महाभारत 7.162 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 162→

[mh-7-162] • 52 श्लोकाः

संजय उवाच। ते तथैव महाराज दंशिता रणमूर्धनि। संध्यागतं सहस्रांशुम् आदित्यम् उपतस्थिरे।

saṃjaya uvāca. te tathaiva mahārāja daṃśitā raṇamūrdhani. saṃdhyāgataṃ sahasrāṃśum ādityam upatasthire.

उदिते तु सहस्रांशौ तप्तकाञ्चनसप्रभे। प्रकाशितेषु लोकेषु पुनर् युद्धम् अवर्तत।

udite tu sahasrāṃśau taptakāñcanasaprabhe. prakāśiteṣu lokeṣu punar yuddham avartata.

द्वंद्वानि यानि तत्रासन् संसक्तानि पुरोदयात्। तान्य् एवाभ्युदिते सूर्ये समसज्जन्त भारत।

dvaṃdvāni yāni tatrāsan saṃsaktāni purodayāt. tāny evābhyudite sūrye samasajjanta bhārata.

रथैर् हया हयैर् नागाः पादाताश् चापि कुञ्जरैः। हया हयैः समाजग्मुः पादाताश् च पदातिभिः। नरा रथै रथा नागैस् तथैव पुरुषर्षभ। संसक्ताश् च वियुक्ताश् च योधाः संन्यपतन् रणे।

rathair hayā hayair nāgāḥ pādātāś cāpi kuñjaraiḥ. hayā hayaiḥ samājagmuḥ pādātāś ca padātibhiḥ. narā rathai rathā nāgais tathaiva puruṣarṣabha. saṃsaktāś ca viyuktāś ca yodhāḥ saṃnyapatan raṇe.

ते रात्रौ कृतकर्माणः श्रान्ताः सूर्यस्य तेजसा। क्षुत्पिपासापरीताङ्गा विसंज्ञा बहवो ऽभवन्।

te rātrau kṛtakarmāṇaḥ śrāntāḥ sūryasya tejasā. kṣutpipāsāparītāṅgā visaṃjñā bahavo 'bhavan.

शङ्खभेरीमृदङ्गानां कुञ्जराणां च गर्जताम्। विस्फारितविकृष्टानां कार्मुकाणां च कूजताम्।

śaṅkhabherīmṛdaṅgānāṃ kuñjarāṇāṃ ca garjatām. visphāritavikṛṣṭānāṃ kārmukāṇāṃ ca kūjatām.

शब्दः समभवद् राजन् दिविस्पृग् भरतर्षभ। द्रवतां च पदातीनां शस्त्राणां विनिपात्यताम्।

śabdaḥ samabhavad rājan divispṛg bharatarṣabha. dravatāṃ ca padātīnāṃ śastrāṇāṃ vinipātyatām.

हयानां हेषतां चैव रथानां च निवर्तताम्। क्रोशतां गर्जतां चैव तदासीत् तुमुलं महत्।

hayānāṃ heṣatāṃ caiva rathānāṃ ca nivartatām. krośatāṃ garjatāṃ caiva tadāsīt tumulaṃ mahat.

विवृद्धस् तुमुलः शब्दो द्याम् अगच्छन् महास्वनः। नानायुधनिकृत्तानां चेष्टताम् आतुरः स्वनः।

vivṛddhas tumulaḥ śabdo dyām agacchan mahāsvanaḥ. nānāyudhanikṛttānāṃ ceṣṭatām āturaḥ svanaḥ.

भूमाव् अश्रूयत महांस् तदासीत् कृपणं महत्। पततां पतितानां च पत्त्यश्वरथहस्तिनाम्।

bhūmāv aśrūyata mahāṃs tadāsīt kṛpaṇaṃ mahat. patatāṃ patitānāṃ ca pattyaśvarathahastinām.

तेषु सर्वेष्व् अनीकेषु व्यतिषक्तेष्व् अनेकशः। स्वे स्वाञ् जघ्नुः परे स्वांश् च स्वे परांश् च परान् परे।

teṣu sarveṣv anīkeṣu vyatiṣakteṣv anekaśaḥ. sve svāñ jaghnuḥ pare svāṃś ca sve parāṃś ca parān pare.

वीरबाहुविसृष्टाश् च योधेषु च गजेषु च। असयः प्रत्यदृश्यन्त वाससां नेजनेष्व् इव।

vīrabāhuvisṛṣṭāś ca yodheṣu ca gajeṣu ca. asayaḥ pratyadṛśyanta vāsasāṃ nejaneṣv iva.

उद्यतप्रतिपिष्टानां खड्गानां वीरबाहुभिः। स एव शब्दस् तद्रूपो वाससां निज्यताम् इव।

udyatapratipiṣṭānāṃ khaḍgānāṃ vīrabāhubhiḥ. sa eva śabdas tadrūpo vāsasāṃ nijyatām iva.

अर्धासिभिस् तथा खड्गैस् तोमरैः सपरश्वधैः। निकृष्टयुद्धं संसक्तं महद् आसीत् सुदारुणम्।

ardhāsibhis tathā khaḍgais tomaraiḥ saparaśvadhaiḥ. nikṛṣṭayuddhaṃ saṃsaktaṃ mahad āsīt sudāruṇam.

गजाश्वकायप्रभवां नरदेहप्रवाहिनीम्। शस्त्रमत्स्यसुसंपूर्णां मांसशोणितकर्दमाम्।

gajāśvakāyaprabhavāṃ naradehapravāhinīm. śastramatsyasusaṃpūrṇāṃ māṃsaśoṇitakardamām.

आर्तनादस्वनवतीं पताकावस्त्रफेनिलाम्। नदीं प्रावर्तयन् वीराः परलोकप्रवाहिनीम्।

ārtanādasvanavatīṃ patākāvastraphenilām. nadīṃ prāvartayan vīrāḥ paralokapravāhinīm.

शरशक्त्यर्दिताः क्लान्ता रात्रिमूढाल्पचेतसः। विष्टभ्य सर्वगात्राणि व्यतिष्ठन् गजवाजिनः। संशुष्कवदना वीराः शिरोभिश् चारुकुण्डलैः।

śaraśaktyarditāḥ klāntā rātrimūḍhālpacetasaḥ. viṣṭabhya sarvagātrāṇi vyatiṣṭhan gajavājinaḥ. saṃśuṣkavadanā vīrāḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ.

युद्धोपकरणैश् चान्यैस् तत्र तत्र प्रकाशितैः। क्रव्यादसंघैर् आकीर्णं मृतैर् अर्धमृतैर् अपि। नासीद् रथपथस् तत्र सर्वम् आयोधनं प्रति।

yuddhopakaraṇaiś cānyais tatra tatra prakāśitaiḥ. kravyādasaṃghair ākīrṇaṃ mṛtair ardhamṛtair api. nāsīd rathapathas tatra sarvam āyodhanaṃ prati.

मज्जत्सु चक्रेषु रथान् सत्त्वम् आस्थाय वाजिनः। कथं चिद् अवहञ् श्रान्ता वेपमानाः शरार्दिताः। कुलसत्त्वबलोपेता वाजिनो वारणोपमाः। बभ्रमुस् तत्र तत्रैव रथान् आदाय भारत।

majjatsu cakreṣu rathān sattvam āsthāya vājinaḥ. kathaṃ cid avahañ śrāntā vepamānāḥ śarārditāḥ. kulasattvabalopetā vājino vāraṇopamāḥ. babhramus tatra tatraiva rathān ādāya bhārata.

विह्वलं तत् समुद्भ्रान्तं सभयं भारतातुरम्। बलम् आसीत् तदा सर्वम् ऋते द्रोणार्जुनाव् उभौ।

vihvalaṃ tat samudbhrāntaṃ sabhayaṃ bhāratāturam. balam āsīt tadā sarvam ṛte droṇārjunāv ubhau.

ताव् एवास्तां निलयनं ताव् आर्तायनम् एव च। ताव् एवान्ये समासाद्य जग्मुर् वैवस्वतक्षयम्।

tāv evāstāṃ nilayanaṃ tāv ārtāyanam eva ca. tāv evānye samāsādya jagmur vaivasvatakṣayam.

आविग्नम् अभवत् सर्वं कौरवाणां महद् बलम्। पाञ्चालानां च संसक्तं न प्राज्ञायत किं चन।

āvignam abhavat sarvaṃ kauravāṇāṃ mahad balam. pāñcālānāṃ ca saṃsaktaṃ na prājñāyata kiṃ cana.

अन्तकाक्रीडसदृशे भीरूणां भयवर्धने। पृथिव्यां राजवंशानाम् उत्थिते महति क्षये।

antakākrīḍasadṛśe bhīrūṇāṃ bhayavardhane. pṛthivyāṃ rājavaṃśānām utthite mahati kṣaye.

न तत्र कर्णं न द्रोणं नार्जुनं न युधिष्ठिरम्। न भीमसेनं न यमौ न पाञ्चाल्यं न सात्यकिम्।

na tatra karṇaṃ na droṇaṃ nārjunaṃ na yudhiṣṭhiram. na bhīmasenaṃ na yamau na pāñcālyaṃ na sātyakim.

न च दुःशासनं द्रौणिं न दुर्योधनसौबलौ। न कृपं मद्रराजं वा कृतवर्माणम् एव च।

na ca duḥśāsanaṃ drauṇiṃ na duryodhanasaubalau. na kṛpaṃ madrarājaṃ vā kṛtavarmāṇam eva ca.

न चान्यान् नैव चात्मानं न क्षितिं न दिशस् तथा। पश्याम राजन् संसक्तान् सैन्येन रजसावृतान्।

na cānyān naiva cātmānaṃ na kṣitiṃ na diśas tathā. paśyāma rājan saṃsaktān sainyena rajasāvṛtān.

संभ्रान्ते तुमुले घोरे रजोमेघे समुत्थिते। द्वितीयाम् इव संप्राप्ताम् अमन्यन्त निशां तदा।

saṃbhrānte tumule ghore rajomeghe samutthite. dvitīyām iva saṃprāptām amanyanta niśāṃ tadā.

न ज्ञायन्ते कौरवेया न पाञ्चाला न पाण्डवाः। न दिशो न दिवं नोर्वीं न समं विषमं तथा। अशोभन्त यथा मेघाः शारदाश् चलविद्युतः।

na jñāyante kauraveyā na pāñcālā na pāṇḍavāḥ. na diśo na divaṃ norvīṃ na samaṃ viṣamaṃ tathā. aśobhanta yathā meghāḥ śāradāś calavidyutaḥ.

हस्तसंस्पर्शम् आपन्नान् परान् वाप्य् अथ वा स्वकान्। न्यपातयंस् तदा युद्धे नराः स्म विजयैषिणः।

hastasaṃsparśam āpannān parān vāpy atha vā svakān. nyapātayaṃs tadā yuddhe narāḥ sma vijayaiṣiṇaḥ.

उद्धूतत्वात् तु रजसः प्रसेकाच् छोणितस्य च। प्रशशाम रजो भौमं शीघ्रत्वाद् अनिलस्य च।

uddhūtatvāt tu rajasaḥ prasekāc choṇitasya ca. praśaśāma rajo bhaumaṃ śīghratvād anilasya ca.

तत्र नागा हया योधा रथिनो ऽथ पदातयः। पारिजातवनानीव व्यरोचन् रुधिरोक्षिताः।

tatra nāgā hayā yodhā rathino 'tha padātayaḥ. pārijātavanānīva vyarocan rudhirokṣitāḥ.

ततो दुर्योधनः कर्णो द्रोणो दुःशासनस् तथा। पाण्डवैः समसज्जन्त चतुर्भिश् चतुरो रथाः।

tato duryodhanaḥ karṇo droṇo duḥśāsanas tathā. pāṇḍavaiḥ samasajjanta caturbhiś caturo rathāḥ.

दुर्योधनः सह भ्रात्रा यमाभ्यां समसज्जत। वृकोदरेण राधेयो भारद्वाजेन चार्जुनः।

duryodhanaḥ saha bhrātrā yamābhyāṃ samasajjata. vṛkodareṇa rādheyo bhāradvājena cārjunaḥ.

तद् घोरं महद् आश्चर्यं सर्वे प्रैक्षन् समन्ततः। रथर्षभाणाम् उग्राणां संनिपातम् अमानुषम्।

tad ghoraṃ mahad āścaryaṃ sarve praikṣan samantataḥ. ratharṣabhāṇām ugrāṇāṃ saṃnipātam amānuṣam.

रथमार्गैर् विचित्रैश् च विचित्ररथसंकुलम्। अपश्यन् रथिनो युद्धं विचित्रं चित्रयोधिनाम्।

rathamārgair vicitraiś ca vicitrarathasaṃkulam. apaśyan rathino yuddhaṃ vicitraṃ citrayodhinām.

यतमानाः पराक्रान्ताः परस्परजिगीषवः। जीमूता इव घर्मान्ते शरवर्षैर् अवाकिरन्।

yatamānāḥ parākrāntāḥ parasparajigīṣavaḥ. jīmūtā iva gharmānte śaravarṣair avākiran.

ते रथान् सूर्यसंकाशान् आस्थिताः पुरुषर्षभाः। अशोभन्त यथा मेघाः शारदाः समुपस्थिताः। योधास् ते तु महाराज क्रोधामर्षसमन्विताः।

te rathān sūryasaṃkāśān āsthitāḥ puruṣarṣabhāḥ. aśobhanta yathā meghāḥ śāradāḥ samupasthitāḥ. yodhās te tu mahārāja krodhāmarṣasamanvitāḥ.

स्पर्धिनस् ते महेष्वासाः कृतयत्ना धनुर्धराः। अभ्यगच्छंस् तथान्योन्यं मत्ता गजवृषा इव।

spardhinas te maheṣvāsāḥ kṛtayatnā dhanurdharāḥ. abhyagacchaṃs tathānyonyaṃ mattā gajavṛṣā iva.

न नूनं देहभेदो ऽस्ति काले तस्मिन् समागते। यत्र सर्वे न युगपद् व्यशीर्यन्त महारथाः।

na nūnaṃ dehabhedo 'sti kāle tasmin samāgate. yatra sarve na yugapad vyaśīryanta mahārathāḥ.

बाहुभिश् चरणैश् छिन्नैः शिरोभिश् चारुकुण्डलैः। कार्मुकैर् विशिखैः प्रासैः खड्गैः परशुपट्टिशैः।

bāhubhiś caraṇaiś chinnaiḥ śirobhiś cārukuṇḍalaiḥ. kārmukair viśikhaiḥ prāsaiḥ khaḍgaiḥ paraśupaṭṭiśaiḥ.

नालीकक्षुरनाराचैर् नखरैः शक्तितोमरैः। अन्यैश् च विविधाकारैर् धौतैः प्रहरणोत्तमैः।

nālīkakṣuranārācair nakharaiḥ śaktitomaraiḥ. anyaiś ca vividhākārair dhautaiḥ praharaṇottamaiḥ.

चित्रैश् च विविधाकारैः शरीरावरणैर् अपि। विचित्रैश् च रथैर् भग्नैर् हतैश् च गजवाजिभिः।

citraiś ca vividhākāraiḥ śarīrāvaraṇair api. vicitraiś ca rathair bhagnair hataiś ca gajavājibhiḥ.

शून्यैश् च नगराकारैर् हतयोधध्वजै रथैः। अमनुष्यैर् हयैस् त्रस्तैः कृष्यमाणैस् ततस् ततः।

śūnyaiś ca nagarākārair hatayodhadhvajai rathaiḥ. amanuṣyair hayais trastaiḥ kṛṣyamāṇais tatas tataḥ.

वातायमानैर् असकृद् धतवीरैर् अलंकृतैः। व्यजनैः कङ्कटैश् चैव ध्वजैश् च विनिपातितैः।

vātāyamānair asakṛd dhatavīrair alaṃkṛtaiḥ. vyajanaiḥ kaṅkaṭaiś caiva dhvajaiś ca vinipātitaiḥ.

छत्रैर् आभरणैर् वस्त्रैर् माल्यैश् च सुसुगन्धिभिः। हारैः किरीटैर् मुकुटैर् उष्णीषैः किङ्किणीगणैः।

chatrair ābharaṇair vastrair mālyaiś ca susugandhibhiḥ. hāraiḥ kirīṭair mukuṭair uṣṇīṣaiḥ kiṅkiṇīgaṇaiḥ.

उरस्यैर् मणिभिर् निष्कैश् चूडामणिभिर् एव च। आसीद् आयोधनं तत्र नभस् तारागणैर् इव।

urasyair maṇibhir niṣkaiś cūḍāmaṇibhir eva ca. āsīd āyodhanaṃ tatra nabhas tārāgaṇair iva.

ततो दुर्योधनस्यासीन् नकुलेन समागमः। अमर्षितेन क्रुद्धस्य क्रुद्धेनामर्षितस्य च।

tato duryodhanasyāsīn nakulena samāgamaḥ. amarṣitena kruddhasya kruddhenāmarṣitasya ca.

अपसव्यं चकाराथ माद्रीपुत्रस् तवात्मजम्। किरञ् शरशतैर् हृष्टस् तत्र नादो महान् अभूत्।

apasavyaṃ cakārātha mādrīputras tavātmajam. kirañ śaraśatair hṛṣṭas tatra nādo mahān abhūt.

अपसव्यं कृतः संख्ये भ्रातृव्येनात्यमर्षिणा। सो ऽमर्षितस् तम् अप्य् आजौ प्रतिचक्रे ऽपसव्यतः। पुत्रस् तव महाराज राजा दुर्योधनो द्रुतम्।

apasavyaṃ kṛtaḥ saṃkhye bhrātṛvyenātyamarṣiṇā. so 'marṣitas tam apy ājau praticakre 'pasavyataḥ. putras tava mahārāja rājā duryodhano drutam.

ततः प्रतिचिकीर्षन्तम् अपसव्यं तु ते सुतम्। न्यवारयत तेजस्वी नकुलश् चित्रमार्गवित्।

tataḥ praticikīrṣantam apasavyaṃ tu te sutam. nyavārayata tejasvī nakulaś citramārgavit.

सर्वतो विनिवार्यैनं शरजालेन पीडयन्। विमुखं नकुलश् चक्रे तत् सैन्याः समपूजयन्।

sarvato vinivāryainaṃ śarajālena pīḍayan. vimukhaṃ nakulaś cakre tat sainyāḥ samapūjayan.

तिष्ठ तिष्ठेति नकुलो बभाषे तनयं तव। संस्मृत्य सर्वदुःखानि तव दुर्मन्त्रितेन च।

tiṣṭha tiṣṭheti nakulo babhāṣe tanayaṃ tava. saṃsmṛtya sarvaduḥkhāni tava durmantritena ca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...