्रज्ञैर् गतिर् गतिमतां वर।

eṣā vai yudhyamānānāṃ śūrāṇām anivartinām. vihitā dharmaśāstrajñair gatir gatimatāṃ vara.

ध्रुवं युद्धे हि मरणं शूराणाम् अनिवर्तिनाम्। गतः पुण्यकृतां लोकान् अभिमन्युर् न संशयः।

dhruvaṃ yuddhe hi maraṇaṃ śūrāṇām anivartinām. gataḥ puṇyakṛtāṃ lokān abhimanyur na saṃśayaḥ.

एतच् च सर्ववीराणां काङ्क्षितं भरतर्षभ। संग्रामे ऽभिमुखा मृत्युं प्रप्नुयामेति मानद।

etac ca sarvavīrāṇāṃ kāṅkṣitaṃ bharatarṣabha. saṃgrāme 'bhimukhā mṛtyuṃ prapnuyāmeti mānada.

स च वीरान् रणे हत्वा राजपुत्रान् महाबलान्। वीरैर् आकाङ्क्षितं मृत्युं संप्राप्तो ऽभिमुखो रणे।

sa ca vīrān raṇe hatvā rājaputrān mahābalān. vīrair ākāṅkṣitaṃ mṛtyuṃ saṃprāpto 'bhimukho raṇe.

मा शुचः पुरुषव्याघ्र पूर्वैर् एष सनातनः। धर्मकृद्भिः कृतो धर्मः क्षत्रियाणां रणे क्षयः।

mā śucaḥ puruṣavyāghra pūrvair eṣa sanātanaḥ. dharmakṛdbhiḥ kṛto dharmaḥ kṣatriyāṇāṃ raṇe kṣayaḥ.

इमे ते भ्रातरः सर्वे दीना भरतसत्तम। त्वयि शोकसमाविष्टे नृपाश् च सुहृदस् तव।

ime te bhrātaraḥ sarve dīnā bharatasattama. tvayi śokasamāviṣṭe nṛpāś ca suhṛdas tava.

एतांस् त्वं वचसा साम्ना समाश्वासय मानद। विदितं वेदितव्यं ते न शोकं कर्तुम् अर्हसि। कालो ग्रसति कौन्तेय विश्वम् एतच् चराचरम्। नालं बुद्धिस् तथाप्य् अस्य पुमान् वापि विरज्यते। उत्पत्तौ च विपत्तौ च कर्मणा गलहस्तिना। बद्धः शकुन्तवज् जीवो मध्ये स्वप्नोपमा गतिः। न शोचन्ति कृतप्रज्ञाः श्वसताम् उपकल्पनात्। नूनं जातेन मर्तव्यं किम् उ शोचसि बालवत्।

etāṃs tvaṃ vacasā sāmnā samāśvāsaya mānada. viditaṃ veditavyaṃ te na śokaṃ kartum arhasi. kālo grasati kaunteya viśvam etac carācaram. nālaṃ buddhis tathāpy asya pumān vāpi virajyate. utpattau ca vipattau ca karmaṇā galahastinā. baddhaḥ śakuntavaj jīvo madhye svapnopamā gatiḥ. na śocanti kṛtaprajñāḥ śvasatām upakalpanāt. nūnaṃ jātena martavyaṃ kim u śocasi bālavat.

एवम् आश्वासितः पार्थः कृष्णेनाद्भुतकर्मणा। ततो ऽब्रवीत् तदा भ्रातॄन् सर्वान् पार्थः सगद्गदान्।

evam āśvāsitaḥ pārthaḥ kṛṣṇenādbhutakarmaṇā. tato 'bravīt tadā bhrātṝn sarvān pārthaḥ sagadgadān.

स दीर्घबाहुः पृथ्वंसो दीर्घराजीवलोचनः। अभिमन्युर् यथा वृत्तः श्रोतुम् इच्छाम्य् अहं तथा।

sa dīrghabāhuḥ pṛthvaṃso dīrgharājīvalocanaḥ. abhimanyur yathā vṛttaḥ śrotum icchāmy ahaṃ tathā.

सनागस्यन्दनहयान् द्रक्ष्यध्वं निहतान् मया। संग्रामे सानुबन्धांस् तान् मम पुत्रस्य वैरिणः। क्षिप्रं द्रक्ष्यन्ति मे नूनं मम पुत्रं निहत्य वै।

sanāgasyandanahayān drakṣyadhvaṃ nihatān mayā. saṃgrāme sānubandhāṃs tān mama putrasya vairiṇaḥ. kṣipraṃ drakṣyanti me nūnaṃ mama putraṃ nihatya vai.

