महाभारत 7.49 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 49→

[mh-7-49] • 21 श्लोकाः

संजय उवाच। तस्मिंस् तु निहते वीरे सौभद्रे रथयूथपे। विमुक्तरथसंनाहाः सर्वे निक्षिप्तकार्मुकाः।

saṃjaya uvāca. tasmiṃs tu nihate vīre saubhadre rathayūthape. vimuktarathasaṃnāhāḥ sarve nikṣiptakārmukāḥ.

उपोपविष्टा राजानं परिवार्य युधिष्ठिरम्। तद् एव दुःखं ध्यायन्तः सौभद्रगतमानसाः।

upopaviṣṭā rājānaṃ parivārya yudhiṣṭhiram. tad eva duḥkhaṃ dhyāyantaḥ saubhadragatamānasāḥ.

ततो युधिष्ठिरो राजा विललाप सुदुःखितः। अभिमन्यौ हते वीरे भ्रातुः पुत्रे महारथे। युधिष्ठिरः। एष कर्णं कृपं शल्यं राजानं च सुयोधनम्। द्रोणं द्रौणिं महेष्वासं तथैवान्यान् महारथान्।

tato yudhiṣṭhiro rājā vilalāpa suduḥkhitaḥ. abhimanyau hate vīre bhrātuḥ putre mahārathe. yudhiṣṭhiraḥ. eṣa karṇaṃ kṛpaṃ śalyaṃ rājānaṃ ca suyodhanam. droṇaṃ drauṇiṃ maheṣvāsaṃ tathaivānyān mahārathān.

द्रोणानीकम् असंबाधं मम प्रियचिकीर्षया। हत्वा शत्रुगणान् वीर एष शेते निपातितः। कृतास्त्रान् युद्धकुशलान् महेष्वासान् महाबलान्। कुलशीलगुणैर् युक्ताञ् शूरान् विख्यातपौरुषान्। द्रोणेन विहितं व्यूहम् अभेद्यम् अमरैर् अपि। अदृष्टपूर्वम् अस्माभिः पद्मं चक्रायुधप्रियः। भित्त्वा व्यूहं प्रविष्टो ऽसौ गोमध्यम् इव केसरी। चिक्रीडितं रणे तेन निघ्नता वै परान् वरान्।

droṇānīkam asaṃbādhaṃ mama priyacikīrṣayā. hatvā śatrugaṇān vīra eṣa śete nipātitaḥ. kṛtāstrān yuddhakuśalān maheṣvāsān mahābalān. kulaśīlaguṇair yuktāñ śūrān vikhyātapauruṣān. droṇena vihitaṃ vyūham abhedyam amarair api. adṛṣṭapūrvam asmābhiḥ padmaṃ cakrāyudhapriyaḥ. bhittvā vyūhaṃ praviṣṭo 'sau gomadhyam iva kesarī. cikrīḍitaṃ raṇe tena nighnatā vai parān varān.

यस्य शूरा महेष्वासाः प्रत्यनीकगता रणे। प्रभग्ना विनिवर्तन्ते कृतास्त्रा युद्धदुर्मदाः।

yasya śūrā maheṣvāsāḥ pratyanīkagatā raṇe. prabhagnā vinivartante kṛtāstrā yuddhadurmadāḥ.

अत्यन्तशत्रुर् अस्माकं येन दुःशासनः शरैः। क्षिप्रं ह्य् अभिमुखः संक्ये विसंज्ञो विमुखीकृतः।

atyantaśatrur asmākaṃ yena duḥśāsanaḥ śaraiḥ. kṣipraṃ hy abhimukhaḥ saṃkye visaṃjño vimukhīkṛtaḥ.

स तीर्त्वा दुस्तरं वीरो द्रोणानीकमहार्णवम्। शूरग्राहाकुलं भीमं तीर्त्वा चैनम् अभीतवत्। प्राप्य दौःशासनिं कार्ष्णिर् यातो वैवस्वतक्षयम्।

sa tīrtvā dustaraṃ vīro droṇānīkamahārṇavam. śūragrāhākulaṃ bhīmaṃ tīrtvā cainam abhītavat. prāpya dauḥśāsaniṃ kārṣṇir yāto vaivasvatakṣayam.

कथं द्रक्ष्यामि कौन्तेयं सौभद्रे निहते ऽर्जुनम्। सुभद्रां वा महाभागां प्रियं पुत्रम् अपश्यतीम्। हतवत्सां यथा धेनुं तद्दर्शनकृतोन्मुखीम्।

kathaṃ drakṣyāmi kaunteyaṃ saubhadre nihate 'rjunam. subhadrāṃ vā mahābhāgāṃ priyaṃ putram apaśyatīm. hatavatsāṃ yathā dhenuṃ taddarśanakṛtonmukhīm.

किं स्विद् वयम् अपेतार्थम् अश्लिष्टम् असमञ्जसम्। ताव् उभौ प्रतिवक्ष्यामो हृषीकेशधनंजयौ।

kiṃ svid vayam apetārtham aśliṣṭam asamañjasam. tāv ubhau prativakṣyāmo hṛṣīkeśadhanaṃjayau.

अहम् एव सुभद्रायाः केशवार्जुनयोर् अपि। प्रियकामो जयाकाङ्क्षी कृतवान् इदम् अप्रियम्।

aham eva subhadrāyāḥ keśavārjunayor api. priyakāmo jayākāṅkṣī kṛtavān idam apriyam.

न लुब्धो बुध्यते दोषान् मोहाल् लोभः प्रवर्तते। मधु लिप्सुर् हि नापश्यं प्रपातम् इदम् ईदृशम्।

na lubdho budhyate doṣān mohāl lobhaḥ pravartate. madhu lipsur hi nāpaśyaṃ prapātam idam īdṛśam.

यो हि भोज्ये पुरस्कार्यो यानेषु शयनेषु च। भूषणेषु च सो ऽस्माभिर् बालो युधि पुरस्कृतः।

yo hi bhojye puraskāryo yāneṣu śayaneṣu ca. bhūṣaṇeṣu ca so 'smābhir bālo yudhi puraskṛtaḥ.

कथं हि बालस् तरुणो युद्धानाम् अविशारदः। सदश्व इव संबाधे विषमे क्षेमम् अर्हति।

kathaṃ hi bālas taruṇo yuddhānām aviśāradaḥ. sadaśva iva saṃbādhe viṣame kṣemam arhati.

नो चेद् धि वयम् अप्य् एनं महीम् अनुशयीमहि। बीभत्सोः कोपदीप्तस्य दग्धाः कृपणचक्षुषा।

no ced dhi vayam apy enaṃ mahīm anuśayīmahi. bībhatsoḥ kopadīptasya dagdhāḥ kṛpaṇacakṣuṣā.

अलुब्धो मतिमान् ह्रीमान् क्षमावान् रूपवान् बली। वपुष्मान् मानकृद् वीरः प्रियः सत्यपरायणः।

alubdho matimān hrīmān kṣamāvān rūpavān balī. vapuṣmān mānakṛd vīraḥ priyaḥ satyaparāyaṇaḥ.

यस्य श्लाघन्ति विबुधाः कर्माण्य् ऊर्जितकर्मणः। निवातकवचाञ् जघ्ने कालकेयांश् च वीर्यवान्।

yasya ślāghanti vibudhāḥ karmāṇy ūrjitakarmaṇaḥ. nivātakavacāñ jaghne kālakeyāṃś ca vīryavān.

महेन्द्रशत्रवो येन हिरण्यपुरवासिनः। अक्ष्णोर् निमेषमात्रेण पौलोमाः सगणा हताः।

mahendraśatravo yena hiraṇyapuravāsinaḥ. akṣṇor nimeṣamātreṇa paulomāḥ sagaṇā hatāḥ.

परेभ्यो ऽप्य् अभयार्थिभ्यो यो ददात्य् अभयं विभुः। तस्यास्माभिर् न शकितस् त्रातुम् अद्यात्मजो भयात्।

parebhyo 'py abhayārthibhyo yo dadāty abhayaṃ vibhuḥ. tasyāsmābhir na śakitas trātum adyātmajo bhayāt.

भयं तु सुमहत् प्राप्तं धार्तराष्ट्रं महद् बलम्। पार्थः पुत्रवधात् क्रुद्धः कौरवाञ् शोषयिष्यति।

bhayaṃ tu sumahat prāptaṃ dhārtarāṣṭraṃ mahad balam. pārthaḥ putravadhāt kruddhaḥ kauravāñ śoṣayiṣyati.

क्षुद्रः क्षुद्रसहायश् च स्वपक्षक्षयम् आतुरः। व्यक्तं दुर्योधनो दृष्ट्वा शोचन् हास्यति जीवितम्।

kṣudraḥ kṣudrasahāyaś ca svapakṣakṣayam āturaḥ. vyaktaṃ duryodhano dṛṣṭvā śocan hāsyati jīvitam.

न मे जयः प्रीतिकरो न राज्यं; न चामरत्वं न सुरैः सलोकता। इमं समीक्ष्याप्रतिवीर्यपौरुषं; निपातितं देववरात्मजात्मजम्। संजय उवाच। एवं विलपमाने तु कुन्तीपुत्रे युधिष्ठिरे। कृष्णद्वैपायनस् तत्र आजगाम महान् ऋषिः। तम् अर्चित्वा यथान्यायम् उपविष्टं युधिष्ठिरः। अब्रवीच् छोकसंतप्तो भ्रातुः पुत्रवधेन सः। अधर्मयुक्तैर् बहुभिः परिवार्य महारथैः। युध्यमानो महेष्वासैः सौभद्रो निहतो रणे। बालश् चाबालबुद्धिश् च सौभद्रः परवीरहा। अनुपायेन संग्रामे युध्यमानो विनाशितः। मया प्रोक्तः स संग्रामे द्वारं संजनयस्व नः। प्रविष्टे च परांस् तस्मिन् सैन्धवेन स्म वारिताः। ननु नाम समं युद्धम् एष्टव्यं युद्धजीविभिः। इदं चैवासमं युद्धम् ईदृशं प्रकृतं परैः। तेनास्मि भृशसंतप्तः शोकबाष्पसमाकुलः। शमं नैवाधिगच्छामि चिन्तयानः पुनः पुनः। तं तथा विलपन्तं वै शोकबाष्पसमाकुलम्। उवाच भगवान् व्यासो युधिष्ठिरम् इदं वचः। युधिष्ठिर महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद। व्यसनेषु न मुह्यन्ति त्वादृशा भरतर्षभ। स्वर्गम् एष गतः शूरः शत्रून् हत्वा बहून् रणे। अबालसदृशं कर्म कृत्वा वै पुरुषोत्तमः। अनतिक्रमणीयो वै विधिर् एष युधिष्ठिर। देवदानवगन्धर्वान् मृत्युर् हरति भारत। युधिष्ठिर उवाच। इमे वै पृथिवीपालाः शेरते पृथिवीतले। निहताः पृतनामध्ये मृतसंज्ञा महाबलाः। नागायुतबलाश् चान्ये वायुवेगबलास् तथा। नैषां पश्यामि हन्तारं प्राणिनां संयुगे क्व चित्। विक्रमेणोपपन्ना हि तेजोबलसमन्विताः। अथ चेमे हताः प्राज्ञाः शेरते विगतायुषः। मृता इति च शब्दो ऽयं वर्तते च गतार्थवत्। इमे मृता महीपालाः प्रायशो भीमविक्रमाः। राजपुत्राश् च संरब्धा वैश्वानरमुखं गताः। अत्र मे संशयः प्राप्तः कुतः संज्ञा मृता इति। कस्य मृत्युः कुतो मृत्युः केन मृत्युर् इमाः प्रजाः। संजय उवाच। हरत्य् अमरसंकाश तन् मे ब्रूहि पितामह। तं तथा परिपृच्छन्तं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्। आश्वासनम् इदं वाक्यम् उवाच भगवान् ऋषिः। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। अकम्पनस्य कथितं नारदेन पुरा नृप। स चापि राजा राजेन्द्र पुत्रव्यसनम् उत्तमम्। अप्रसह्यतमं लोके प्राप्तवान् इति मे मतिः। तद् अहं संप्रवक्ष्यामि मृत्योः प्रभवम् उत्तमम्। ततस् त्वं मोक्ष्यसे दुःखात् स्नेहबंधनसंश्रयात्। पुरा वृत्तम् इदं तात शृणु कीर्तयतो मम। धन्यम् आख्यानम् आयुष्यं शोकघ्नं पुष्टिवर्धनम्। पुरा कृतयुगे तात आसीद् राजा ह्य् अकम्पनः। स शत्रुवशम् आपन्नो मध्ये संग्राममूर्धनि। तस्य पुत्रो हरिर् नाम नारायणसमद्युतिः। श्रीमान् कृतास्त्रो मेधावी युधि शक्रसमो बली। स शत्रुभिः परिवृतो बहुधा रणमूर्धनि। व्यस्यन् बाणसहस्राणि योधेषु च गजेषु च। स कर्म दुष्करं कृत्वा संग्रामे शत्रुतापनः। शत्रुभिर् निहतः संख्ये पृतनायां युधिष्ठिर। स राजा प्रेतकृत्यानि तस्य कृत्वा शुचान्वितः। शोचन्न् अहनि रात्रौ च नालभत् सुखम् आत्मनः। तस्य शोकं विदित्वा तु पुत्रव्यसनसंभवम्। अथाजगाम देवर्षिर् नारदो ऽस्य समीपतः। स तु राजा महाभागो दृष्ट्वा देवर्षिसत्तमम्। पूजयित्वा यथान्यायं कथाम् अकथयत् तदा। तस्य सर्वं समाचष्ट यथा वृत्तं नरेश्वर। शत्रुभिर् विजयं संख्ये पुत्रस्य च वधं तथा। मम पुत्रो महावीर्य इन्द्रविष्णुसमद्युतिः। शत्रुभिर् बहुभिः संख्ये पराक्रम्य हतो बली। क एष मृत्युर् भगवन् किंवीर्यबलपौरुषः। एतद् इच्छामि तत्त्वेन श्रोतुं मतिमतां वर। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा नारदो वरदः प्रभुः। आख्यानम् इदम् आचष्ट पुत्रशोकापहं महत्। नारद उवाच। शृणु राजन् महाबाहो आख्यानं बहुविस्तरम्। यथा वृत्तं श्रुतं चैव मयापि वसुधाधिप। प्रजाः सृष्ट्वा तदा ब्रह्मा आदिसर्गे पितामहः। असंहृतं महातेजा दृष्ट्वा जगद् इदं प्रभुः। तस्य चिन्ता समुत्पन्ना संहारं प्रति पार्थिव। चिन्तयन् न ह्य् असौ वेद संहारं वसुधाधिप। तस्य रोषान् महाराज खेभ्यो ऽग्निर् उदतिष्ठत। तेन सर्वा दिशो व्याप्ताः सान्तर्देशा दिधक्षता। ततो दिवं भुवं खं च ज्वालामालासमावृतम्। चराचरं जगत् सर्वं ददाह भगवान् प्रभुः। ततो हतानि भूतानि चराणि स्थावराणि च। महता क्रोधवेगेन त्रासयन्न् इव वीर्यवान्। ततो हरो जटी स्थाणुर् निशाचरपतिः शिवः। जगाम शरणं देवं ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्। तस्मिन्न् आपतिते स्थाणौ प्रजानां हितकाम्यया। अब्रवीत् परमो देवो ज्वलन्न् इव महामुनिः। किं कुर्म कामं कामार्ह कामाज् जातो ऽसि पुत्रक। स्थाणुर् उवाच। करिष्यामि प्रियं सर्वं ब्रूहि स्थाणो यद् इच्छसि। प्रजासर्गनिमित्तं हि कृतो यत्नस् त्वया विभो। त्वया सृष्टाश् च वृद्धाश् च भूतग्रामाः पृथग्विधाः। तास् तवेह पुनः क्रोधात् प्रजा दह्यन्ति सर्वशः। ब्रह्मोवाच। ता दृष्ट्वा मम कारुण्यं प्रसीद भगवन् प्रभो। न क्रुध्ये न च मे काम एतद् एवं भवेद् इति। पृथिव्या हितकामात् तु ततो मां मन्युर् आविशत्। इयं हि मां सदा देवी भारार्ता समचूचुदत्। संहारार्थं महादेव भारेणाभिहता सती। ततो ऽहं नाधिगच्छामि तप्ये बहुविधं तदा। स्थाणुर् उवाच। संहारम् अप्रमेयस्य ततो मां मन्युर् आविशत्। संहारार्थं प्रसीदस्व मा रुषो विबुधाधिप। मा प्रजाः स्थावराश् चैव जङ्गमाश् च व्यनीनशन्। तव प्रसादाद् भगवन्न् इदं वर्तेत् त्रिधा जगत्। अनागतम् अतीतं च यच् च संप्रति वर्तते। भगवान् क्रोधसंदीप्तः क्रोधाद् अग्निं समासृजत्। स दहत्य् अश्मकूटानि द्रुमांश् च सरितस् तथा। पल्वलानि च सर्वाणि सर्वे चैव तृणोलपाः। स्थावरं जङ्गमं चैव निःशेषं कुरुते जगत्। तद् एतद् भस्मसाद् भूतं सर्वं जगद् अनाविलम्। प्रसीद भगवन् स त्वं रोषो न स्याद् वरो मम। सर्वे हि नष्टा नेष्यन्ति तव देव कथं चन। तस्मान् निवर्ततां तेजस् त्वय्य् एवेह प्रलीयताम्। उपायम् अन्यं संपश्य प्रजानां हितकाम्यया। यथेमे प्राणिनः सर्वे निवर्तेरंस् तथा कुरु। अभावं नेह गच्छेयुर् उत्सन्नजननाः प्रजाः। अधिदैवे नियुक्तो ऽस्मि त्वया लोकेषु लोकहन्। मा विनश्येज् जगन्नाथ जगत् स्थावरजङ्गमम्। नारद उवाच। प्रसादाभिमुखं देवं तस्माद् एवं ब्रवीम्य् अहम्। श्रुत्वा हि वचनं देवः स्थाणोर् निहतपाप्मनः। तेजः संवेष्टयाम् आस पुनर् एवान्तरात्मनि। ततो ऽग्निम् उपसंहृत्य भगवांल् लोकसत्कृतः। प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च कल्पयाम् आस वै प्रभुः। उपसंहरतस् तस्य तम् अग्निं रोषजं तथा। प्रादुर्बभूव विश्वेभ्यः खेभ्यो नारी महात्मनः। कृष्णा रक्ताम्बरधरा रक्तजिह्वास्यलोचना। कुण्डलाभ्यां च राजेन्द्र तप्ताभ्यां समलंकृता। सा विनिःसृत्य वै खेभ्यो दक्षिणां दिशम् आश्रिता। स्मयमानेव चावैक्षद् देवौ विश्वेश्वराव् उभौ। ताम् आहूय तदा देवो लोकादिनिधनेश्वरः। मृत्यो इति महीपाल जहि चेमाः प्रजा इति। त्वं हि संहारबुद्ध्याथ प्रादुर्भूता रुषो मम। तस्मात् संहर सर्वास् त्वं प्रजाः सजडपण्डिताः। मम त्वं हि नियोगेन ततः श्रेयो ह्य् अवाप्स्यसि। एवम् उक्ता तु सा तेन मृत्युः कमललोचना। दध्यौ चात्यर्थम् अबला प्ररुरोद च सुस्वरम्। पाणिभ्यां प्रतिजग्राह तान्य् अश्रूणि पितामहः। नारद उवाच। सर्वभूतहितार्थाय तां चाप्य् अनुनयत् तदा। विनीय दुःखम् अबला आत्मन्य् एव प्रजापतिम्। उवाच प्राञ्जलिर् भूत्वा लतेवावर्जिता पुनः। त्वया सृष्टा कथं नारी ईदृशी वदतां वर। क्रूरं कर्माहितं कुर्यां मूढेव किम् उ जानती। बिभेम्य् अहम् अधर्माद् धि प्रसीद भगवन् प्रभो। प्रियान् पुत्रान् वयस्यांश् च भ्रातॄन् मातॄः पितॄन् पतीन्। अनुध्यास्यन्ति ये देव मृतांस् तेषां बिभेम्य् अहम्। कृपणानां हि रुदतां ये पतन्त्य् अश्रुबिन्दवः। तेभ्यो हि बलवद् भीता शरणं त्वाहम् आगता। यमस्य भवनं देव न गच्छेयं सुरोत्तम। प्रसादये त्वा वरद मूर्ध्नोदग्रनखेन च। एतद् इच्छाम्य् अहं कामं त्वत्तो लोकपितामह। इच्छेयं त्वत्प्रसादाद् वै तपस् तप्तुं प्रजेश्वर। प्रदिशेमं वरं देव त्वं मह्यं भगवन् प्रभो। त्वया ह्य् उक्ता गमिष्यामि धेनुकाश्रमम् उत्तमम्। तत्र तप्स्ये तपस् तीव्रं तवैवाराधने रता। न हि शक्ष्यामि देवेश प्राणान् प्राणभृतां प्रियान्। ब्रह्मोवाच। हर्तुं विलपमानानाम् अधर्माद् अभिरक्ष माम्। मृत्यो संकल्पितासि त्वं प्रजासंहारहेतुना। गच्छ संहर सर्वास् त्वं प्रजा मा ते विचारणा। भविता त्व् एतद् एवं हि नैतज् जात्व् अन्यथा भवेत्। नारद उवाच। भवत्व् अनिन्दिता लोके कुरुष्व वचनं मम। एवम् उक्ताभवद्भीता प्राञ्जलिर् भगवन्मुखी। संहारे नाकरोद् बुद्धिं प्रजानां हितकाम्यया। तूष्णीम् आसीत् तदा देवः प्रजानाम् ईश्वरेश्वरः। प्रसादं चागमत् क्षिप्रम् आत्मन्य् एव पितामहः। स्मयमानश् च लोकेशो लोकान् सर्वान् अवैक्षत। लोकाश् चासन् यथापूर्वं दृष्टास् तेनापमन्युना। निवृत्तरोषे तस्मिंस् तु भगवत्य् अपराजिते। सा कन्यापि जगामाथ समीपात् तस्य धीमतः। अपसृत्याप्रतिश्रुत्य प्रजासंहरणं तदा। त्वरमाणा च राजेन्द्र मृत्युर् धेनुकम् अभ्ययात्। सा तत्र परमं तीव्रं चचार व्रतम् उत्तमम्। समाहितैकपादेन तस्थौ पद्मानि षोडश। पञ्च चान्यानि कारुण्यात् प्रजानाम् अभयैषिणी। इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यः प्रियेभ्यः संनिवर्त्य सा। ततस् त्व् एकेन पादेन पुनर् अन्यानि सप्त वै। तस्थौ पद्मानि षट् चैव सप्त चैकं च पार्थिव। ततः पद्मायुतं तात मृगैः सह चचार सा। पुनर् गत्वा ततो नन्दां पुण्यां शीतामलोदकाम्। अप्सु वर्षसहस्राणि सप्त चैकं च सानयत्। धारयित्वा तु नियमं नन्दायां वीतकल्मषा। सा पूर्वं कौशिकीं पुण्यां जगाम नियमे धृता। तत्र वायुजलाहारा चचार नियुतं पुनः। पञ्चगङ्गे च सा पुण्ये कन्या वेतसकेषु च। तपोविशेषैर् बहुभिः कर्शयद् देहम् आत्मनः। ततो गत्वा महागङ्गां महामेरुं च केवलम्। तस्थौ चाश्मेव निश्चेष्टा प्राणायामपरायणा। पुनर् हिमवतो मूर्ध्नि यत्र देवा पुरायजन्। तत्राङ्गुष्टेन सा तस्थौ निखर्वं परमा शुभा। पुष्करेष्व् अथ गोकर्णे नैमिषे मलये तथा। अकर्शयत् स्वकं देहं नियमैर् मनसः प्रियैः। अनन्यदेवता नित्यं दृढभक्ता पितामहे। तस्थौ पितामहं चैव तोषयाम् आस धर्मतः। ततस् ताम् अब्रवीत् प्रीतो लोकानां प्रभवो ऽव्ययः। मृत्यो किम् इदम् अत्यर्थं तपांसि चरसीति ह। ततो ऽब्रवीत् पुनर् मृत्युर् भगवन्तं पितामहम्। नाहं हन्यां प्रजा देव स्वस्थाश् चाक्रोशतीस् तथा। एतद् इच्छामि सर्वेश त्वत्तो वरम् अहं प्रभो। अधर्मभयभीतास्मि ततो ऽहं तप आस्थिता। भीतायास् तु महाभाग प्रयच्छाभयम् अव्यय। आर्ता चानागसी नारी याचामि भव मे गतिः। ताम् अब्रवीत् ततो देवो भूतभव्यभविष्यवित्। अधर्मो नास्ति ते मृत्यो संहरन्त्या इमाः प्रजाः। मया चोक्तं मृषा भद्रे भविता न कथं चन। तस्मात् संहर कल्याणि प्रजाः सर्वाश् चतुर्विधाः। धर्मः सनातनश् च त्वा सर्वथानुप्रवेक्ष्यति। लोकपालो यमश् चैव सहाया व्याधयस् तथा। अहं च विबुधाश् चैव पुनर् दास्याम ते वरम्। यथा त्वम् एनसा मुक्ता विरजाः ख्यातिम् एष्यसि। सैवम् उक्ता महाराज कृताञ्जलिर् इदं विभुम्। पुनर् एवाब्रवीद् वाक्यं प्रसाद्य शिरसा तदा। यद्य् एवम् एतत् कर्तव्यं मया न स्याद् विना प्रभो। तवाज्ञा मूर्ध्नि मे न्यस्ता यत् ते वक्ष्यामि तच् छृणु। लोभः क्रोधो ऽभ्यसूयेर्ष्या द्रोहो मोहश् च देहिनाम्। ब्रह्मोवाच। अह्रीश् चान्योन्यपरुषा देहं भिन्द्युः पृथग्विधाः। तथा भविष्यते मृत्यो साधु संहर वै प्रजाः। अधर्मस् ते न भविता नापध्यास्याम्य् अहं शुभे। यान्य् अश्रुबिन्दूनि करे समासते। ते व्याधयः प्राणिनाम् आत्मजाताः। ते मारयिष्यन्ति नरान् गतासून्। नाधर्मस् ते भविता मा स्म भैषीः। धर्मो मृत्यो मारणे प्राणिनां ते। त्वं वै धर्मस् त्वं हि धर्मस्य चेशा। धर्म्या भूत्वा धर्मनित्या धरित्री। तस्मात् प्राणान् सर्वथेमान् नियच्छ। सर्वेषां वै प्राणिनां कामरोषौ। संत्यज्य त्वं संहरस्वेह जीवान्। एवं धर्मस् ते भविष्यत्य् अनन्तो। मिथ्यावृत्तान् मारयिष्यत्य् अधर्मः। तेनात्मानं पावयस्वात्मना त्वं। पापे ऽऽत्मानं मज्जयिष्यन्त्य् असत्त्वाः। तस्मात् कामं रोषम् अप्य् आगतं त्वं। नारद उवाच। संत्यज्यातः संहरस्वेह जीवान्। सा वै भीता मृत्युसंज्ञोपदेशाच्। छापाद् भीता बाढम् इत्य् अब्रवीत् तम्। सा च प्राणान् प्राणिनाम् अन्तकाले। कामक्रोधौ त्यज्य हरत्य् असक्ता। मृत्युस् तेषां व्याधयस् तत्प्रसूता। व्याधी रोगो रुज्यते येन जन्तुः। सर्वेषां वै प्राणिनां प्रायणान्ते। प्राणा गत्वा संनिवृत्तास् तथैव। वायुर् भीमो भीमनादो महौजा। भेत्ता देहान् प्राणिनां सर्वगो ऽसौ। नैवावृत्तिं नानुवृत्तिं कदा चित्। प्राप्नोत्य् उग्रो ऽनन्ततेजा विशिष्टः। सर्वे देवा मर्त्यसंज्ञा विशिष्टास्। तस्मात् पुत्रं मा शुचो राजसिंह। स्वर्गं प्राप्तो मोदते त्वत्तनूजो। नित्यं रम्यान् वीरलोकान् अवाप्य। त्यक्त्वा दुःखं संगतः पुण्यकृद्भिर्। एषा मृत्युर् देवदिष्टा प्रजानाम्। प्राप्ते काले संहरित्री यथावत्। स्वयं कृता प्राणहरा प्रजानाम्। आत्मानं वै प्राणिनो घ्नन्ति सर्वे। नैनं मृत्युर् दण्डपाणिर् हिनस्ति। तस्मान् मृतान् नानुशोचन्ति धीरास्। व्यास उवाच। तत्त्वं ज्ञात्वा निश्चयं ब्रह्मसृष्टम्। एतच् छ्रुत्वार्थवद् वाक्यं नारदेन प्रकाशितम्। उवाचाकम्पनो राजा सखायं नारदं तदा। व्यपेतशोकः प्रीतो ऽस्मि भगवन्न् ऋषिसत्तम। श्रुत्वेतिहासं त्वत्तो ऽद्य कृतार्थो ऽस्म्य् अभिवादये। तथोक्तो नारदस् तेन राज्ञा ऋषिवरोत्तमः। जगाम नन्दनं शीघ्रं देवर्षिर् अमितात्मवान्। पुण्यं यशस्यं स्वर्ग्यं च धन्यम् आयुष्यम् एव च। अस्येतिहासस्य सदा श्रवणं श्रावणं तथा। एतद् अर्थपदं श्रुत्वा विज्ञाय त्वं च पाण्डव। क्षत्रधर्मं च विज्ञाय शूराणां च परां गतिम्। संप्राप्तो ऽसौ महावीर्यः स्वर्गलोकं महारथः। अभिमन्युः परान् हत्वा प्रमुखे सर्वधन्विनाम्। युध्यमानो महेष्वासो हतः सो ऽभिमुखो रणे। असिना गदया शक्त्या धनुषा च महारथः। तस्मात् परां धृतिं कृत्वा भ्रातृभिः सह पाण्डव। संजय उवाच। अप्रमत्तः सुसंनद्धः शीघ्रं योद्धुम् उपाक्रम। श्रुत्वा मृत्युसमुत्पत्तिं कर्माण्य् अनुपमानि च। धर्मराजः पुनर् वाक्यं प्रसाद्यैनम् अथाब्रवीत्। गुरवः पुण्यकर्माणः शक्रप्रतिमविक्रमाः। पूर्वराजर्षयो ब्रह्मन् कियन्तो मृत्युना हताः। भूय एव तु मां तथ्यैर् वचोभिर् अभिबृंहय। राजर्षीणां पुराणानां समाश्वासय कर्मभिः। कियत्यो दक्षिणा दत्ताः कैश् च दत्ता महात्मभिः। व्यास उवाच। राजर्षिभिः पुण्यकृद्भिस् तद् भवान् प्रब्रवीतु मे। श्वित्यस्य नृपतेः पुत्रः सृञ्जयो नाम भूमिपः। सखायौ तस्य चैवोभौ ऋषी नारदपर्वतौ। तौ कदा चिद् गृहं तस्य प्रविष्टौ तद्दिदृक्षया। विधिवच् चार्चितौ तेन प्रीतौ तत्रोषतुः सुखम्। तं कदा चित् सुखासीनं ताभ्यां सह शुचिस्मिता। नारद उवाच। दुहिताभ्यागमत् कन्या सृञ्जयं वरवर्णिनी। कस्येयं चपलापाङ्गी सर्वलक्षणसंमता। उताहो भास्विद् अर्कस्य ज्वलनस्य शिखा त्व् इयम्। व्यास उवाच। ह्रीः श्रीः कीर्तिर् धृतिः पुष्टिः सिद्धिश् चन्द्रमसः प्रभा। एवं ब्रुवाणं देवर्षिं नृपतिः सृञ्जयो ऽब्रवीत्। ममेयं भगवन् कन्या मत्तो वरम् अभीप्सति। नारदस् त्व् अब्रवीद् एनं देहि मह्यम् इमां नृप। भार्यार्थं सुमहच् छ्रेयः प्राप्तुं चेद् इच्छसे ऽनघ। ददानीत्य् एव संहृष्टः सृञ्जयः प्राह नारदम्। पर्वतस् तु सुसंक्रुद्धो नारदं वाक्यम् अब्रवीत्। हृदयेन मया पूर्वं वृतां वै वृतवान् असि। यस्माद् वृता त्वया विप्र मा गाः स्वर्गं यथेच्छया। एवम् उक्तो नारदस् तं प्रत्युवाचोत्तरं वचः। मनोवाग्बुद्धिसंभाषाः सत्यं तोयम् अथाग्नयः। पाणिग्रहणमन्त्राश् च प्रथितं वरलक्षणम्। न त्व् एषा निश्चिता निष्ठा निष्ठा सप्तपदी स्मृता। अनुत्पन्ने च कार्यार्थे मां त्वं व्याहृतवान् असि। तस्मात् त्वम् अपि न स्वर्गं गमिष्यसि मया विना। अन्योन्यम् एवं शप्त्वा वै तस्थतुस् तत्र तौ तदा। सृञ्जयो ह्य् अपि वै विप्रान् पानाच्छादनभोजनैः। पुत्रकामः परं शक्त्या यत्नेनोपाचरच् छुचिः। तस्य प्रसन्ना विप्रेन्द्राः कदा चित् पुत्रम् ईप्सवः। तपःस्वाध्यायनिरता वेदवेदाङ्गपारगाः। सहिता नारदं प्राहुर् देह्य् अस्मै पुत्रम् ईप्सितम्। तथेत्य् उक्त्वा द्विजैर् उक्तः सृञ्जयं नारदो ऽब्रवीत्। वरं वृणीष्व भद्रं ते यादृशं पुत्रम् ईप्सितम्। तथोक्तः प्राञ्जली राजा पुत्रं वव्रे गुणान्वितम्। यशस्विनं कीर्तिमन्तं तेजस्विनम् अरिंदमम्। यस्य मूत्रं पुरीषं च क्लेदः स्वेदश् च काञ्चनम्। सुवर्णष्ठीविर् इत्य् एव तस्य नामाभवत् कृतम्। तस्मिन् वरप्रदानेन प्रवर्धत्य् अमिते धने। कारयाम् आस नृपतिः सौवर्णं सर्वम् ईप्सितम्। गृहप्राकारदुर्गाणि ब्राह्मणावसथान्य् अपि। शय्यासनानि यानानि स्थाली पिठरभाजनम्। तस्य स्म राज्ञो यद् वेश्म बाह्याश् चोपस्कराश् च ये। सर्वं तत् काञ्चनमयं कालेन परिवर्धितम्। अथ दस्युगणाः श्रुत्वा दृष्ट्वा चैनं तथाविधम्। संभूय तस्य नृपतेः समारब्धाश् चिकीर्षितुम्। के चित् तत्राब्रुवन् राज्ञः पुत्रं गृह्णीम वै स्वयम्। सो ऽस्याकरः काञ्चनस्य तस्य यत्नं चरामहे। ततस् ते दस्यवो लुब्धाः प्रविश्य नृपतेर् गृहम्। राजपुत्रं ततो जह्रुः सुवर्णष्टीविनं बलात्। गृह्यैनम् अनुपायज्ञा नयित्वाथ वनं ततः। हत्वा विशस्य नापश्यन् सुलुब्धा वसु किं चन। तस्य प्राणैर् विमुक्तस्य नष्टं तद् वरदं वसु। दस्यवश् च तदान्योन्यं जघ्नुर् मूर्खा विचेतसः। हत्वा परस्परं नष्टाः कुमारं चाद्भुतं भुवि। असंभाव्यं गता घोरं नरकं दुष्टकारिणः। तं दृष्ट्वा निहतं पुत्रं वरदत्तं महातपाः। विललाप सुदुःखार्तो बहुधा करुणं नृपः। विलपन्तं निशम्याथ पुत्रशोकहतं नृपम्। प्रत्यदृश्यत देवर्षिर् नारदो नृपसंनिधौ। उवाच चैनं दुःखार्तं विलपन्तम् अचेतसम्। सृञ्जयं नारदो ऽभ्येत्य तन् निबोध युधिष्ठिर। कामानाम् अवितृप्तस् त्वं सृञ्जयेह मरिष्यसि। यस्य चैते वयं गेहे उषिता ब्रह्मवादिनः। आविक्षितं मरुत्तं च मृतं सृञ्जय शुश्रुम। संवर्तो याजयाम् आस स्पर्धया यं बृहस्पतेः। यस्मै राजर्षये प्रादाद् वरं स भगवान् प्रभुः। हैमं हिमवतः पादं यियक्षोर् विविधैः सवैः। यस्य सेन्द्रा मरुद्गणा बृहस्पतिपुरोगमाः। देवा विश्वसृजः सर्वे यज्ञान् ऊहुर् महात्मनः। यज्ञवाटस्य सौवर्णाः सर्वे चासन् परिच्छदाः। यस्य सर्वं तदा ह्य् अन्नं मनो ऽभिप्रायगं शुचि। कामतो बुभुजुर् विप्राः सर्वे चान्नार्थिनो जनाः। पयो दधि घृतं क्षौद्रं भक्ष्यं भोज्यं च शोभनम्। यस्य यज्ञेषु सर्वेषु वासांस्य् आभरणानि च। ईप्सितान्य् उपतिष्ठन्ति प्रसृतान् वेदपारगान्। मरुतः परिवेष्टारो मरुत् तस्याभवन् गृहे। आविक्षितस्य राजर्षेर् विश्वे देवाः सभासदः। यस्य वीर्यवतो राज्ञः सुवृष्ट्या सस्यसंपदः। हविर्भिस् तर्पिता येन सम्यक् कॢप्तैर् दिवौकसः। ऋषीणां च पितॄणां च देवानां सुखजीविनाम्। ब्रह्मचर्यश्रुतसुतैर् यज्ञैर् दानेन चानृणः। शयनासनयानानि स्वर्णराशीश् च दुस्त्यजाः। तत् सर्वम् अमितं वित्तं दत्त्वा विप्रेभ्य इच्छया। सो ऽनुध्यातस् तु शक्रेण प्रजाः कृत्वा निरामयाः। श्रद्दधानो जितांल् लोकान् गतः पुण्यदुहो ऽक्षयान्। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। सुहोत्रं नाम राजानं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। एकवीरम् अनाधृष्यम् अमित्रगणमर्दनम्। यः प्राप्य राज्यं धर्मेण ऋत्विग्ब्रह्मपुरोहितान्। अपृच्छद् आत्मनः श्रेयः पृष्ट्वा तेषां मते स्थितः। प्रजानां पालनं धर्मो दानम् इज्या द्विषज्जयः। एतत् सुहोत्रो विज्ञाय धर्मेणैच्छद् धनागमम्। धर्मेणाराधयद् देवान् बाणैः शत्रूञ् जयंस् तथा। सर्वाण्य् अपि च भूतानि स्वगुणैर् अप्य् अरञ्जयत्। यो ऽभुङ्क्तेमां वसुमतीं म्लेच्छाटविकवर्जिताम्। यस्मै ववर्ष पर्जन्यो हिरण्यं परिवत्सरम्। हिरण्योदास् तथा नद्यः सुहोत्रस्य महात्मनः। यस्मिन् कूर्मान् कर्कटकान् मत्स्यांश् च विविधान् बहून्। कामान् वर्षति पर्जन्यो रूपाणि विविधानि च। सौवर्णान्य् अप्रमेयानि वाप्यश् च क्रोशसंमिताः। स तत्र शतसाहस्रान् नक्रान् मकरकच्छपान्। सौवर्णान् पतितान् दृष्ट्वा ततो ऽस्मयत वै ऽतिथिः। तत् सुवर्णम् अपर्यन्तं राजर्षिः कुरुजाङ्गले। ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। सो ऽश्वमेधसहस्रेण राजसूयशतेन च। पुण्यैः क्षत्रिययज्ञैश् च प्रभूतवरदक्षिणैः। काम्यनैमित्तिकाजस्रैर् इष्टां गतिम् अवाप्तवान्। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। नारद उवाच। राजानं पौरवं वीरं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यः सहस्रं सहस्राणां श्वेतान् अश्वान् अवासृजत्। तस्याश्वमेधे राजर्षेर् देशाद् देशात् समेयुषाम्। शिक्षाक्षरविधिज्ञानां नासीत् संख्या विपश्चिताम्। वेदविद्याव्रतस्नाता वदान्याः प्रियदर्शनाः। सुभक्षाच्छादनगृहाः सुशय्यासनवाहनाः। नटनर्तकगन्धर्वैः पूर्णकैर् वर्धमानकैः। नियोधकैश् च क्रीडद्भिस् तत्र स्म परिहर्षिताः। यज्ञे यज्ञे यथाकालं दक्षिणाः सो ऽत्यकालयत्। द्विपा दशसहस्राख्याः प्रमदाः काञ्चनप्रभाः। सध्वजाः सपताकाश् च रथा हेममयास् तथा। यः सहस्रं सहस्राणि कन्याहेमविभूषिताः। धूर्युजाश्वगजारूढाः सगृहक्षेत्रगोशताः। शतं शतसहस्राणि स्वर्णमालान् अथर्षभान्। गवां सहस्रानुचरान् दक्षिणा अत्यकालयत्। हेमशृङ्ग्यो रौप्यखुराः सवत्साः कांस्यदोहनाः। दासीदासखरोष्ट्रांश् च प्रादाद् आजाविकं बहु। रत्नानां विविधान् कूटान् विविधान् अन्नपर्वतान्। तत् सर्वं वितते यज्ञे दक्षिणा अत्यकालयत्। तत्रास्य गाथा गायन्ति ये पुराणविदो जनाः। अङ्गस्य यजमानस्य स्वधर्माधिगताः शुभाः। गुणोत्तरास् ते क्रतवस् तस्यासन् सार्वकामिकाः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। शिबिम् औशीनरं चापि मृतं सृञ्जय शुश्रुम। य इमां पृथिवीं सर्वां चर्मवत् पर्यवेष्टयत्। साद्रिद्वीपार्णववनां रथघोषेण नादयन्। स शिबिर् वै रिपून् नित्यं मुख्यान् निघ्नन् सपत्नजित्। तेन यज्ञैर् बहुविधैर् इष्टं पर्याप्तदक्षिणैः। स राजा वीर्यवान् धीमान् अवाप्य वसु पुष्कलम्। सर्वमूर्धावसिक्तानां संमतः सो ऽभवद् युधि। अयजच् चाश्वमेधैर् यो विजित्य पृथिवीम् इमाम्। निरर्गलैर् बहुफलैर् निष्ककोटिसहस्रदः। हस्त्यश्वपशुभिर् धान्यैर् मृगैर् गोजाविभिस् तथा। विविधैः पृथिवीं पूर्णां शिबिर् ब्राह्मणसात् करोत्। यावत्यो वर्षतो धारा यावत्यो दिवि तारकाः। तावतीर् अददद् गा वै शिबिर् औशीनरो ऽध्वरे। नो यन्तारं धुरस् तस्य कं चिद् अन्यं प्रजापतिः। भूतं भव्यं भविष्यं वा नाध्यगच्छन् नरोत्तमम्। तस्यासन् विविधा यज्ञाः सर्वकामैः समन्विताः। हेमयूपासनगृहा हेमप्राकारतोरणाः। शुचिस्वाद्वन्नपानाश् च ब्राह्मणाः प्रयुतायुताः। नानाभक्षोच्चयतटाः पयोदधिमधुह्रदाः। तस्यासन् यज्ञवाटेषु नद्यः शुभ्रान्नपर्वताः। पिबत स्नात खादध्वम् इति यत्रोच्यते जनैः। यस्मै प्रादाद् वरं रुद्रस् तुष्टः पुण्येन कर्मणा। अक्षयं ददतो वित्तं श्रद्धा कीर्तिस् तथा क्रियाः। यथोक्तम् एव भूतानां प्रियत्वं स्वर्गम् उत्तमम्। एतांल् लब्ध्वा वरान् इष्टाञ् शिबिः काले दिवं गतः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। नारद उवाच। रामं दाशरथिं चैव मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यं प्रजा अन्वमोदन्त पिता पुत्रान् इवौरसान्। असंख्येया गुणा यस्मिन् नासन्न् अमिततेजसि। यश् चतुर्दशवर्षाणि निदेशात् पितुर् अच्युतः। वने वनितया सार्धम् अवसल् लक्ष्मणानुगः। जघान च जनस्थाने राक्षसान् मनुजर्षभः। तपस्विनां रक्षणार्थं सहस्राणि चतुर्दश। तत्रैव वसतस् तस्य रावणो नाम राक्षसः। जहार भार्यां वैदेहीं संमोह्यैनं सहानुजम्। जघान समरे क्रुद्धः पुरेव त्र्यम्बको ऽन्धकम्। सुरासुरैर् अवध्यं तं देवब्राह्मणकण्टकम्। जघान स महाबाहुः पौलस्त्यं सगणं रणे। संप्राप्य विधिवद् राज्यं सर्वभूतानुकम्पकः। आजहार महायज्ञं प्रजा धर्मेण पालयन्। निरर्गलं सजारूथ्यम् अश्वमेधशतं विभुः। आजहार सुरेशस्य हविषा मुदम् आवहन्। अन्यैश् च विविधैर् यज्ञैर् ईजे बहुगुणैर् नृपः। क्षुत्पिपासे ऽजयद् रामः सर्वरोगांश् च देहिनाम्। सततं गुणसंपन्नो दीप्यमानः स्वतेजसा। अति सर्वाणि भूतानि रामो दाशरथिर् बभौ। ऋषीणां देवतानां च मानुषाणां च सर्वशः। पृथिव्यां सहवासो ऽभूद् रामे राज्यं प्रशासति। नाहीयत तदा प्राणः प्राणिनां न तद् अन्यथा। प्राणापानसमानाश् च रामे राज्यं प्रशासति। दीर्घायुषः प्रजाः सर्वा युवा न म्रियते तदा। वेदैश् चतुर्भिः संप्रीताः प्राप्नुवन्ति दिवौकसः। हव्यं कव्यं च विविधं निष्पूर्तं हुतम् एव च। अदंशमशका देशा नष्टव्यालसरीसृपाः। नाप्सु प्राणभृतां मृत्युर् नाकाले ज्वलनो ऽदहत्। अधर्मरुचयो लुब्धा मूर्खा वा नाभवंस् तदा। शिष्टेष्टप्राज्ञकर्माणः सर्ववर्णास् तदाभवन्। स्वधाम् ऊर्जं च रक्षोभिर् जनस्थाने प्रणाशिते। प्रादान् निहत्य रक्षांसि पितृदेवेभ्य ईश्वरः। सहस्रपुत्राः पुरुषा दशवर्षशतायुषः। न च ज्येष्टाः कनिष्टेभ्यस् तदा श्राद्धान् अकारयन्। श्यामो युवा लोहिताक्षो मत्तमातङ्गविक्रमः। आजानुबाहुः सुभुजः सिंहस्कन्धो महाबलः। दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च। सर्वभूतमनःकान्तो रामो राज्यम् अकारयत्। रामो रामो राम इति प्रजानाम् अभवत् कथा। रामाद् रामं जगद् अभूद् रामे राज्यं प्रशासति। चतुर्विधाः प्रजा रामः स्वर्गं नीत्वा दिवं गतः। आत्मानं संप्रतिष्ठाप्य राजवंशम् इहाष्टधा। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। नारद उवाच। भगीरथं च राजानं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। येन भागीरथी गङ्गा चयनैः काञ्चनैश् चिता। यः सहस्रं सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः। राज्ञश् च राजपुत्रांश् च ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। सर्वा रथगताः कन्या रथाः सर्वे चतुर्युजः। रथे रथे शतं नागाः पद्मिनो हेममालिनः। सहस्रम् अश्वाश् चैकैकं गजानां पृष्ठतो ऽन्वयुः। अश्वे अश्वे शतं गावो गवां पश्चाद् अजाविकम्। तेनाक्रान्ता जनौघेन दक्षिणा भूयसीर् ददत्। उपह्वरे ऽतिव्यथिता तस्याङ्के निषसाद ह। तथा भागीरथी गङ्गा उर्वशी चाभवत् पुरा। दुहितृत्वं गता राज्ञः पुत्रत्वम् अगमत् तदा। तत्र गाथां जगुः प्रीता गन्धर्वाः सूर्यवर्चसः। पितृदेवमनुष्याणां शृण्वतां वल्गुवादिनाम्। भगीरथं यजमानम् ऐक्ष्वाकुं भूरिदक्षिणम्। गङ्गा समुद्रगा देवी वव्रे पितरम् ईश्वरम्। तस्य सेन्द्रैः सवरुणैर् देवैर् यज्ञः स्वलंकृतः। सम्यक् परिगृहीतश् च शान्तविघ्नो निरामयः। यो य इच्छेत विप्रो वै यत्र यत्रात्मनः प्रियम्। भगीरथस् तदा प्रीतस् तत्र तत्राददद् वशी। नादेयं ब्राह्मणेष्व् आसीद् अस्य किं चित् प्रियं धनम्। सो ऽपि विप्रप्रसादेन ब्रह्मलोकं गतो नृपः। येन याता मखमुखे दिशाशाव् इह पादपाः। तेनावस्थातुम् इच्छन्ति तं गत्वा राजम् ईश्वरम्। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। दिलीपं चेद् ऐलविलं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यस्य यज्ञशतेष्व् आसन् प्रयुतायुतशो द्विजाः। तत्त्वज्ञानार्थसंपन्ना यज्वानः पुत्रपौत्रिणः। य इमां वसुसंपूर्णां वसुधां वसुधाधिपः। ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। दिलीपस्य च यज्ञेषु कृतः पन्था हिरण्मयः। तं धर्म इव कुर्वाणाः सेन्द्रदेवाः समागमन्। चषालं प्रचषालं च यस्य यूपे हिरण्मये। यद् योषा हेमसंछन्ना मत्ताः पथिषु शेरते। तद् एतद् अद्भुतं मन्ये अन्यैर् न सदृशं नृपैः। यद् अप्सु युध्यमानस्य चक्रे न परिपेततुः। राजानं दृढधन्वानं दिलीपं सत्यवादिनम्। ये ऽपश्यन् भूरिदाक्षिण्यं ते ऽपि स्वर्गजितो नराः। त्रयः शब्दा न जीर्यन्ते खट्वाङ्गस्य निवेशने। स्वाध्यायघोषो ज्याघोषः पिबताश्नीत खादत। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। मान्धाता चेद् यौवनाश्वस् त्रैलोक्यविजयी मृतः। यं देवाव् अश्विनौ गर्भात् पितुः पूर्वं चकर्षतुः। मृगयां विचरन् राजा तृषितः क्लान्तवाहनः। धूमं दृष्ट्वागमत् सत्रं पृषदाज्यम् अवाप सः। तं दृष्ट्वा युवनाश्वस्य जठरे सूनुतां गतम्। गर्भाद् धि जह्रतुर् देवाव् अश्विनौ भिषजां वरौ। तं दृष्ट्वा पितुर् उत्सङ्गे शयानं देववर्चसम्। माम् एवायं धयत्व् अग्रे इति ह स्माह वासवः। ततो ऽङ्गुलिभ्यो हीन्द्रस्य प्रादुर् आसीत् पयो ऽमृतम्। मां धास्यतीति कारुण्याद् यद् इन्द्रो ह्य् अन्वकम्पयत्। तस्मात् स मान्धातेत्य् एवं नाम तस्याद्भुतं कृतम्। ततस् तु धाराः पयसो घृतस्य च महात्मनः। तस्यास्ये यौवनाश्वस्य पाणिर् इन्द्रस्य चास्रवत्। अपिबत् पाणिम् इन्द्रस्य स चाप्य् अह्नाभ्यवर्धत। सो ऽभवद् द्वादशसमो द्वादशाहेन वीर्यवान्। इमां च पृथिवीं कृत्स्नाम् एकाह्ना स व्यजीजयत्। धर्मात्मा धृतिमान् वीरः सत्यसंधो जितेन्द्रियः। जनमेजयं सुधन्वानं गयं पूरुं बृहद्रथम्। असितं चैव रामं च मान्धाता मनुजो ऽजयत्। उदेति च यतः सूर्यो यत्र च प्रतितिष्ठति। तत् सर्वं यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रम् उच्यते। सो ऽश्वमेधशतैर् इष्ट्वा राजसूयशतेन च। अददद् रोहितान् अश्वान् ब्राह्मणेभ्यो विशां पते। हैरण्यान् योजनोत्सेधान् आयताञ् शतयोजनम्। बहुप्रकारान् सुस्वादून् भक्ष्यभोज्यान्नपर्वतान्। अतिरिक्तं ब्राह्मणेभ्यो भुञ्जानो हीयते जनः। भक्ष्यान्नपाननिचयाः शुशुभुस् त्व् अन्नपर्वताः। घृतह्रदाः सूपपङ्का दधिफेना गुडोदकाः। रुरुधुः पर्वतान् नद्यो मधुक्षीरवहाः शुभाः। देवासुरा नरा यक्षा गन्धर्वोरगपक्षिणः। विप्रास् तत्रागताश् चासन् वेदवेदाङ्गपारगाः। ब्राह्मणा ऋषयश् चापि नासंस् तत्राविपश्चितः। समुद्रान्तां वसुमतीं वसुपूर्णां तु सर्वतः। स तां ब्राह्मणसात् कृत्वा जगामास्तं तदा नृपः। गतः पुण्यकृतां लोकान् व्याप्य स्वयशसा दिशः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। ययातिं नाहुषं चैव मृतं सृञ्जय शुश्रुम। राजसूयशतैर् इष्ट्वा सो ऽश्वमेधशतेन च। पुण्डरीकसहस्रेण वाजपेयशतैस् तथा। अतिरात्रसहस्रेण चातुर्मास्यैश् च कामतः। अग्निष्टोमैश् च विविधैः सत्रैश् च प्राज्यदक्षिणैः। अब्राह्मणानां यद् वित्तं पृथिव्याम् अस्ति किं चन। तत् सर्वं परिसंख्याय ततो ब्राह्मणसात् करोत्। व्यूढे देवासुरे युद्धे कृत्वा देवसहायताम्। चतुर्धा व्यभजत् सर्वां चतुर्भ्यः पृथिवीम् इमाम्। यज्ञैर् नानाविधैर् इष्ट्वा प्रजाम् उत्पाद्य चोत्तमाम्। देवयान्यां चौशनस्यां शर्मिष्ठायां च धर्मतः। देवारण्येषु सर्वेषु विजहारामरोपमः। आत्मनः कामचारेण द्वितीय इव वासवः। यदा नाध्यगमत् सो ऽन्तं कामानां सर्ववेदवित्। ततो गाथाम् इमां गीत्वा सदारः प्राविशद् वनम्। यत् पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः। नालम् एकस्य तत् सर्वम् इति मत्वा शमं व्रजेत्। एवं कामान् परित्यज्य ययातिर् धृतिम् एत्य च। पूरुं राज्ये प्रतिष्ठाप्य प्रयातो वनम् ईश्वरः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। नाभागम् अम्बरीषं च मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यः सहस्रं सहस्राणां राज्ञां चैकस् त्व् अयोधयत्। जिगीषमाणाः संग्रामे समन्ताद् वैरिणो ऽभ्ययुः। शस्त्रयुद्धविदो घोराः सृजन्तश् चाशिवा गिरः। बललाभाद् वशीकृत्य तेषां शस्त्रबलेन च। छत्त्रायुधध्वजरथांश् छित्त्वा प्रासान् गतव्यथः। त एनं मुक्तसंनाहा नाथन्तो जीवितैषिणः। शरण्यम् ईयुः शरणं तवास्म इति वादिनः। स तु तान् वशगान् कृत्वा जित्वा चेमां वसुंधराम्। ईजे यज्ञशतैर् इष्टैर् यथा शक्रस् तथानघ। बुभुजुः सर्वसंपन्नम् अन्नम् अन्ये जनास् तदा। तस्य यज्ञेषु विप्रेन्द्राः सुतृप्ताः परमार्चिताः। मोदकान् पूरिकापूपान् धाना वटकशष्कुलीः। करम्भान् पृथुकान् मन्थान् अन्यानि सुकृतानि च। सूपान् मैरेयकान् यूषान् रागषाण्डवपानकान्। मृष्टान्नानि सुयुक्तानि मृदूनि सुरभीणि च। घृतं मधु पयस् तोयं दधीनि रसवन्ति च। फलं मूलं च सुस्वादु द्विजास् तत्रोपभुज्यते। मदनीयानि पानानि विदित्वा चात्मनः सुखम्। अपिबन्त यथाकामं पानपा गीतवादितैः। तत्र स्म गाथा गायन्ति क्षीबा हृष्टाः पठन्ति च। नाभागस्तुतिसंयुक्ता ननृतुश् च सहस्रशः। तेषु यज्ञेष्व् अम्बरीषो दक्षिणाम् अत्यकालयत्। राज्ञां दशसहस्राणि दश प्रयुतयाजिनाम्। हिरण्यकवचान् सर्वाञ् श्वेतच्छत्त्रप्रकीर्णकान्। हिरण्यस्यन्दनारूढान् सानुयात्रपरिच्छदान्। ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणाम् अत्यकालयत्। मूर्धाभिषिक्तांश् च नृपान् राजपुत्रशतानि च। सदण्डं कोशनिचयान् ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। नैव पूर्वे जनाश् चक्रुर् न करिष्यन्ति चापरे। यद् अम्बरीषो नृपतिः करोत्य् अमितदक्षिणः। इत्य् एवम् अन्वमोदन्त प्रीता यस्य महर्षयः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवआच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। शशबिन्दुं च राजानं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। ईजे स विविधैर् यज्ञैः श्रीमान् सत्यपराक्रमः। तस्य भार्यासहस्राणां शतम् आसीन् महात्मनः। एकैकस्यां च भार्यायां सहस्रं तनयाभवन्। ते कुमाराः पराक्रान्ताः सर्वे नियुतयाजिनः। राजानः क्रतुभिर् मुख्यैर् ईजाना वेदपारगाः। हिरण्यकवचाः सर्वे सर्वे चोत्तमधन्विनः। सर्वे ऽश्वमेधैर् ईजानाः कुमाराः शाशबिन्दवः। तान् अश्वमेधे राजेन्द्रो ब्राह्मणेभ्यो ऽददत् पिता। शतं शतं रथगता एकैकं पृष्ठतो ऽन्वयुः। राजपुत्रं तदा कन्यास् तपनीयस्वलंकृताः। कन्यां कन्यां शतं नागा नागे नागे शतं रथाः। रथे रथे शतं चाश्वा बलिनो हेममालिनः। अश्वे अश्वे सहस्रं गा गवां पश्चाद् अजाविकम्। एतद् धनम् अपर्यन्तम् अश्वमेधे महामखे। शशबिन्दुर् महाभागो ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। वार्क्षाश् च यूपा यावन्तो अश्वमेधे महामखे। ते तथैव पुनश् चान्ये तावन्तः काञ्चनाभवन्। भक्ष्यान्नपाननिचयाः पर्वताः क्रोशम् उच्छ्रिताः। तस्याश्वमेधे निर्वृत्ते राज्ञः शिष्टास् त्रयोदश। तुष्टपुष्टजनाकीर्णां शान्तविघ्नाम् अनामयाम्। शशबिन्दुर् इमां भूमिं चिरं भुक्त्वा दिवं गतः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। गयं चामूर्तरयसं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यो वै वर्षशतं राजा हुतशिष्टाशनो ऽभवत्। तस्मै ह्य् अग्निर् वरं प्रादात् ततो वव्रे वरं गयः। तपसा ब्रह्मचर्येण व्रतेन नियमेन च। गुरूणां च प्रसादेन वेदान् इच्छामि वेदितुम्। स्वधर्मेणाविहिंस्यान्यान् धनम् इच्छामि चाक्षयम्। विप्रेषु ददतश् चैव श्रद्धा भवतु नित्यशः। अनन्यासु सवर्णासु पुत्रजन्म च मे भवेत्। अन्नं मे ददतः श्रद्धा धर्मे मे रमतां मनः। अविघ्नं चास्तु मे नित्यं धर्मकार्येषु पावक। तथा भविष्यतीत्य् उक्त्वा तत्रैवान्तरधीयत। गयो ऽप्य् अवाप्य तत् सर्वं धर्मेणारीन् अजीजयत्। स दर्शपौर्णमासाभ्यां कालेष्व् आग्रयणेन च। चातुर्मास्यैश् च विविधैर् यज्ञैश् चावाप्तदक्षिणैः। अयजच् छ्रद्धया राजा परिसंवत्सरं शतम्। दश नागसहस्राणि शतम् अश्वशतानि च। शतं निष्कसहस्राणि गवां चाप्य् अयुतानि षट्। उत्थायोत्थाय स प्रादात् परिसंवत्सरं शतम्। नक्षत्रेषु च सर्वेषु ददन् नक्षत्रदक्षिणाः। ईजे च विविधैर् यज्ञैर् यथा सोमो ऽङ्गिरा यथा। सौवर्णां पृथिवीं कृत्वा य इमां मणिशर्कराम्। विप्रेभ्यः प्राददद् राजा सो ऽश्वमेधे महामखे। जाम्बूनदमया यूपाः सर्वे रत्नपरिच्छदाः। गयस्यासन् समृद्धास् तु सर्वभूतमनोहराः। सर्वकामसमृद्धांश् च प्रादात् तांश् च गयस् तदा। ब्राह्मणेभ्यः प्रहृष्टेभ्यः सर्वभूतेभ्य एव च। समुद्रद्वीपशैलेषु नदीनदवनेषु च। नगरेषु च राष्ट्रेषु दिवि व्योम्नि च ये ऽवसन्। भूतग्रामाश् च विविधाः संतृप्ता यज्ञसंपदा। गयस्य सदृशो यज्ञो नास्त्य् अन्य इति ते ऽब्रुवन्। षट्त्रिंशद्योजनायामा त्रिंशद्योजनम् आयता। पश्चात् पुरश् चतुर्विंशद् वेदी ह्य् आसीद् धिरण्मयी। गयस्य यजमानस्य मुक्तावज्रमणिस्तृता। प्रादात् स ब्राह्मणेभ्यो ऽथ वासांस्याभरणानि च। यथोक्ता दक्षिणाश् चान्या विप्रेभ्यो भूरिदक्षिणः। यत्र भोजनशिष्टस्य पर्वताः पञ्चविंशतिः। कुल्याः कृशरवाहिन्यो रसानाम् अभवंस् तदा। वस्त्राभरणगन्धानां राशयश् च पृथग्विधाः। यस्य प्रभावाच् च गयस् त्रिषु लोकेषु विश्रुतः। वटश् चाक्षय्यकरणः पुण्यं ब्रह्मसरश् च तत्। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। सांकृतिं रन्तिदेवं च मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यस्य द्विशतसाहस्रा आसन् सूदा महात्मनः। गृहान् अभ्यागतान् विप्रान् अतिथीन् परिवेषकाः। पक्वापक्वं दिवारात्रं वरान्नम् अमृतोपमम्। न्यायेनाधिगतं वित्तं ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। वेदान् अधीत्य धर्मेण यश् चक्रे द्विषतो वशे। उपस्थिताश् च पशवः स्वयं यं संशितव्रतम्। बहवः स्वर्गम् इच्छन्तो विधिवत् सत्रयाजिनम्। नदी महानसाद् यस्य प्रवृत्ता चर्मराशितः। तस्माच् चर्मण्वती पूर्वम् अग्निहोत्रे ऽभवत् पुरा। ब्राह्मणेभ्यो ददौ निष्कान् सौवर्णान् स प्रभावतः। तुभ्यं निष्कं तुभ्यं निष्कम् इति ह स्म प्रभाषते। तुभ्यं तुभ्यम् इति प्रादान् निष्कान् निष्कान् सहस्रशः। ततः पुनः समाश्वास्य निष्कान् एव प्रयच्छति। अल्पं दत्तं मयाद्येति निष्ककोटिं प्रदाय सः। एकाह्ना दास्यति पुनः को ऽन्यस् तत् संप्रदास्यति। सहस्रशश् च सौवर्णान् वृषभान् गोशतानुगान्। अध्यर्धमासम् अददद् ब्राह्मणेभ्यः शतं समाः। अग्निहोत्रोपकरणं यज्ञोपकरणं च यत्। ऋषिभ्यः करकान् कुम्भान् स्थालीपिठरम् एव च। शयनासनयानानि प्रासादांश् च गृहाणि च। वृक्षांश् च विविधान् दद्याद् अन्नानि च धनानि च। सर्वं सौवर्णम् एवासीद् रन्तिदेवस्य धीमतः। तत्रास्य गाथा गायन्ति ये पुराणविदो जनाः। रन्तिदेवस्य तां दृष्ट्वा समृद्धिम् अतिमानुषीम्। नैतादृशं दृष्टपूर्वं कुबेरसदनेष्व् अपि। धनं च पूर्यमाणं नः किं पुनर् मनुजेष्व् इति। व्यक्तं वस्वोकसारेयम् इत्य् ऊचुस् तत्र विस्मिताः। सांकृते रन्तिदेवस्य यां रात्रिम् अतिथिं वसेत्। आलभ्यन्त तदा गावः सहस्राण्य् एकविंशतिः। तत्र स्म सूदाः क्रोशन्ति सुमृष्टमणिकुण्डलाः। सूपभूयिष्टम् अश्नीध्वं नाद्य मांसं यथापुरम्। रन्तिदेवस्य यत् किं चित् सौवर्णम् अभवत् तदा। तत् सर्वं वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। प्रत्यक्षं तस्य हव्यानि प्रतिगृह्णन्ति देवताः। कव्यानि पितरः काले सर्वकामान् द्विजोत्तमाः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। दौष्यन्तिं भरतं चापि मृतं सृञ्जय शुश्रुम। कर्माण्य् असुकराण्य् अन्यैः कृतवान् यः शिशुर् वने। हेमावदातान् यः सिंहान् नखदंष्ट्रायुधान् बली। निर्वीर्यांस् तरसा कृत्वा विचकर्ष बबन्ध च। क्रूरांश् चोग्रबलान् व्याघ्रान् दमित्वा चाकरोद् वशे। मनःशिला इव शिलाः संयुक्ता जतुराशिभिः। व्यालादींश् चातिबलवांस् तत्प्रतीपान् गजान् अपि। दंष्ट्रासु गृह्यावरुह्य शुष्कास्यान् अकरोद् वशे। महिषान् अप्य् अतिबलान् बलेन विचकर्ष ह। बलिनः सृमरान् खड्गान् नानासत्त्वानि चाप्य् उत। कृच्छ्रप्राणान् वने बद्ध्वा दमयित्वाप्य् अवासृजत्। तं सर्वदमनेत्य् आहुस् तद्विदस् तेन कर्मणा। तं प्रत्यषेधज् जननी मा सत्त्वानि विजीजहि। सो ऽश्वमेधशतेनेष्ट्वा यमुनाम् अनु वीर्यवान्। त्रिशताश्वान् सरस्वत्यां गङ्गाम् अनु चतुःशतान्। सो ऽश्वमेधसहस्रेण राजसूयशतेन च। पुनर् ईजे महायज्ञैः समाप्तवरदक्षिणैः। अग्निष्टोमातिरात्राणाम् उक्थ्यविश्वजिताम् अपि। वाजपेयेष्टिसत्राणां सहस्रैश् च सुसंभृतैः। इष्ट्वा शाकुन्तलो राजा तर्पयित्वा द्विजान् धनैः। सहस्रं यत्र पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ। जाम्बूनदस्य शुद्धस्य कनकस्य महायशाः। यस्य यूपाः शतव्यामाः परिणाहेन काञ्चनाः। समागम्य द्विजैः सार्धं सेन्द्रैर् देवैः समुच्छ्रिताः। स्वलंकृता भ्राजमानाः सर्वरत्नैर् मनोरमैः। हिरण्यम् अश्वान् द्विरदान् रथान् उष्ट्रान् अजाविकान्। दासीदासं धनं धान्यं गाः सवत्साः पयस्विनीः। ग्रामान् गृहाणि क्षेत्राणि विविधांश् च परिच्छदान्। कोटीशतायुतं चैव ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। चक्रवर्ती ह्य् अदीनात्मा जेतारिस् त्व् अजितः परैः। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। पृथुं वैन्यं च राजानं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यम् अभ्यषिञ्चन् साम्राज्ये राजसूये महर्षयः। अयं नः प्रथयिष्येत सर्वान् इत्य् अभवत् पृथुः। क्षतान् नस् त्रास्यते सर्वान् इत्य् एवं क्षत्रियो ऽभवत्। पृथुं वैन्यं प्रजा दृष्ट्वा रक्ताः स्मेति यद् अब्रुवन्। ततो राजेति नामास्य अनुरागाद् अजायत। अकृष्टपच्या पृथिवी आसीद् वैन्यस्य कामधुक्। सर्वाः कुम्भदुहो गावः पुटके पुटके मधु। आसन् हिरण्मया दर्भाः सुखस्पर्शाः सुखावहाः। तेषां चीराणि संवीताः प्रजास् तेष्व् एव शेरते। फलान्य् अमृतकल्पानि मूलानि च मधूनि च। तेषाम् आसीत् तदाहारो निराहाराश् च नाभवन्। अरोगाः सर्वसिद्धार्था मनुष्या अकुतोभयाः। न्यवसन्त यथाकामं वृक्षेषु च गुहासु च। प्रविभागो न राष्ट्राणां पुराणां चाभवत् तदा। यथासुखं यथाकामं तथैता मुदिताः प्रजाः। तस्य संस्तम्भयन्न् आपः समुद्रम् अभियास्यतः। पर्वताश् च ददुर् मार्गं ध्वजभङ्गश् च नाभवत्। तं वनस्पतयः शैला देवासुरनरोरगाः। सप्तर्षयः पुण्यजना गन्धर्वाप्सरसो ऽपि च। पितरश् च सुखासीनम् अभिगम्येदम् अब्रुवन्। सम्राड् असि क्षत्रियो ऽसि राजा गोप्ता पितासि नः। देह्य् अस्मभ्यं महाराज प्रभुः सन्न् ईप्सितान् वरान्। यैर् वयं शाश्वतीस् तृप्तीर् वर्तयिष्यामहे सुखम्। तथेत्य् उक्त्वा पृथुर् वैन्यो गृहीत्वाजगवं धनुः। शरांश् चाप्रतिमान् घोरांश् चिन्तयित्वाब्रवीन् महीम्। एह्य् एहि वसुधे क्षिप्रं क्षरैभ्यः काङ्क्षितं पयः। ततो दास्यामि भद्रं ते अन्नं यस्य यथेप्सितम्। वसुधोवाच। नारद उवाच। दुहितृत्वेन मां वीर संकल्पयितुम् अर्हसि। तथेत्य् उक्त्वा पृथुः सर्वं विधानम् अकरोद् वशी। ततो भूतनिकायास् ते वसुधां दुदुहुस् तदा। तां वनस्पतयः पूर्वं समुत्तस्थुर् दुधुक्षवः। सातिष्ठद् वत्सला वत्सं दोग्धॄन् पात्राणि चेच्छती। वत्सो ऽभूत् पुष्पितः शालः प्लक्षो दोग्धाभवत् तदा। छिन्नप्ररोहणं दुग्धं पात्रम् औदुम्बरं शुभम्। उदयः पर्वतो वत्सो मेरुर् दोग्धा महागिरिः। रत्नान्य् ओषधयो दुग्धं पात्रम् अश्ममयं तथा। दोग्धा चासीत् तदा देवो दुग्धम् ऊर्जस्करं प्रियम्। असुरा दुदुहुर् मायाम् आमपात्रे तु ते तदा। दोग्धा द्विमूर्धा तत्रासीद् वत्सश् चासीद् विरोचनः। कृषिं च सस्यं च नरा दुदुहुः पृथिवीतले। स्वायंभुवो मनुर् वत्सस् तेषां दोग्धाभवत् पृथुः। अलाबुपात्रे च तथा विषं दुग्धा वसुंधरा। धृतराष्ट्रो ऽभवद् दोग्धा तेषां वत्सस् तु तक्षकः। सप्तर्षिभिर् ब्रह्म दुग्धा तथा चाक्लिष्टकर्मभिः। दोग्धा बृहस्पतिः पात्रं छन्दो वत्सस् तु सोमराट्। अन्तर्धानं चामपात्रे दुग्धा पुण्यजनैर् विराट्। दोग्धा वैश्रवणस् तेषां वत्स आसीत् कुबेरकः। पुण्यगन्धान् पद्मपात्रे गन्धर्वाप्सरसो ऽदुहन्। वत्सश् चित्ररथस् तेषां दोग्धा विश्वरुचिः प्रभुः। स्वधां रजतपात्रे तु दुदुहुः पितरश् च ताम्। वत्सो ऽत्र वत्सरस् तेषां यमो दोग्धा तथान्तकः। एवं निकायैस् तैर् दुग्धा पयो ऽभीष्टं हि सा विराट्। यैर् वर्तयन्ति ते ह्य् अद्य पात्रैर् वत्सैश् च नित्यशः। स यज्ञैर् विविधैर् इष्ट्वा पृथुर् वैन्यः प्रतापवान्। संतर्पयित्वा भूतानि सर्वैः कामैर् मनःप्रियैः। हैरण्यान् अकरोद् राजा ये के चित् पार्थिवा भुवि। तान् ब्राह्मणेभ्यः प्रायच्छद् अश्वमेधे महामखे। षष्टिनागसहस्राणि षष्टिनागशतानि च। सौवर्णान् अकरोद् राजा ब्राह्मणेभ्यश् च तां ददौ। इमां च पृथिवीं सर्वां मणिरत्नविभूषिताम्। सौवर्णीम् अकरोद् राजा ब्राह्मणेभ्यश् च तान् ददौ। स चेन् ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस् त्वया। पुत्रात् पुण्यतरस् तुभ्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। नारद उवाच। अयज्वानम् अदाक्षिण्यम् अधि श्वैत्येत्य् उदाहरत्। रामो महातपाः शूरो वीरलोकनमस्कृतः। जामदग्न्यो ऽप्य् अतियशा अवितृप्तो मरिष्यति। यस्याभ्रम् अनुपर्येति भूमिं कुर्वन् विपांसुलाम्। न चासीद् विक्रिया यस्य प्राप्य श्रियम् अनुत्तमाम्। यः क्षत्रियैः परामृष्टे वत्से पितरि चुक्रुधे। ततो ऽवधीत् कार्तवीर्यम् अजितं समरे परैः। क्षत्रियाणां चतुःषष्टिम् अयुतानि सहस्रशः। तदा मृत्योः समेतानि एकैकं धनुषाजयत्। ब्रह्मद्विषां चाथ तस्मिन् सहस्राणि चतुर्दश। पुनर् अन्यानि जग्राह दन्तक्रूरे जघान ह। सहस्रं मुसलेनाघ्नन् सहस्रम् असिनावधीत्। उद्बन्धनात् सहस्रं च हैहयाः समरे हताः। सरथाश्वगजा वीरा निहतास् तत्र शेरते। पितुर् वधामर्षितेन जामदग्न्येन धीमता। निजघ्ने दशसाहस्रान् रामः परशुना तदा। न ह्य् अमृश्यत ता वाचो यास् तैर् भृशम् उदीरिताः। भृगो रामाभिधावेति यदाक्रन्दन् द्विजोत्तमाः। ततः काश्मीरदरदान् कुन्तिक्षुद्रकमालवान्। अङ्गवङ्गकलिङ्गांश् च विदेहांस् ताम्रलिप्तकान्। रक्षोवाहान् वीतिहोत्रांस् त्रिगर्तान् मार्तिकावतान्। शिबीन् अन्यांश् च राजन्यान् देशे देशे सहस्रशः। निजघान शितैर् बाणैर् जामदग्न्यः प्रतापवान्। कोटीशतसहस्राणि क्षत्रियाणां सहस्रशः। इन्द्रगोपकवर्णस्य बन्धुजीवनिभस्य च। रुधिरस्य परीवाहैः पूरयित्वा सरांसि च। सर्वान् अष्टादश द्वीपान् वशम् आनीय भार्गवः। ईजे क्रतुशतैः पुण्यैः समाप्तवरदक्षिणैः। वेदीम् अष्टनवोत्सेधां सौवर्णां विधिनिर्मिताम्। सर्वरत्नशतैः पूर्णां पताकाशतमालिनीम्। ग्राम्यारण्यैः पशुगणैः संपूर्णां च महीम् इमाम्। रामस्य जामदग्न्यस्य प्रतिजग्राह कश्यपः। ततः शतसहस्राणि द्विपेन्द्रान् हेमभूषणान्। निर्दस्युं पृथिवीं कृत्वा शिष्टेष्टजनसंकुलाम्। कश्यपाय ददौ रामो हयमेधे महामखे। त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं कृत्वा निःक्षत्रियां प्रभुः। इष्ट्वा क्रतुशतैर् वीरो ब्राह्मणेभ्यो ह्य् अमन्यत। स कश्यपस्य वचनात् प्रोत्सार्य सरितां पतिम्। इषुपाते युधां श्रेष्ठः कुर्वन् ब्राह्मणशासनम्। अध्यावसद् गिरिश्रेष्ठं महेन्द्रं पर्वतोत्तमम्। एवं गुणशतैर् जुष्टो भृगूणां कीर्तिवर्धनः। जामदग्न्यो ऽप्य् अतियशा मरिष्यति महाद्युतिः। त्वया चतुर्भद्रतरः पुत्रात् पुण्यतरस् तव। अयज्वानम् अदाक्षिण्यं मा पुत्रम् अनुतप्यथाः। एते चतुर्भद्रतरास् त्वया भद्रशताधिकाः। व्यास उवाच। मृता नरवरश्रेष्ठा मरिष्यन्ति च सृञ्जय। पुण्यम् आख्यानम् आयुष्यं श्रुत्वा षोडशराजकम्। अव्याहरन् नरपतिस् तूष्णीम् आसीत् स सृञ्जयः। तम् अब्रवीत् तथासीनं नारदो भगवान् ऋषिः। श्रुतं कीर्तयतो मह्यं गृहीतं ते महाद्युते। आहो स्विद् अन्ततो नष्टं श्राद्धं शूद्रापताव् इव। स एवम् उक्तः प्रत्याह प्राञ्जलिः सृञ्जयस् तदा। पुत्रशोकापहं श्रुत्वा धन्यम् आख्यानम् उत्तमम्। राजर्षीणां पुराणानां यज्वनां दक्षिणावताम्। विस्मयेन हते शोके तमसीवार्कतेजसा। नारद उवाच। विपाप्मास्म्य् अव्यथोपेतो ब्रूहि किं करवाण्य् अहम्। दिष्ट्यापहतशोकस् त्वं वृणीष्वेह यद् इच्छसि। सृञ्जय उवाच। तत् तत् प्रपत्स्यसे सर्वं न मृषावादिनो वयम्। एतेनैव प्रतीतो ऽहं प्रसन्नो यद् भवान् मम। नारद उवाच। प्रसन्नो यस्य भगवान् न तस्यास्तीह दुर्लभम्। पुनर् ददामि ते पुत्रं दस्युभिर् निहतं वृथा। व्यास उवाच। उद्धृत्य नरकात् कष्टात् पशुम् अप्रोक्षितं यथा। प्रादुर् आसीत् ततः पुत्रः सृञ्जयस्याद्भुतप्रभः। प्रसन्नेनर्षिणा दत्तः कुबेरतनयोपमः। ततः संगम्य पुत्रेण प्रीतिमान् अभवन् नृपः। ईजे च क्रतुभिर् मुख्यैः समाप्तवरदक्षिणैः। अकृतास्त्रश् च भीतश् च न च सांनाहिको हतः। अयज्वा चानपत्यश् च ततो ऽसौ जीवितः पुनः। शूरो वीरः कृतास्त्रश् च प्रमथ्यारीन् सहस्रशः। अभिमन्युर् गतः स्वर्गं पृतनाभिमुखो हतः। ब्रह्मचर्येण यान् कांश् चित् प्रज्ञया च श्रुतेन च। इष्टैश् च क्रतुभिर् यान्ति तांस् ते पुत्रो ऽक्षयान् गतः। विद्वांसः कर्मभिः पुण्यैः स्वर्गम् ईहन्ति नित्यशः। न तु स्वर्गाद् अयं लोकः काम्यते स्वर्गवासिभिः। तस्मात् स्वर्गगतं पुत्रम् अर्जुनस्य हतं रणे। नेहानयितुं शक्यं हि किं चिद् अप्राप्यम् ईशितुम्। एवं ज्ञात्वा स्थिरो भूत्वा मा शुचो धैर्यम् आप्नुहि। जीवन्त एव नः शोच्या न तु स्वर्गगतानघ। शोचतो हि महाराज अघम् एवाभिवर्धते। तस्माच् छोकं परित्यज्य श्रेयसे प्रयतेद् बुधः। प्रहर्षम् अभिमानं च सुखप्राप्तिं च चिन्तयन्। एतद् आहुर् बुधाः श्रेयो न शोकः शोक उच्यते। एवं विद्वन् समुत्तिष्ठ प्रयतो भव मा शुचः। श्रुतस् ते संभवो मृत्योस् तपांस्य् अनुपमानि च। सर्वभूतसमत्वं च चञ्चलाश् च विभूतयः। सृञ्जयस्य तु तं पुत्रं मृतं संजीवितं पुनः। संजय उवाच। एवं विद्वन् महाराज मा शुचः साधयाम्य् अहम्। एतावद् उक्त्वा भगवांस् तत्रैवान्तरधीयत। वागीशाने भगवति व्यासे व्यभ्रनभःप्रभे। गते मतिमतां श्रेष्ठे समाश्वास्य युधिष्ठिरम्। पूर्वेषां पार्थिवेन्द्राणां महेन्द्रप्रतिमौजसाम्। न्यायाधिगतवित्तानां तां श्रुत्वा यज्ञसंपदम्। संपूज्य मनसा विद्वान् विशोको ऽभूद् युधिष्ठिरः। पुनश् चाचिन्तयद् दीनः किं स्विद् वक्ष्ये धनंजयम्।

na me jayaḥ prītikaro na rājyaṃ; na cāmaratvaṃ na suraiḥ salokatā. imaṃ samīkṣyāprativīryapauruṣaṃ; nipātitaṃ devavarātmajātmajam. saṃjaya uvāca. evaṃ vilapamāne tu kuntīputre yudhiṣṭhire. kṛṣṇadvaipāyanas tatra ājagāma mahān ṛṣiḥ. tam arcitvā yathānyāyam upaviṣṭaṃ yudhiṣṭhiraḥ. abravīc chokasaṃtapto bhrātuḥ putravadhena saḥ. adharmayuktair bahubhiḥ parivārya mahārathaiḥ. yudhyamāno maheṣvāsaiḥ saubhadro nihato raṇe. bālaś cābālabuddhiś ca saubhadraḥ paravīrahā. anupāyena saṃgrāme yudhyamāno vināśitaḥ. mayā proktaḥ sa saṃgrāme dvāraṃ saṃjanayasva naḥ. praviṣṭe ca parāṃs tasmin saindhavena sma vāritāḥ. nanu nāma samaṃ yuddham eṣṭavyaṃ yuddhajīvibhiḥ. idaṃ caivāsamaṃ yuddham īdṛśaṃ prakṛtaṃ paraiḥ. tenāsmi bhṛśasaṃtaptaḥ śokabāṣpasamākulaḥ. śamaṃ naivādhigacchāmi cintayānaḥ punaḥ punaḥ. taṃ tathā vilapantaṃ vai śokabāṣpasamākulam. uvāca bhagavān vyāso yudhiṣṭhiram idaṃ vacaḥ. yudhiṣṭhira mahāprājña sarvaśāstraviśārada. vyasaneṣu na muhyanti tvādṛśā bharatarṣabha. svargam eṣa gataḥ śūraḥ śatrūn hatvā bahūn raṇe. abālasadṛśaṃ karma kṛtvā vai puruṣottamaḥ. anatikramaṇīyo vai vidhir eṣa yudhiṣṭhira. devadānavagandharvān mṛtyur harati bhārata. yudhiṣṭhira uvāca. ime vai pṛthivīpālāḥ śerate pṛthivītale. nihatāḥ pṛtanāmadhye mṛtasaṃjñā mahābalāḥ. nāgāyutabalāś cānye vāyuvegabalās tathā. naiṣāṃ paśyāmi hantāraṃ prāṇināṃ saṃyuge kva cit. vikrameṇopapannā hi tejobalasamanvitāḥ. atha ceme hatāḥ prājñāḥ śerate vigatāyuṣaḥ. mṛtā iti ca śabdo 'yaṃ vartate ca gatārthavat. ime mṛtā mahīpālāḥ prāyaśo bhīmavikramāḥ. rājaputrāś ca saṃrabdhā vaiśvānaramukhaṃ gatāḥ. atra me saṃśayaḥ prāptaḥ kutaḥ saṃjñā mṛtā iti. kasya mṛtyuḥ kuto mṛtyuḥ kena mṛtyur imāḥ prajāḥ. saṃjaya uvāca. haraty amarasaṃkāśa tan me brūhi pitāmaha. taṃ tathā paripṛcchantaṃ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram. āśvāsanam idaṃ vākyam uvāca bhagavān ṛṣiḥ. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. akampanasya kathitaṃ nāradena purā nṛpa. sa cāpi rājā rājendra putravyasanam uttamam. aprasahyatamaṃ loke prāptavān iti me matiḥ. tad ahaṃ saṃpravakṣyāmi mṛtyoḥ prabhavam uttamam. tatas tvaṃ mokṣyase duḥkhāt snehabaṃdhanasaṃśrayāt. purā vṛttam idaṃ tāta śṛṇu kīrtayato mama. dhanyam ākhyānam āyuṣyaṃ śokaghnaṃ puṣṭivardhanam. purā kṛtayuge tāta āsīd rājā hy akampanaḥ. sa śatruvaśam āpanno madhye saṃgrāmamūrdhani. tasya putro harir nāma nārāyaṇasamadyutiḥ. śrīmān kṛtāstro medhāvī yudhi śakrasamo balī. sa śatrubhiḥ parivṛto bahudhā raṇamūrdhani. vyasyan bāṇasahasrāṇi yodheṣu ca gajeṣu ca. sa karma duṣkaraṃ kṛtvā saṃgrāme śatrutāpanaḥ. śatrubhir nihataḥ saṃkhye pṛtanāyāṃ yudhiṣṭhira. sa rājā pretakṛtyāni tasya kṛtvā śucānvitaḥ. śocann ahani rātrau ca nālabhat sukham ātmanaḥ. tasya śokaṃ viditvā tu putravyasanasaṃbhavam. athājagāma devarṣir nārado 'sya samīpataḥ. sa tu rājā mahābhāgo dṛṣṭvā devarṣisattamam. pūjayitvā yathānyāyaṃ kathām akathayat tadā. tasya sarvaṃ samācaṣṭa yathā vṛttaṃ nareśvara. śatrubhir vijayaṃ saṃkhye putrasya ca vadhaṃ tathā. mama putro mahāvīrya indraviṣṇusamadyutiḥ. śatrubhir bahubhiḥ saṃkhye parākramya hato balī. ka eṣa mṛtyur bhagavan kiṃvīryabalapauruṣaḥ. etad icchāmi tattvena śrotuṃ matimatāṃ vara. tasya tad vacanaṃ śrutvā nārado varadaḥ prabhuḥ. ākhyānam idam ācaṣṭa putraśokāpahaṃ mahat. nārada uvāca. śṛṇu rājan mahābāho ākhyānaṃ bahuvistaram. yathā vṛttaṃ śrutaṃ caiva mayāpi vasudhādhipa. prajāḥ sṛṣṭvā tadā brahmā ādisarge pitāmahaḥ. asaṃhṛtaṃ mahātejā dṛṣṭvā jagad idaṃ prabhuḥ. tasya cintā samutpannā saṃhāraṃ prati pārthiva. cintayan na hy asau veda saṃhāraṃ vasudhādhipa. tasya roṣān mahārāja khebhyo 'gnir udatiṣṭhata. tena sarvā diśo vyāptāḥ sāntardeśā didhakṣatā. tato divaṃ bhuvaṃ khaṃ ca jvālāmālāsamāvṛtam. carācaraṃ jagat sarvaṃ dadāha bhagavān prabhuḥ. tato hatāni bhūtāni carāṇi sthāvarāṇi ca. mahatā krodhavegena trāsayann iva vīryavān. tato haro jaṭī sthāṇur niśācarapatiḥ śivaḥ. jagāma śaraṇaṃ devaṃ brahmāṇaṃ parameṣṭhinam. tasminn āpatite sthāṇau prajānāṃ hitakāmyayā. abravīt paramo devo jvalann iva mahāmuniḥ. kiṃ kurma kāmaṃ kāmārha kāmāj jāto 'si putraka. sthāṇur uvāca. kariṣyāmi priyaṃ sarvaṃ brūhi sthāṇo yad icchasi. prajāsarganimittaṃ hi kṛto yatnas tvayā vibho. tvayā sṛṣṭāś ca vṛddhāś ca bhūtagrāmāḥ pṛthagvidhāḥ. tās taveha punaḥ krodhāt prajā dahyanti sarvaśaḥ. brahmovāca. tā dṛṣṭvā mama kāruṇyaṃ prasīda bhagavan prabho. na krudhye na ca me kāma etad evaṃ bhaved iti. pṛthivyā hitakāmāt tu tato māṃ manyur āviśat. iyaṃ hi māṃ sadā devī bhārārtā samacūcudat. saṃhārārthaṃ mahādeva bhāreṇābhihatā satī. tato 'haṃ nādhigacchāmi tapye bahuvidhaṃ tadā. sthāṇur uvāca. saṃhāram aprameyasya tato māṃ manyur āviśat. saṃhārārthaṃ prasīdasva mā ruṣo vibudhādhipa. mā prajāḥ sthāvarāś caiva jaṅgamāś ca vyanīnaśan. tava prasādād bhagavann idaṃ vartet tridhā jagat. anāgatam atītaṃ ca yac ca saṃprati vartate. bhagavān krodhasaṃdīptaḥ krodhād agniṃ samāsṛjat. sa dahaty aśmakūṭāni drumāṃś ca saritas tathā. palvalāni ca sarvāṇi sarve caiva tṛṇolapāḥ. sthāvaraṃ jaṅgamaṃ caiva niḥśeṣaṃ kurute jagat. tad etad bhasmasād bhūtaṃ sarvaṃ jagad anāvilam. prasīda bhagavan sa tvaṃ roṣo na syād varo mama. sarve hi naṣṭā neṣyanti tava deva kathaṃ cana. tasmān nivartatāṃ tejas tvayy eveha pralīyatām. upāyam anyaṃ saṃpaśya prajānāṃ hitakāmyayā. yatheme prāṇinaḥ sarve nivarteraṃs tathā kuru. abhāvaṃ neha gaccheyur utsannajananāḥ prajāḥ. adhidaive niyukto 'smi tvayā lokeṣu lokahan. mā vinaśyej jagannātha jagat sthāvarajaṅgamam. nārada uvāca. prasādābhimukhaṃ devaṃ tasmād evaṃ bravīmy aham. śrutvā hi vacanaṃ devaḥ sthāṇor nihatapāpmanaḥ. tejaḥ saṃveṣṭayām āsa punar evāntarātmani. tato 'gnim upasaṃhṛtya bhagavāṃl lokasatkṛtaḥ. pravṛttiṃ ca nivṛttiṃ ca kalpayām āsa vai prabhuḥ. upasaṃharatas tasya tam agniṃ roṣajaṃ tathā. prādurbabhūva viśvebhyaḥ khebhyo nārī mahātmanaḥ. kṛṣṇā raktāmbaradharā raktajihvāsyalocanā. kuṇḍalābhyāṃ ca rājendra taptābhyāṃ samalaṃkṛtā. sā viniḥsṛtya vai khebhyo dakṣiṇāṃ diśam āśritā. smayamāneva cāvaikṣad devau viśveśvarāv ubhau. tām āhūya tadā devo lokādinidhaneśvaraḥ. mṛtyo iti mahīpāla jahi cemāḥ prajā iti. tvaṃ hi saṃhārabuddhyātha prādurbhūtā ruṣo mama. tasmāt saṃhara sarvās tvaṃ prajāḥ sajaḍapaṇḍitāḥ. mama tvaṃ hi niyogena tataḥ śreyo hy avāpsyasi. evam uktā tu sā tena mṛtyuḥ kamalalocanā. dadhyau cātyartham abalā praruroda ca susvaram. pāṇibhyāṃ pratijagrāha tāny aśrūṇi pitāmahaḥ. nārada uvāca. sarvabhūtahitārthāya tāṃ cāpy anunayat tadā. vinīya duḥkham abalā ātmany eva prajāpatim. uvāca prāñjalir bhūtvā latevāvarjitā punaḥ. tvayā sṛṣṭā kathaṃ nārī īdṛśī vadatāṃ vara. krūraṃ karmāhitaṃ kuryāṃ mūḍheva kim u jānatī. bibhemy aham adharmād dhi prasīda bhagavan prabho. priyān putrān vayasyāṃś ca bhrātṝn mātṝḥ pitṝn patīn. anudhyāsyanti ye deva mṛtāṃs teṣāṃ bibhemy aham. kṛpaṇānāṃ hi rudatāṃ ye patanty aśrubindavaḥ. tebhyo hi balavad bhītā śaraṇaṃ tvāham āgatā. yamasya bhavanaṃ deva na gaccheyaṃ surottama. prasādaye tvā varada mūrdhnodagranakhena ca. etad icchāmy ahaṃ kāmaṃ tvatto lokapitāmaha. iccheyaṃ tvatprasādād vai tapas taptuṃ prajeśvara. pradiśemaṃ varaṃ deva tvaṃ mahyaṃ bhagavan prabho. tvayā hy uktā gamiṣyāmi dhenukāśramam uttamam. tatra tapsye tapas tīvraṃ tavaivārādhane ratā. na hi śakṣyāmi deveśa prāṇān prāṇabhṛtāṃ priyān. brahmovāca. hartuṃ vilapamānānām adharmād abhirakṣa mām. mṛtyo saṃkalpitāsi tvaṃ prajāsaṃhārahetunā. gaccha saṃhara sarvās tvaṃ prajā mā te vicāraṇā. bhavitā tv etad evaṃ hi naitaj jātv anyathā bhavet. nārada uvāca. bhavatv aninditā loke kuruṣva vacanaṃ mama. evam uktābhavadbhītā prāñjalir bhagavanmukhī. saṃhāre nākarod buddhiṃ prajānāṃ hitakāmyayā. tūṣṇīm āsīt tadā devaḥ prajānām īśvareśvaraḥ. prasādaṃ cāgamat kṣipram ātmany eva pitāmahaḥ. smayamānaś ca lokeśo lokān sarvān avaikṣata. lokāś cāsan yathāpūrvaṃ dṛṣṭās tenāpamanyunā. nivṛttaroṣe tasmiṃs tu bhagavaty aparājite. sā kanyāpi jagāmātha samīpāt tasya dhīmataḥ. apasṛtyāpratiśrutya prajāsaṃharaṇaṃ tadā. tvaramāṇā ca rājendra mṛtyur dhenukam abhyayāt. sā tatra paramaṃ tīvraṃ cacāra vratam uttamam. samāhitaikapādena tasthau padmāni ṣoḍaśa. pañca cānyāni kāruṇyāt prajānām abhayaiṣiṇī. indriyāṇīndriyārthebhyaḥ priyebhyaḥ saṃnivartya sā. tatas tv ekena pādena punar anyāni sapta vai. tasthau padmāni ṣaṭ caiva sapta caikaṃ ca pārthiva. tataḥ padmāyutaṃ tāta mṛgaiḥ saha cacāra sā. punar gatvā tato nandāṃ puṇyāṃ śītāmalodakām. apsu varṣasahasrāṇi sapta caikaṃ ca sānayat. dhārayitvā tu niyamaṃ nandāyāṃ vītakalmaṣā. sā pūrvaṃ kauśikīṃ puṇyāṃ jagāma niyame dhṛtā. tatra vāyujalāhārā cacāra niyutaṃ punaḥ. pañcagaṅge ca sā puṇye kanyā vetasakeṣu ca. tapoviśeṣair bahubhiḥ karśayad deham ātmanaḥ. tato gatvā mahāgaṅgāṃ mahāmeruṃ ca kevalam. tasthau cāśmeva niśceṣṭā prāṇāyāmaparāyaṇā. punar himavato mūrdhni yatra devā purāyajan. tatrāṅguṣṭena sā tasthau nikharvaṃ paramā śubhā. puṣkareṣv atha gokarṇe naimiṣe malaye tathā. akarśayat svakaṃ dehaṃ niyamair manasaḥ priyaiḥ. ananyadevatā nityaṃ dṛḍhabhaktā pitāmahe. tasthau pitāmahaṃ caiva toṣayām āsa dharmataḥ. tatas tām abravīt prīto lokānāṃ prabhavo 'vyayaḥ. mṛtyo kim idam atyarthaṃ tapāṃsi carasīti ha. tato 'bravīt punar mṛtyur bhagavantaṃ pitāmaham. nāhaṃ hanyāṃ prajā deva svasthāś cākrośatīs tathā. etad icchāmi sarveśa tvatto varam ahaṃ prabho. adharmabhayabhītāsmi tato 'haṃ tapa āsthitā. bhītāyās tu mahābhāga prayacchābhayam avyaya. ārtā cānāgasī nārī yācāmi bhava me gatiḥ. tām abravīt tato devo bhūtabhavyabhaviṣyavit. adharmo nāsti te mṛtyo saṃharantyā imāḥ prajāḥ. mayā coktaṃ mṛṣā bhadre bhavitā na kathaṃ cana. tasmāt saṃhara kalyāṇi prajāḥ sarvāś caturvidhāḥ. dharmaḥ sanātanaś ca tvā sarvathānupravekṣyati. lokapālo yamaś caiva sahāyā vyādhayas tathā. ahaṃ ca vibudhāś caiva punar dāsyāma te varam. yathā tvam enasā muktā virajāḥ khyātim eṣyasi. saivam uktā mahārāja kṛtāñjalir idaṃ vibhum. punar evābravīd vākyaṃ prasādya śirasā tadā. yady evam etat kartavyaṃ mayā na syād vinā prabho. tavājñā mūrdhni me nyastā yat te vakṣyāmi tac chṛṇu. lobhaḥ krodho 'bhyasūyerṣyā droho mohaś ca dehinām. brahmovāca. ahrīś cānyonyaparuṣā dehaṃ bhindyuḥ pṛthagvidhāḥ. tathā bhaviṣyate mṛtyo sādhu saṃhara vai prajāḥ. adharmas te na bhavitā nāpadhyāsyāmy ahaṃ śubhe. yāny aśrubindūni kare samāsate. te vyādhayaḥ prāṇinām ātmajātāḥ. te mārayiṣyanti narān gatāsūn. nādharmas te bhavitā mā sma bhaiṣīḥ. dharmo mṛtyo māraṇe prāṇināṃ te. tvaṃ vai dharmas tvaṃ hi dharmasya ceśā. dharmyā bhūtvā dharmanityā dharitrī. tasmāt prāṇān sarvathemān niyaccha. sarveṣāṃ vai prāṇināṃ kāmaroṣau. saṃtyajya tvaṃ saṃharasveha jīvān. evaṃ dharmas te bhaviṣyaty ananto. mithyāvṛttān mārayiṣyaty adharmaḥ. tenātmānaṃ pāvayasvātmanā tvaṃ. pāpe ''tmānaṃ majjayiṣyanty asattvāḥ. tasmāt kāmaṃ roṣam apy āgataṃ tvaṃ. nārada uvāca. saṃtyajyātaḥ saṃharasveha jīvān. sā vai bhītā mṛtyusaṃjñopadeśāc. chāpād bhītā bāḍham ity abravīt tam. sā ca prāṇān prāṇinām antakāle. kāmakrodhau tyajya haraty asaktā. mṛtyus teṣāṃ vyādhayas tatprasūtā. vyādhī rogo rujyate yena jantuḥ. sarveṣāṃ vai prāṇināṃ prāyaṇānte. prāṇā gatvā saṃnivṛttās tathaiva. vāyur bhīmo bhīmanādo mahaujā. bhettā dehān prāṇināṃ sarvago 'sau. naivāvṛttiṃ nānuvṛttiṃ kadā cit. prāpnoty ugro 'nantatejā viśiṣṭaḥ. sarve devā martyasaṃjñā viśiṣṭās. tasmāt putraṃ mā śuco rājasiṃha. svargaṃ prāpto modate tvattanūjo. nityaṃ ramyān vīralokān avāpya. tyaktvā duḥkhaṃ saṃgataḥ puṇyakṛdbhir. eṣā mṛtyur devadiṣṭā prajānām. prāpte kāle saṃharitrī yathāvat. svayaṃ kṛtā prāṇaharā prajānām. ātmānaṃ vai prāṇino ghnanti sarve. nainaṃ mṛtyur daṇḍapāṇir hinasti. tasmān mṛtān nānuśocanti dhīrās. vyāsa uvāca. tattvaṃ jñātvā niścayaṃ brahmasṛṣṭam. etac chrutvārthavad vākyaṃ nāradena prakāśitam. uvācākampano rājā sakhāyaṃ nāradaṃ tadā. vyapetaśokaḥ prīto 'smi bhagavann ṛṣisattama. śrutvetihāsaṃ tvatto 'dya kṛtārtho 'smy abhivādaye. tathokto nāradas tena rājñā ṛṣivarottamaḥ. jagāma nandanaṃ śīghraṃ devarṣir amitātmavān. puṇyaṃ yaśasyaṃ svargyaṃ ca dhanyam āyuṣyam eva ca. asyetihāsasya sadā śravaṇaṃ śrāvaṇaṃ tathā. etad arthapadaṃ śrutvā vijñāya tvaṃ ca pāṇḍava. kṣatradharmaṃ ca vijñāya śūrāṇāṃ ca parāṃ gatim. saṃprāpto 'sau mahāvīryaḥ svargalokaṃ mahārathaḥ. abhimanyuḥ parān hatvā pramukhe sarvadhanvinām. yudhyamāno maheṣvāso hataḥ so 'bhimukho raṇe. asinā gadayā śaktyā dhanuṣā ca mahārathaḥ. tasmāt parāṃ dhṛtiṃ kṛtvā bhrātṛbhiḥ saha pāṇḍava. saṃjaya uvāca. apramattaḥ susaṃnaddhaḥ śīghraṃ yoddhum upākrama. śrutvā mṛtyusamutpattiṃ karmāṇy anupamāni ca. dharmarājaḥ punar vākyaṃ prasādyainam athābravīt. guravaḥ puṇyakarmāṇaḥ śakrapratimavikramāḥ. pūrvarājarṣayo brahman kiyanto mṛtyunā hatāḥ. bhūya eva tu māṃ tathyair vacobhir abhibṛṃhaya. rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ samāśvāsaya karmabhiḥ. kiyatyo dakṣiṇā dattāḥ kaiś ca dattā mahātmabhiḥ. vyāsa uvāca. rājarṣibhiḥ puṇyakṛdbhis tad bhavān prabravītu me. śvityasya nṛpateḥ putraḥ sṛñjayo nāma bhūmipaḥ. sakhāyau tasya caivobhau ṛṣī nāradaparvatau. tau kadā cid gṛhaṃ tasya praviṣṭau taddidṛkṣayā. vidhivac cārcitau tena prītau tatroṣatuḥ sukham. taṃ kadā cit sukhāsīnaṃ tābhyāṃ saha śucismitā. nārada uvāca. duhitābhyāgamat kanyā sṛñjayaṃ varavarṇinī. kasyeyaṃ capalāpāṅgī sarvalakṣaṇasaṃmatā. utāho bhāsvid arkasya jvalanasya śikhā tv iyam. vyāsa uvāca. hrīḥ śrīḥ kīrtir dhṛtiḥ puṣṭiḥ siddhiś candramasaḥ prabhā. evaṃ bruvāṇaṃ devarṣiṃ nṛpatiḥ sṛñjayo 'bravīt. mameyaṃ bhagavan kanyā matto varam abhīpsati. nāradas tv abravīd enaṃ dehi mahyam imāṃ nṛpa. bhāryārthaṃ sumahac chreyaḥ prāptuṃ ced icchase 'nagha. dadānīty eva saṃhṛṣṭaḥ sṛñjayaḥ prāha nāradam. parvatas tu susaṃkruddho nāradaṃ vākyam abravīt. hṛdayena mayā pūrvaṃ vṛtāṃ vai vṛtavān asi. yasmād vṛtā tvayā vipra mā gāḥ svargaṃ yathecchayā. evam ukto nāradas taṃ pratyuvācottaraṃ vacaḥ. manovāgbuddhisaṃbhāṣāḥ satyaṃ toyam athāgnayaḥ. pāṇigrahaṇamantrāś ca prathitaṃ varalakṣaṇam. na tv eṣā niścitā niṣṭhā niṣṭhā saptapadī smṛtā. anutpanne ca kāryārthe māṃ tvaṃ vyāhṛtavān asi. tasmāt tvam api na svargaṃ gamiṣyasi mayā vinā. anyonyam evaṃ śaptvā vai tasthatus tatra tau tadā. sṛñjayo hy api vai viprān pānācchādanabhojanaiḥ. putrakāmaḥ paraṃ śaktyā yatnenopācarac chuciḥ. tasya prasannā viprendrāḥ kadā cit putram īpsavaḥ. tapaḥsvādhyāyaniratā vedavedāṅgapāragāḥ. sahitā nāradaṃ prāhur dehy asmai putram īpsitam. tathety uktvā dvijair uktaḥ sṛñjayaṃ nārado 'bravīt. varaṃ vṛṇīṣva bhadraṃ te yādṛśaṃ putram īpsitam. tathoktaḥ prāñjalī rājā putraṃ vavre guṇānvitam. yaśasvinaṃ kīrtimantaṃ tejasvinam ariṃdamam. yasya mūtraṃ purīṣaṃ ca kledaḥ svedaś ca kāñcanam. suvarṇaṣṭhīvir ity eva tasya nāmābhavat kṛtam. tasmin varapradānena pravardhaty amite dhane. kārayām āsa nṛpatiḥ sauvarṇaṃ sarvam īpsitam. gṛhaprākāradurgāṇi brāhmaṇāvasathāny api. śayyāsanāni yānāni sthālī piṭharabhājanam. tasya sma rājño yad veśma bāhyāś copaskarāś ca ye. sarvaṃ tat kāñcanamayaṃ kālena parivardhitam. atha dasyugaṇāḥ śrutvā dṛṣṭvā cainaṃ tathāvidham. saṃbhūya tasya nṛpateḥ samārabdhāś cikīrṣitum. ke cit tatrābruvan rājñaḥ putraṃ gṛhṇīma vai svayam. so 'syākaraḥ kāñcanasya tasya yatnaṃ carāmahe. tatas te dasyavo lubdhāḥ praviśya nṛpater gṛham. rājaputraṃ tato jahruḥ suvarṇaṣṭīvinaṃ balāt. gṛhyainam anupāyajñā nayitvātha vanaṃ tataḥ. hatvā viśasya nāpaśyan sulubdhā vasu kiṃ cana. tasya prāṇair vimuktasya naṣṭaṃ tad varadaṃ vasu. dasyavaś ca tadānyonyaṃ jaghnur mūrkhā vicetasaḥ. hatvā parasparaṃ naṣṭāḥ kumāraṃ cādbhutaṃ bhuvi. asaṃbhāvyaṃ gatā ghoraṃ narakaṃ duṣṭakāriṇaḥ. taṃ dṛṣṭvā nihataṃ putraṃ varadattaṃ mahātapāḥ. vilalāpa suduḥkhārto bahudhā karuṇaṃ nṛpaḥ. vilapantaṃ niśamyātha putraśokahataṃ nṛpam. pratyadṛśyata devarṣir nārado nṛpasaṃnidhau. uvāca cainaṃ duḥkhārtaṃ vilapantam acetasam. sṛñjayaṃ nārado 'bhyetya tan nibodha yudhiṣṭhira. kāmānām avitṛptas tvaṃ sṛñjayeha mariṣyasi. yasya caite vayaṃ gehe uṣitā brahmavādinaḥ. āvikṣitaṃ maruttaṃ ca mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. saṃvarto yājayām āsa spardhayā yaṃ bṛhaspateḥ. yasmai rājarṣaye prādād varaṃ sa bhagavān prabhuḥ. haimaṃ himavataḥ pādaṃ yiyakṣor vividhaiḥ savaiḥ. yasya sendrā marudgaṇā bṛhaspatipurogamāḥ. devā viśvasṛjaḥ sarve yajñān ūhur mahātmanaḥ. yajñavāṭasya sauvarṇāḥ sarve cāsan paricchadāḥ. yasya sarvaṃ tadā hy annaṃ mano 'bhiprāyagaṃ śuci. kāmato bubhujur viprāḥ sarve cānnārthino janāḥ. payo dadhi ghṛtaṃ kṣaudraṃ bhakṣyaṃ bhojyaṃ ca śobhanam. yasya yajñeṣu sarveṣu vāsāṃsy ābharaṇāni ca. īpsitāny upatiṣṭhanti prasṛtān vedapāragān. marutaḥ pariveṣṭāro marut tasyābhavan gṛhe. āvikṣitasya rājarṣer viśve devāḥ sabhāsadaḥ. yasya vīryavato rājñaḥ suvṛṣṭyā sasyasaṃpadaḥ. havirbhis tarpitā yena samyak kḷptair divaukasaḥ. ṛṣīṇāṃ ca pitṝṇāṃ ca devānāṃ sukhajīvinām. brahmacaryaśrutasutair yajñair dānena cānṛṇaḥ. śayanāsanayānāni svarṇarāśīś ca dustyajāḥ. tat sarvam amitaṃ vittaṃ dattvā viprebhya icchayā. so 'nudhyātas tu śakreṇa prajāḥ kṛtvā nirāmayāḥ. śraddadhāno jitāṃl lokān gataḥ puṇyaduho 'kṣayān. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. suhotraṃ nāma rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. ekavīram anādhṛṣyam amitragaṇamardanam. yaḥ prāpya rājyaṃ dharmeṇa ṛtvigbrahmapurohitān. apṛcchad ātmanaḥ śreyaḥ pṛṣṭvā teṣāṃ mate sthitaḥ. prajānāṃ pālanaṃ dharmo dānam ijyā dviṣajjayaḥ. etat suhotro vijñāya dharmeṇaicchad dhanāgamam. dharmeṇārādhayad devān bāṇaiḥ śatrūñ jayaṃs tathā. sarvāṇy api ca bhūtāni svaguṇair apy arañjayat. yo 'bhuṅktemāṃ vasumatīṃ mlecchāṭavikavarjitām. yasmai vavarṣa parjanyo hiraṇyaṃ parivatsaram. hiraṇyodās tathā nadyaḥ suhotrasya mahātmanaḥ. yasmin kūrmān karkaṭakān matsyāṃś ca vividhān bahūn. kāmān varṣati parjanyo rūpāṇi vividhāni ca. sauvarṇāny aprameyāni vāpyaś ca krośasaṃmitāḥ. sa tatra śatasāhasrān nakrān makarakacchapān. sauvarṇān patitān dṛṣṭvā tato 'smayata vai 'tithiḥ. tat suvarṇam aparyantaṃ rājarṣiḥ kurujāṅgale. ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyo hy amanyata. so 'śvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca. puṇyaiḥ kṣatriyayajñaiś ca prabhūtavaradakṣiṇaiḥ. kāmyanaimittikājasrair iṣṭāṃ gatim avāptavān. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. nārada uvāca. rājānaṃ pauravaṃ vīraṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ śvetān aśvān avāsṛjat. tasyāśvamedhe rājarṣer deśād deśāt sameyuṣām. śikṣākṣaravidhijñānāṃ nāsīt saṃkhyā vipaścitām. vedavidyāvratasnātā vadānyāḥ priyadarśanāḥ. subhakṣācchādanagṛhāḥ suśayyāsanavāhanāḥ. naṭanartakagandharvaiḥ pūrṇakair vardhamānakaiḥ. niyodhakaiś ca krīḍadbhis tatra sma pariharṣitāḥ. yajñe yajñe yathākālaṃ dakṣiṇāḥ so 'tyakālayat. dvipā daśasahasrākhyāḥ pramadāḥ kāñcanaprabhāḥ. sadhvajāḥ sapatākāś ca rathā hemamayās tathā. yaḥ sahasraṃ sahasrāṇi kanyāhemavibhūṣitāḥ. dhūryujāśvagajārūḍhāḥ sagṛhakṣetragośatāḥ. śataṃ śatasahasrāṇi svarṇamālān atharṣabhān. gavāṃ sahasrānucarān dakṣiṇā atyakālayat. hemaśṛṅgyo raupyakhurāḥ savatsāḥ kāṃsyadohanāḥ. dāsīdāsakharoṣṭrāṃś ca prādād ājāvikaṃ bahu. ratnānāṃ vividhān kūṭān vividhān annaparvatān. tat sarvaṃ vitate yajñe dakṣiṇā atyakālayat. tatrāsya gāthā gāyanti ye purāṇavido janāḥ. aṅgasya yajamānasya svadharmādhigatāḥ śubhāḥ. guṇottarās te kratavas tasyāsan sārvakāmikāḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. śibim auśīnaraṃ cāpi mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. ya imāṃ pṛthivīṃ sarvāṃ carmavat paryaveṣṭayat. sādridvīpārṇavavanāṃ rathaghoṣeṇa nādayan. sa śibir vai ripūn nityaṃ mukhyān nighnan sapatnajit. tena yajñair bahuvidhair iṣṭaṃ paryāptadakṣiṇaiḥ. sa rājā vīryavān dhīmān avāpya vasu puṣkalam. sarvamūrdhāvasiktānāṃ saṃmataḥ so 'bhavad yudhi. ayajac cāśvamedhair yo vijitya pṛthivīm imām. nirargalair bahuphalair niṣkakoṭisahasradaḥ. hastyaśvapaśubhir dhānyair mṛgair gojāvibhis tathā. vividhaiḥ pṛthivīṃ pūrṇāṃ śibir brāhmaṇasāt karot. yāvatyo varṣato dhārā yāvatyo divi tārakāḥ. tāvatīr adadad gā vai śibir auśīnaro 'dhvare. no yantāraṃ dhuras tasya kaṃ cid anyaṃ prajāpatiḥ. bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyaṃ vā nādhyagacchan narottamam. tasyāsan vividhā yajñāḥ sarvakāmaiḥ samanvitāḥ. hemayūpāsanagṛhā hemaprākāratoraṇāḥ. śucisvādvannapānāś ca brāhmaṇāḥ prayutāyutāḥ. nānābhakṣoccayataṭāḥ payodadhimadhuhradāḥ. tasyāsan yajñavāṭeṣu nadyaḥ śubhrānnaparvatāḥ. pibata snāta khādadhvam iti yatrocyate janaiḥ. yasmai prādād varaṃ rudras tuṣṭaḥ puṇyena karmaṇā. akṣayaṃ dadato vittaṃ śraddhā kīrtis tathā kriyāḥ. yathoktam eva bhūtānāṃ priyatvaṃ svargam uttamam. etāṃl labdhvā varān iṣṭāñ śibiḥ kāle divaṃ gataḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. nārada uvāca. rāmaṃ dāśarathiṃ caiva mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yaṃ prajā anvamodanta pitā putrān ivaurasān. asaṃkhyeyā guṇā yasmin nāsann amitatejasi. yaś caturdaśavarṣāṇi nideśāt pitur acyutaḥ. vane vanitayā sārdham avasal lakṣmaṇānugaḥ. jaghāna ca janasthāne rākṣasān manujarṣabhaḥ. tapasvināṃ rakṣaṇārthaṃ sahasrāṇi caturdaśa. tatraiva vasatas tasya rāvaṇo nāma rākṣasaḥ. jahāra bhāryāṃ vaidehīṃ saṃmohyainaṃ sahānujam. jaghāna samare kruddhaḥ pureva tryambako 'ndhakam. surāsurair avadhyaṃ taṃ devabrāhmaṇakaṇṭakam. jaghāna sa mahābāhuḥ paulastyaṃ sagaṇaṃ raṇe. saṃprāpya vidhivad rājyaṃ sarvabhūtānukampakaḥ. ājahāra mahāyajñaṃ prajā dharmeṇa pālayan. nirargalaṃ sajārūthyam aśvamedhaśataṃ vibhuḥ. ājahāra sureśasya haviṣā mudam āvahan. anyaiś ca vividhair yajñair īje bahuguṇair nṛpaḥ. kṣutpipāse 'jayad rāmaḥ sarvarogāṃś ca dehinām. satataṃ guṇasaṃpanno dīpyamānaḥ svatejasā. ati sarvāṇi bhūtāni rāmo dāśarathir babhau. ṛṣīṇāṃ devatānāṃ ca mānuṣāṇāṃ ca sarvaśaḥ. pṛthivyāṃ sahavāso 'bhūd rāme rājyaṃ praśāsati. nāhīyata tadā prāṇaḥ prāṇināṃ na tad anyathā. prāṇāpānasamānāś ca rāme rājyaṃ praśāsati. dīrghāyuṣaḥ prajāḥ sarvā yuvā na mriyate tadā. vedaiś caturbhiḥ saṃprītāḥ prāpnuvanti divaukasaḥ. havyaṃ kavyaṃ ca vividhaṃ niṣpūrtaṃ hutam eva ca. adaṃśamaśakā deśā naṣṭavyālasarīsṛpāḥ. nāpsu prāṇabhṛtāṃ mṛtyur nākāle jvalano 'dahat. adharmarucayo lubdhā mūrkhā vā nābhavaṃs tadā. śiṣṭeṣṭaprājñakarmāṇaḥ sarvavarṇās tadābhavan. svadhām ūrjaṃ ca rakṣobhir janasthāne praṇāśite. prādān nihatya rakṣāṃsi pitṛdevebhya īśvaraḥ. sahasraputrāḥ puruṣā daśavarṣaśatāyuṣaḥ. na ca jyeṣṭāḥ kaniṣṭebhyas tadā śrāddhān akārayan. śyāmo yuvā lohitākṣo mattamātaṅgavikramaḥ. ājānubāhuḥ subhujaḥ siṃhaskandho mahābalaḥ. daśavarṣasahasrāṇi daśavarṣaśatāni ca. sarvabhūtamanaḥkānto rāmo rājyam akārayat. rāmo rāmo rāma iti prajānām abhavat kathā. rāmād rāmaṃ jagad abhūd rāme rājyaṃ praśāsati. caturvidhāḥ prajā rāmaḥ svargaṃ nītvā divaṃ gataḥ. ātmānaṃ saṃpratiṣṭhāpya rājavaṃśam ihāṣṭadhā. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. nārada uvāca. bhagīrathaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yena bhāgīrathī gaṅgā cayanaiḥ kāñcanaiś citā. yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ kanyā hemavibhūṣitāḥ. rājñaś ca rājaputrāṃś ca brāhmaṇebhyo hy amanyata. sarvā rathagatāḥ kanyā rathāḥ sarve caturyujaḥ. rathe rathe śataṃ nāgāḥ padmino hemamālinaḥ. sahasram aśvāś caikaikaṃ gajānāṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ. aśve aśve śataṃ gāvo gavāṃ paścād ajāvikam. tenākrāntā janaughena dakṣiṇā bhūyasīr dadat. upahvare 'tivyathitā tasyāṅke niṣasāda ha. tathā bhāgīrathī gaṅgā urvaśī cābhavat purā. duhitṛtvaṃ gatā rājñaḥ putratvam agamat tadā. tatra gāthāṃ jaguḥ prītā gandharvāḥ sūryavarcasaḥ. pitṛdevamanuṣyāṇāṃ śṛṇvatāṃ valguvādinām. bhagīrathaṃ yajamānam aikṣvākuṃ bhūridakṣiṇam. gaṅgā samudragā devī vavre pitaram īśvaram. tasya sendraiḥ savaruṇair devair yajñaḥ svalaṃkṛtaḥ. samyak parigṛhītaś ca śāntavighno nirāmayaḥ. yo ya iccheta vipro vai yatra yatrātmanaḥ priyam. bhagīrathas tadā prītas tatra tatrādadad vaśī. nādeyaṃ brāhmaṇeṣv āsīd asya kiṃ cit priyaṃ dhanam. so 'pi vipraprasādena brahmalokaṃ gato nṛpaḥ. yena yātā makhamukhe diśāśāv iha pādapāḥ. tenāvasthātum icchanti taṃ gatvā rājam īśvaram. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. dilīpaṃ ced ailavilaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yasya yajñaśateṣv āsan prayutāyutaśo dvijāḥ. tattvajñānārthasaṃpannā yajvānaḥ putrapautriṇaḥ. ya imāṃ vasusaṃpūrṇāṃ vasudhāṃ vasudhādhipaḥ. ījāno vitate yajñe brāhmaṇebhyo hy amanyata. dilīpasya ca yajñeṣu kṛtaḥ panthā hiraṇmayaḥ. taṃ dharma iva kurvāṇāḥ sendradevāḥ samāgaman. caṣālaṃ pracaṣālaṃ ca yasya yūpe hiraṇmaye. yad yoṣā hemasaṃchannā mattāḥ pathiṣu śerate. tad etad adbhutaṃ manye anyair na sadṛśaṃ nṛpaiḥ. yad apsu yudhyamānasya cakre na paripetatuḥ. rājānaṃ dṛḍhadhanvānaṃ dilīpaṃ satyavādinam. ye 'paśyan bhūridākṣiṇyaṃ te 'pi svargajito narāḥ. trayaḥ śabdā na jīryante khaṭvāṅgasya niveśane. svādhyāyaghoṣo jyāghoṣaḥ pibatāśnīta khādata. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. māndhātā ced yauvanāśvas trailokyavijayī mṛtaḥ. yaṃ devāv aśvinau garbhāt pituḥ pūrvaṃ cakarṣatuḥ. mṛgayāṃ vicaran rājā tṛṣitaḥ klāntavāhanaḥ. dhūmaṃ dṛṣṭvāgamat satraṃ pṛṣadājyam avāpa saḥ. taṃ dṛṣṭvā yuvanāśvasya jaṭhare sūnutāṃ gatam. garbhād dhi jahratur devāv aśvinau bhiṣajāṃ varau. taṃ dṛṣṭvā pitur utsaṅge śayānaṃ devavarcasam. mām evāyaṃ dhayatv agre iti ha smāha vāsavaḥ. tato 'ṅgulibhyo hīndrasya prādur āsīt payo 'mṛtam. māṃ dhāsyatīti kāruṇyād yad indro hy anvakampayat. tasmāt sa māndhātety evaṃ nāma tasyādbhutaṃ kṛtam. tatas tu dhārāḥ payaso ghṛtasya ca mahātmanaḥ. tasyāsye yauvanāśvasya pāṇir indrasya cāsravat. apibat pāṇim indrasya sa cāpy ahnābhyavardhata. so 'bhavad dvādaśasamo dvādaśāhena vīryavān. imāṃ ca pṛthivīṃ kṛtsnām ekāhnā sa vyajījayat. dharmātmā dhṛtimān vīraḥ satyasaṃdho jitendriyaḥ. janamejayaṃ sudhanvānaṃ gayaṃ pūruṃ bṛhadratham. asitaṃ caiva rāmaṃ ca māndhātā manujo 'jayat. udeti ca yataḥ sūryo yatra ca pratitiṣṭhati. tat sarvaṃ yauvanāśvasya māndhātuḥ kṣetram ucyate. so 'śvamedhaśatair iṣṭvā rājasūyaśatena ca. adadad rohitān aśvān brāhmaṇebhyo viśāṃ pate. hairaṇyān yojanotsedhān āyatāñ śatayojanam. bahuprakārān susvādūn bhakṣyabhojyānnaparvatān. atiriktaṃ brāhmaṇebhyo bhuñjāno hīyate janaḥ. bhakṣyānnapānanicayāḥ śuśubhus tv annaparvatāḥ. ghṛtahradāḥ sūpapaṅkā dadhiphenā guḍodakāḥ. rurudhuḥ parvatān nadyo madhukṣīravahāḥ śubhāḥ. devāsurā narā yakṣā gandharvoragapakṣiṇaḥ. viprās tatrāgatāś cāsan vedavedāṅgapāragāḥ. brāhmaṇā ṛṣayaś cāpi nāsaṃs tatrāvipaścitaḥ. samudrāntāṃ vasumatīṃ vasupūrṇāṃ tu sarvataḥ. sa tāṃ brāhmaṇasāt kṛtvā jagāmāstaṃ tadā nṛpaḥ. gataḥ puṇyakṛtāṃ lokān vyāpya svayaśasā diśaḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. yayātiṃ nāhuṣaṃ caiva mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. rājasūyaśatair iṣṭvā so 'śvamedhaśatena ca. puṇḍarīkasahasreṇa vājapeyaśatais tathā. atirātrasahasreṇa cāturmāsyaiś ca kāmataḥ. agniṣṭomaiś ca vividhaiḥ satraiś ca prājyadakṣiṇaiḥ. abrāhmaṇānāṃ yad vittaṃ pṛthivyām asti kiṃ cana. tat sarvaṃ parisaṃkhyāya tato brāhmaṇasāt karot. vyūḍhe devāsure yuddhe kṛtvā devasahāyatām. caturdhā vyabhajat sarvāṃ caturbhyaḥ pṛthivīm imām. yajñair nānāvidhair iṣṭvā prajām utpādya cottamām. devayānyāṃ cauśanasyāṃ śarmiṣṭhāyāṃ ca dharmataḥ. devāraṇyeṣu sarveṣu vijahārāmaropamaḥ. ātmanaḥ kāmacāreṇa dvitīya iva vāsavaḥ. yadā nādhyagamat so 'ntaṃ kāmānāṃ sarvavedavit. tato gāthām imāṃ gītvā sadāraḥ prāviśad vanam. yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ. nālam ekasya tat sarvam iti matvā śamaṃ vrajet. evaṃ kāmān parityajya yayātir dhṛtim etya ca. pūruṃ rājye pratiṣṭhāpya prayāto vanam īśvaraḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. nābhāgam ambarīṣaṃ ca mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ rājñāṃ caikas tv ayodhayat. jigīṣamāṇāḥ saṃgrāme samantād vairiṇo 'bhyayuḥ. śastrayuddhavido ghorāḥ sṛjantaś cāśivā giraḥ. balalābhād vaśīkṛtya teṣāṃ śastrabalena ca. chattrāyudhadhvajarathāṃś chittvā prāsān gatavyathaḥ. ta enaṃ muktasaṃnāhā nāthanto jīvitaiṣiṇaḥ. śaraṇyam īyuḥ śaraṇaṃ tavāsma iti vādinaḥ. sa tu tān vaśagān kṛtvā jitvā cemāṃ vasuṃdharām. īje yajñaśatair iṣṭair yathā śakras tathānagha. bubhujuḥ sarvasaṃpannam annam anye janās tadā. tasya yajñeṣu viprendrāḥ sutṛptāḥ paramārcitāḥ. modakān pūrikāpūpān dhānā vaṭakaśaṣkulīḥ. karambhān pṛthukān manthān anyāni sukṛtāni ca. sūpān maireyakān yūṣān rāgaṣāṇḍavapānakān. mṛṣṭānnāni suyuktāni mṛdūni surabhīṇi ca. ghṛtaṃ madhu payas toyaṃ dadhīni rasavanti ca. phalaṃ mūlaṃ ca susvādu dvijās tatropabhujyate. madanīyāni pānāni viditvā cātmanaḥ sukham. apibanta yathākāmaṃ pānapā gītavāditaiḥ. tatra sma gāthā gāyanti kṣībā hṛṣṭāḥ paṭhanti ca. nābhāgastutisaṃyuktā nanṛtuś ca sahasraśaḥ. teṣu yajñeṣv ambarīṣo dakṣiṇām atyakālayat. rājñāṃ daśasahasrāṇi daśa prayutayājinām. hiraṇyakavacān sarvāñ śvetacchattraprakīrṇakān. hiraṇyasyandanārūḍhān sānuyātraparicchadān. ījāno vitate yajñe dakṣiṇām atyakālayat. mūrdhābhiṣiktāṃś ca nṛpān rājaputraśatāni ca. sadaṇḍaṃ kośanicayān brāhmaṇebhyo hy amanyata. naiva pūrve janāś cakrur na kariṣyanti cāpare. yad ambarīṣo nṛpatiḥ karoty amitadakṣiṇaḥ. ity evam anvamodanta prītā yasya maharṣayaḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvaāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. śaśabinduṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. īje sa vividhair yajñaiḥ śrīmān satyaparākramaḥ. tasya bhāryāsahasrāṇāṃ śatam āsīn mahātmanaḥ. ekaikasyāṃ ca bhāryāyāṃ sahasraṃ tanayābhavan. te kumārāḥ parākrāntāḥ sarve niyutayājinaḥ. rājānaḥ kratubhir mukhyair ījānā vedapāragāḥ. hiraṇyakavacāḥ sarve sarve cottamadhanvinaḥ. sarve 'śvamedhair ījānāḥ kumārāḥ śāśabindavaḥ. tān aśvamedhe rājendro brāhmaṇebhyo 'dadat pitā. śataṃ śataṃ rathagatā ekaikaṃ pṛṣṭhato 'nvayuḥ. rājaputraṃ tadā kanyās tapanīyasvalaṃkṛtāḥ. kanyāṃ kanyāṃ śataṃ nāgā nāge nāge śataṃ rathāḥ. rathe rathe śataṃ cāśvā balino hemamālinaḥ. aśve aśve sahasraṃ gā gavāṃ paścād ajāvikam. etad dhanam aparyantam aśvamedhe mahāmakhe. śaśabindur mahābhāgo brāhmaṇebhyo hy amanyata. vārkṣāś ca yūpā yāvanto aśvamedhe mahāmakhe. te tathaiva punaś cānye tāvantaḥ kāñcanābhavan. bhakṣyānnapānanicayāḥ parvatāḥ krośam ucchritāḥ. tasyāśvamedhe nirvṛtte rājñaḥ śiṣṭās trayodaśa. tuṣṭapuṣṭajanākīrṇāṃ śāntavighnām anāmayām. śaśabindur imāṃ bhūmiṃ ciraṃ bhuktvā divaṃ gataḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. gayaṃ cāmūrtarayasaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yo vai varṣaśataṃ rājā hutaśiṣṭāśano 'bhavat. tasmai hy agnir varaṃ prādāt tato vavre varaṃ gayaḥ. tapasā brahmacaryeṇa vratena niyamena ca. gurūṇāṃ ca prasādena vedān icchāmi veditum. svadharmeṇāvihiṃsyānyān dhanam icchāmi cākṣayam. vipreṣu dadataś caiva śraddhā bhavatu nityaśaḥ. ananyāsu savarṇāsu putrajanma ca me bhavet. annaṃ me dadataḥ śraddhā dharme me ramatāṃ manaḥ. avighnaṃ cāstu me nityaṃ dharmakāryeṣu pāvaka. tathā bhaviṣyatīty uktvā tatraivāntaradhīyata. gayo 'py avāpya tat sarvaṃ dharmeṇārīn ajījayat. sa darśapaurṇamāsābhyāṃ kāleṣv āgrayaṇena ca. cāturmāsyaiś ca vividhair yajñaiś cāvāptadakṣiṇaiḥ. ayajac chraddhayā rājā parisaṃvatsaraṃ śatam. daśa nāgasahasrāṇi śatam aśvaśatāni ca. śataṃ niṣkasahasrāṇi gavāṃ cāpy ayutāni ṣaṭ. utthāyotthāya sa prādāt parisaṃvatsaraṃ śatam. nakṣatreṣu ca sarveṣu dadan nakṣatradakṣiṇāḥ. īje ca vividhair yajñair yathā somo 'ṅgirā yathā. sauvarṇāṃ pṛthivīṃ kṛtvā ya imāṃ maṇiśarkarām. viprebhyaḥ prādadad rājā so 'śvamedhe mahāmakhe. jāmbūnadamayā yūpāḥ sarve ratnaparicchadāḥ. gayasyāsan samṛddhās tu sarvabhūtamanoharāḥ. sarvakāmasamṛddhāṃś ca prādāt tāṃś ca gayas tadā. brāhmaṇebhyaḥ prahṛṣṭebhyaḥ sarvabhūtebhya eva ca. samudradvīpaśaileṣu nadīnadavaneṣu ca. nagareṣu ca rāṣṭreṣu divi vyomni ca ye 'vasan. bhūtagrāmāś ca vividhāḥ saṃtṛptā yajñasaṃpadā. gayasya sadṛśo yajño nāsty anya iti te 'bruvan. ṣaṭtriṃśadyojanāyāmā triṃśadyojanam āyatā. paścāt puraś caturviṃśad vedī hy āsīd dhiraṇmayī. gayasya yajamānasya muktāvajramaṇistṛtā. prādāt sa brāhmaṇebhyo 'tha vāsāṃsyābharaṇāni ca. yathoktā dakṣiṇāś cānyā viprebhyo bhūridakṣiṇaḥ. yatra bhojanaśiṣṭasya parvatāḥ pañcaviṃśatiḥ. kulyāḥ kṛśaravāhinyo rasānām abhavaṃs tadā. vastrābharaṇagandhānāṃ rāśayaś ca pṛthagvidhāḥ. yasya prabhāvāc ca gayas triṣu lokeṣu viśrutaḥ. vaṭaś cākṣayyakaraṇaḥ puṇyaṃ brahmasaraś ca tat. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. sāṃkṛtiṃ rantidevaṃ ca mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yasya dviśatasāhasrā āsan sūdā mahātmanaḥ. gṛhān abhyāgatān viprān atithīn pariveṣakāḥ. pakvāpakvaṃ divārātraṃ varānnam amṛtopamam. nyāyenādhigataṃ vittaṃ brāhmaṇebhyo hy amanyata. vedān adhītya dharmeṇa yaś cakre dviṣato vaśe. upasthitāś ca paśavaḥ svayaṃ yaṃ saṃśitavratam. bahavaḥ svargam icchanto vidhivat satrayājinam. nadī mahānasād yasya pravṛttā carmarāśitaḥ. tasmāc carmaṇvatī pūrvam agnihotre 'bhavat purā. brāhmaṇebhyo dadau niṣkān sauvarṇān sa prabhāvataḥ. tubhyaṃ niṣkaṃ tubhyaṃ niṣkam iti ha sma prabhāṣate. tubhyaṃ tubhyam iti prādān niṣkān niṣkān sahasraśaḥ. tataḥ punaḥ samāśvāsya niṣkān eva prayacchati. alpaṃ dattaṃ mayādyeti niṣkakoṭiṃ pradāya saḥ. ekāhnā dāsyati punaḥ ko 'nyas tat saṃpradāsyati. sahasraśaś ca sauvarṇān vṛṣabhān gośatānugān. adhyardhamāsam adadad brāhmaṇebhyaḥ śataṃ samāḥ. agnihotropakaraṇaṃ yajñopakaraṇaṃ ca yat. ṛṣibhyaḥ karakān kumbhān sthālīpiṭharam eva ca. śayanāsanayānāni prāsādāṃś ca gṛhāṇi ca. vṛkṣāṃś ca vividhān dadyād annāni ca dhanāni ca. sarvaṃ sauvarṇam evāsīd rantidevasya dhīmataḥ. tatrāsya gāthā gāyanti ye purāṇavido janāḥ. rantidevasya tāṃ dṛṣṭvā samṛddhim atimānuṣīm. naitādṛśaṃ dṛṣṭapūrvaṃ kuberasadaneṣv api. dhanaṃ ca pūryamāṇaṃ naḥ kiṃ punar manujeṣv iti. vyaktaṃ vasvokasāreyam ity ūcus tatra vismitāḥ. sāṃkṛte rantidevasya yāṃ rātrim atithiṃ vaset. ālabhyanta tadā gāvaḥ sahasrāṇy ekaviṃśatiḥ. tatra sma sūdāḥ krośanti sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ. sūpabhūyiṣṭam aśnīdhvaṃ nādya māṃsaṃ yathāpuram. rantidevasya yat kiṃ cit sauvarṇam abhavat tadā. tat sarvaṃ vitate yajñe brāhmaṇebhyo hy amanyata. pratyakṣaṃ tasya havyāni pratigṛhṇanti devatāḥ. kavyāni pitaraḥ kāle sarvakāmān dvijottamāḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. dauṣyantiṃ bharataṃ cāpi mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. karmāṇy asukarāṇy anyaiḥ kṛtavān yaḥ śiśur vane. hemāvadātān yaḥ siṃhān nakhadaṃṣṭrāyudhān balī. nirvīryāṃs tarasā kṛtvā vicakarṣa babandha ca. krūrāṃś cograbalān vyāghrān damitvā cākarod vaśe. manaḥśilā iva śilāḥ saṃyuktā jaturāśibhiḥ. vyālādīṃś cātibalavāṃs tatpratīpān gajān api. daṃṣṭrāsu gṛhyāvaruhya śuṣkāsyān akarod vaśe. mahiṣān apy atibalān balena vicakarṣa ha. balinaḥ sṛmarān khaḍgān nānāsattvāni cāpy uta. kṛcchraprāṇān vane baddhvā damayitvāpy avāsṛjat. taṃ sarvadamanety āhus tadvidas tena karmaṇā. taṃ pratyaṣedhaj jananī mā sattvāni vijījahi. so 'śvamedhaśateneṣṭvā yamunām anu vīryavān. triśatāśvān sarasvatyāṃ gaṅgām anu catuḥśatān. so 'śvamedhasahasreṇa rājasūyaśatena ca. punar īje mahāyajñaiḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ. agniṣṭomātirātrāṇām ukthyaviśvajitām api. vājapeyeṣṭisatrāṇāṃ sahasraiś ca susaṃbhṛtaiḥ. iṣṭvā śākuntalo rājā tarpayitvā dvijān dhanaiḥ. sahasraṃ yatra padmānāṃ kaṇvāya bharato dadau. jāmbūnadasya śuddhasya kanakasya mahāyaśāḥ. yasya yūpāḥ śatavyāmāḥ pariṇāhena kāñcanāḥ. samāgamya dvijaiḥ sārdhaṃ sendrair devaiḥ samucchritāḥ. svalaṃkṛtā bhrājamānāḥ sarvaratnair manoramaiḥ. hiraṇyam aśvān dviradān rathān uṣṭrān ajāvikān. dāsīdāsaṃ dhanaṃ dhānyaṃ gāḥ savatsāḥ payasvinīḥ. grāmān gṛhāṇi kṣetrāṇi vividhāṃś ca paricchadān. koṭīśatāyutaṃ caiva brāhmaṇebhyo hy amanyata. cakravartī hy adīnātmā jetāris tv ajitaḥ paraiḥ. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. pṛthuṃ vainyaṃ ca rājānaṃ mṛtaṃ sṛñjaya śuśruma. yam abhyaṣiñcan sāmrājye rājasūye maharṣayaḥ. ayaṃ naḥ prathayiṣyeta sarvān ity abhavat pṛthuḥ. kṣatān nas trāsyate sarvān ity evaṃ kṣatriyo 'bhavat. pṛthuṃ vainyaṃ prajā dṛṣṭvā raktāḥ smeti yad abruvan. tato rājeti nāmāsya anurāgād ajāyata. akṛṣṭapacyā pṛthivī āsīd vainyasya kāmadhuk. sarvāḥ kumbhaduho gāvaḥ puṭake puṭake madhu. āsan hiraṇmayā darbhāḥ sukhasparśāḥ sukhāvahāḥ. teṣāṃ cīrāṇi saṃvītāḥ prajās teṣv eva śerate. phalāny amṛtakalpāni mūlāni ca madhūni ca. teṣām āsīt tadāhāro nirāhārāś ca nābhavan. arogāḥ sarvasiddhārthā manuṣyā akutobhayāḥ. nyavasanta yathākāmaṃ vṛkṣeṣu ca guhāsu ca. pravibhāgo na rāṣṭrāṇāṃ purāṇāṃ cābhavat tadā. yathāsukhaṃ yathākāmaṃ tathaitā muditāḥ prajāḥ. tasya saṃstambhayann āpaḥ samudram abhiyāsyataḥ. parvatāś ca dadur mārgaṃ dhvajabhaṅgaś ca nābhavat. taṃ vanaspatayaḥ śailā devāsuranaroragāḥ. saptarṣayaḥ puṇyajanā gandharvāpsaraso 'pi ca. pitaraś ca sukhāsīnam abhigamyedam abruvan. samrāḍ asi kṣatriyo 'si rājā goptā pitāsi naḥ. dehy asmabhyaṃ mahārāja prabhuḥ sann īpsitān varān. yair vayaṃ śāśvatīs tṛptīr vartayiṣyāmahe sukham. tathety uktvā pṛthur vainyo gṛhītvājagavaṃ dhanuḥ. śarāṃś cāpratimān ghorāṃś cintayitvābravīn mahīm. ehy ehi vasudhe kṣipraṃ kṣaraibhyaḥ kāṅkṣitaṃ payaḥ. tato dāsyāmi bhadraṃ te annaṃ yasya yathepsitam. vasudhovāca. nārada uvāca. duhitṛtvena māṃ vīra saṃkalpayitum arhasi. tathety uktvā pṛthuḥ sarvaṃ vidhānam akarod vaśī. tato bhūtanikāyās te vasudhāṃ duduhus tadā. tāṃ vanaspatayaḥ pūrvaṃ samuttasthur dudhukṣavaḥ. sātiṣṭhad vatsalā vatsaṃ dogdhṝn pātrāṇi cecchatī. vatso 'bhūt puṣpitaḥ śālaḥ plakṣo dogdhābhavat tadā. chinnaprarohaṇaṃ dugdhaṃ pātram audumbaraṃ śubham. udayaḥ parvato vatso merur dogdhā mahāgiriḥ. ratnāny oṣadhayo dugdhaṃ pātram aśmamayaṃ tathā. dogdhā cāsīt tadā devo dugdham ūrjaskaraṃ priyam. asurā duduhur māyām āmapātre tu te tadā. dogdhā dvimūrdhā tatrāsīd vatsaś cāsīd virocanaḥ. kṛṣiṃ ca sasyaṃ ca narā duduhuḥ pṛthivītale. svāyaṃbhuvo manur vatsas teṣāṃ dogdhābhavat pṛthuḥ. alābupātre ca tathā viṣaṃ dugdhā vasuṃdharā. dhṛtarāṣṭro 'bhavad dogdhā teṣāṃ vatsas tu takṣakaḥ. saptarṣibhir brahma dugdhā tathā cākliṣṭakarmabhiḥ. dogdhā bṛhaspatiḥ pātraṃ chando vatsas tu somarāṭ. antardhānaṃ cāmapātre dugdhā puṇyajanair virāṭ. dogdhā vaiśravaṇas teṣāṃ vatsa āsīt kuberakaḥ. puṇyagandhān padmapātre gandharvāpsaraso 'duhan. vatsaś citrarathas teṣāṃ dogdhā viśvaruciḥ prabhuḥ. svadhāṃ rajatapātre tu duduhuḥ pitaraś ca tām. vatso 'tra vatsaras teṣāṃ yamo dogdhā tathāntakaḥ. evaṃ nikāyais tair dugdhā payo 'bhīṣṭaṃ hi sā virāṭ. yair vartayanti te hy adya pātrair vatsaiś ca nityaśaḥ. sa yajñair vividhair iṣṭvā pṛthur vainyaḥ pratāpavān. saṃtarpayitvā bhūtāni sarvaiḥ kāmair manaḥpriyaiḥ. hairaṇyān akarod rājā ye ke cit pārthivā bhuvi. tān brāhmaṇebhyaḥ prāyacchad aśvamedhe mahāmakhe. ṣaṣṭināgasahasrāṇi ṣaṣṭināgaśatāni ca. sauvarṇān akarod rājā brāhmaṇebhyaś ca tāṃ dadau. imāṃ ca pṛthivīṃ sarvāṃ maṇiratnavibhūṣitām. sauvarṇīm akarod rājā brāhmaṇebhyaś ca tān dadau. sa cen mamāra sṛñjaya caturbhadrataras tvayā. putrāt puṇyataras tubhyaṃ mā putram anutapyathāḥ. nārada uvāca. ayajvānam adākṣiṇyam adhi śvaityety udāharat. rāmo mahātapāḥ śūro vīralokanamaskṛtaḥ. jāmadagnyo 'py atiyaśā avitṛpto mariṣyati. yasyābhram anuparyeti bhūmiṃ kurvan vipāṃsulām. na cāsīd vikriyā yasya prāpya śriyam anuttamām. yaḥ kṣatriyaiḥ parāmṛṣṭe vatse pitari cukrudhe. tato 'vadhīt kārtavīryam ajitaṃ samare paraiḥ. kṣatriyāṇāṃ catuḥṣaṣṭim ayutāni sahasraśaḥ. tadā mṛtyoḥ sametāni ekaikaṃ dhanuṣājayat. brahmadviṣāṃ cātha tasmin sahasrāṇi caturdaśa. punar anyāni jagrāha dantakrūre jaghāna ha. sahasraṃ musalenāghnan sahasram asināvadhīt. udbandhanāt sahasraṃ ca haihayāḥ samare hatāḥ. sarathāśvagajā vīrā nihatās tatra śerate. pitur vadhāmarṣitena jāmadagnyena dhīmatā. nijaghne daśasāhasrān rāmaḥ paraśunā tadā. na hy amṛśyata tā vāco yās tair bhṛśam udīritāḥ. bhṛgo rāmābhidhāveti yadākrandan dvijottamāḥ. tataḥ kāśmīradaradān kuntikṣudrakamālavān. aṅgavaṅgakaliṅgāṃś ca videhāṃs tāmraliptakān. rakṣovāhān vītihotrāṃs trigartān mārtikāvatān. śibīn anyāṃś ca rājanyān deśe deśe sahasraśaḥ. nijaghāna śitair bāṇair jāmadagnyaḥ pratāpavān. koṭīśatasahasrāṇi kṣatriyāṇāṃ sahasraśaḥ. indragopakavarṇasya bandhujīvanibhasya ca. rudhirasya parīvāhaiḥ pūrayitvā sarāṃsi ca. sarvān aṣṭādaśa dvīpān vaśam ānīya bhārgavaḥ. īje kratuśataiḥ puṇyaiḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ. vedīm aṣṭanavotsedhāṃ sauvarṇāṃ vidhinirmitām. sarvaratnaśataiḥ pūrṇāṃ patākāśatamālinīm. grāmyāraṇyaiḥ paśugaṇaiḥ saṃpūrṇāṃ ca mahīm imām. rāmasya jāmadagnyasya pratijagrāha kaśyapaḥ. tataḥ śatasahasrāṇi dvipendrān hemabhūṣaṇān. nirdasyuṃ pṛthivīṃ kṛtvā śiṣṭeṣṭajanasaṃkulām. kaśyapāya dadau rāmo hayamedhe mahāmakhe. triḥsaptakṛtvaḥ pṛthivīṃ kṛtvā niḥkṣatriyāṃ prabhuḥ. iṣṭvā kratuśatair vīro brāhmaṇebhyo hy amanyata. sa kaśyapasya vacanāt protsārya saritāṃ patim. iṣupāte yudhāṃ śreṣṭhaḥ kurvan brāhmaṇaśāsanam. adhyāvasad giriśreṣṭhaṃ mahendraṃ parvatottamam. evaṃ guṇaśatair juṣṭo bhṛgūṇāṃ kīrtivardhanaḥ. jāmadagnyo 'py atiyaśā mariṣyati mahādyutiḥ. tvayā caturbhadrataraḥ putrāt puṇyataras tava. ayajvānam adākṣiṇyaṃ mā putram anutapyathāḥ. ete caturbhadratarās tvayā bhadraśatādhikāḥ. vyāsa uvāca. mṛtā naravaraśreṣṭhā mariṣyanti ca sṛñjaya. puṇyam ākhyānam āyuṣyaṃ śrutvā ṣoḍaśarājakam. avyāharan narapatis tūṣṇīm āsīt sa sṛñjayaḥ. tam abravīt tathāsīnaṃ nārado bhagavān ṛṣiḥ. śrutaṃ kīrtayato mahyaṃ gṛhītaṃ te mahādyute. āho svid antato naṣṭaṃ śrāddhaṃ śūdrāpatāv iva. sa evam uktaḥ pratyāha prāñjaliḥ sṛñjayas tadā. putraśokāpahaṃ śrutvā dhanyam ākhyānam uttamam. rājarṣīṇāṃ purāṇānāṃ yajvanāṃ dakṣiṇāvatām. vismayena hate śoke tamasīvārkatejasā. nārada uvāca. vipāpmāsmy avyathopeto brūhi kiṃ karavāṇy aham. diṣṭyāpahataśokas tvaṃ vṛṇīṣveha yad icchasi. sṛñjaya uvāca. tat tat prapatsyase sarvaṃ na mṛṣāvādino vayam. etenaiva pratīto 'haṃ prasanno yad bhavān mama. nārada uvāca. prasanno yasya bhagavān na tasyāstīha durlabham. punar dadāmi te putraṃ dasyubhir nihataṃ vṛthā. vyāsa uvāca. uddhṛtya narakāt kaṣṭāt paśum aprokṣitaṃ yathā. prādur āsīt tataḥ putraḥ sṛñjayasyādbhutaprabhaḥ. prasannenarṣiṇā dattaḥ kuberatanayopamaḥ. tataḥ saṃgamya putreṇa prītimān abhavan nṛpaḥ. īje ca kratubhir mukhyaiḥ samāptavaradakṣiṇaiḥ. akṛtāstraś ca bhītaś ca na ca sāṃnāhiko hataḥ. ayajvā cānapatyaś ca tato 'sau jīvitaḥ punaḥ. śūro vīraḥ kṛtāstraś ca pramathyārīn sahasraśaḥ. abhimanyur gataḥ svargaṃ pṛtanābhimukho hataḥ. brahmacaryeṇa yān kāṃś cit prajñayā ca śrutena ca. iṣṭaiś ca kratubhir yānti tāṃs te putro 'kṣayān gataḥ. vidvāṃsaḥ karmabhiḥ puṇyaiḥ svargam īhanti nityaśaḥ. na tu svargād ayaṃ lokaḥ kāmyate svargavāsibhiḥ. tasmāt svargagataṃ putram arjunasya hataṃ raṇe. nehānayituṃ śakyaṃ hi kiṃ cid aprāpyam īśitum. evaṃ jñātvā sthiro bhūtvā mā śuco dhairyam āpnuhi. jīvanta eva naḥ śocyā na tu svargagatānagha. śocato hi mahārāja agham evābhivardhate. tasmāc chokaṃ parityajya śreyase prayated budhaḥ. praharṣam abhimānaṃ ca sukhaprāptiṃ ca cintayan. etad āhur budhāḥ śreyo na śokaḥ śoka ucyate. evaṃ vidvan samuttiṣṭha prayato bhava mā śucaḥ. śrutas te saṃbhavo mṛtyos tapāṃsy anupamāni ca. sarvabhūtasamatvaṃ ca cañcalāś ca vibhūtayaḥ. sṛñjayasya tu taṃ putraṃ mṛtaṃ saṃjīvitaṃ punaḥ. saṃjaya uvāca. evaṃ vidvan mahārāja mā śucaḥ sādhayāmy aham. etāvad uktvā bhagavāṃs tatraivāntaradhīyata. vāgīśāne bhagavati vyāse vyabhranabhaḥprabhe. gate matimatāṃ śreṣṭhe samāśvāsya yudhiṣṭhiram. pūrveṣāṃ pārthivendrāṇāṃ mahendrapratimaujasām. nyāyādhigatavittānāṃ tāṃ śrutvā yajñasaṃpadam. saṃpūjya manasā vidvān viśoko 'bhūd yudhiṣṭhiraḥ. punaś cācintayad dīnaḥ kiṃ svid vakṣye dhanaṃjayam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...