कथं च वः कृतास्त्राणां सर्वेषां शस्त्रपाणिनाम्। सौभद्रो निधनं गच्छेद् वज्रिणापि समागतः।

kathaṃ ca vaḥ kṛtāstrāṇāṃ sarveṣāṃ śastrapāṇinām. saubhadro nidhanaṃ gacched vajriṇāpi samāgataḥ.

यद्य् एवम् अहम् अज्ञास्यम् अशक्तान् रक्षणे मम। पुत्रस्य पाण्डुपाञ्चालान् मया गुप्तो भवेत् ततः। सूनोः पाण्डवपाञ्चालान् अगोप्स्यं तं महारणे।

yady evam aham ajñāsyam aśaktān rakṣaṇe mama. putrasya pāṇḍupāñcālān mayā gupto bhavet tataḥ. sūnoḥ pāṇḍavapāñcālān agopsyaṃ taṃ mahāraṇe.

कथं च वो रथस्थानां शरवर्षाणि मुञ्चताम्। नीतो ऽभिमन्युर् निधनं कदर्थीकृत्य वः परैः।

kathaṃ ca vo rathasthānāṃ śaravarṣāṇi muñcatām. nīto 'bhimanyur nidhanaṃ kadarthīkṛtya vaḥ paraiḥ.

अहो वः पौरुषं नास्ति न च वो ऽस्ति पराक्रमः। यत्राभिमन्युः समरे पश्यतां वो निपातितः।

aho vaḥ pauruṣaṃ nāsti na ca vo 'sti parākramaḥ. yatrābhimanyuḥ samare paśyatāṃ vo nipātitaḥ.

आत्मानम् एव गर्हेयं यद् अहं वः सुदुर्बलान्। युष्मान् आज्ञाय निर्यातो भीरून् अकृतनिश्रमान्।

ātmānam eva garheyaṃ yad ahaṃ vaḥ sudurbalān. yuṣmān ājñāya niryāto bhīrūn akṛtaniśramān.

आहो स्विद् भूषणार्थाय वर्मशस्त्रायुधानि वः। वाचश् च वक्तुं संसत्सु मम पुत्रम् अरक्षताम्।

āho svid bhūṣaṇārthāya varmaśastrāyudhāni vaḥ. vācaś ca vaktuṃ saṃsatsu mama putram arakṣatām.

एवम् उक्त्वा ततो वाक्यं तिष्ठंश् चापवरासिमान्। न स्माशक्यत बीभत्सुः केन चित् प्रसमीक्षितुम्।

evam uktvā tato vākyaṃ tiṣṭhaṃś cāpavarāsimān. na smāśakyata bībhatsuḥ kena cit prasamīkṣitum.

तम् अन्तकम् इव क्रुद्धं निःश्वसन्तं मुहुर् मुहुः। महेन्द्रम् इव तिष्ठन्तं वज्रोद्यतमहाभुजम्। पुत्रशोकाभिसंतप्तम् अश्रुपूर्णमुखं तदा।

tam antakam iva kruddhaṃ niḥśvasantaṃ muhur muhuḥ. mahendram iva tiṣṭhantaṃ vajrodyatamahābhujam. putraśokābhisaṃtaptam aśrupūrṇamukhaṃ tadā.

नाभिभाष्टुं शक्नुवन्ति द्रष्टुं वा सुहृदो ऽर्जुनम्। अन्यत्र वासुदेवाद् वा ज्येष्टाद् वा पाण्डुनन्दनात्।

nābhibhāṣṭuṃ śaknuvanti draṣṭuṃ vā suhṛdo 'rjunam. anyatra vāsudevād vā jyeṣṭād vā pāṇḍunandanāt.

सर्वास्व् अवस्थासु हिताव् अर्जुनस्य मनोनुगौ। बहुमानात् प्रियत्वाच् च ताव् एनं वक्तुम् अर्हतः।

sarvāsv avasthāsu hitāv arjunasya manonugau. bahumānāt priyatvāc ca tāv enaṃ vaktum arhataḥ.

ततस् तं पुत्रशोकेन भृशं पीडितमानसम्। राजीवलोचनं क्रुद्धं राजा वचनम् अब्रवीत्।

tatas taṃ putraśokena bhṛśaṃ pīḍitamānasam. rājīvalocanaṃ kruddhaṃ rājā vacanam abravīt.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents