महाभारत 7.161 (श्लोक 1)

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 161→

[mh-7-161] • 51 श्लोकाः

संजय उवाच। त्रिभागमात्रशेषायां रात्र्यां युद्धम् अवर्तत। कुरूणां पाण्डवानां च संहृष्टानां विशां पते।

saṃjaya uvāca. tribhāgamātraśeṣāyāṃ rātryāṃ yuddham avartata. kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca saṃhṛṣṭānāṃ viśāṃ pate.

अथ चन्द्रप्रभां मुष्णन्न् आदित्यस्य पुरःसरः। अरुणो ऽभ्युदयां चक्रे ताम्रीकुर्वन्न् इवाम्बरम्। प्रकाशम् अकरोद् व्योम जगत् संरञ्जयन्न् इव। प्राच्यां दिशि सहस्रांशोर् अरुणेनारुणीकृतम्। तापनीयं यथा चक्रं भ्राजते रविमण्डलम्। ततो रथाश्वांश् च मनुष्ययानान्य्। उत्सृज्य सर्वे कुरुपाण्डुयोधाः। दिवाकरस्याभिमुखं जपन्तः। संध्यागताः प्राञ्जलयो बभूवुः।

atha candraprabhāṃ muṣṇann ādityasya puraḥsaraḥ. aruṇo 'bhyudayāṃ cakre tāmrīkurvann ivāmbaram. prakāśam akarod vyoma jagat saṃrañjayann iva. prācyāṃ diśi sahasrāṃśor aruṇenāruṇīkṛtam. tāpanīyaṃ yathā cakraṃ bhrājate ravimaṇḍalam. tato rathāśvāṃś ca manuṣyayānāny. utsṛjya sarve kurupāṇḍuyodhāḥ. divākarasyābhimukhaṃ japantaḥ. saṃdhyāgatāḥ prāñjalayo babhūvuḥ.

ततो द्वैधीकृते सैन्ये द्रोणः सोमकपाण्डवान्। अभ्यद्रवत् सपाञ्चालान् दुर्योधनपुरोगमः।

tato dvaidhīkṛte sainye droṇaḥ somakapāṇḍavān. abhyadravat sapāñcālān duryodhanapurogamaḥ.

द्वैधीभूतान् कुरून् दृष्ट्वा माधवो ऽर्जुनम् अब्रवीत्। सपत्नान् सव्यतः कुर्मि सव्यसाचिन्न् इमान् कुरून्।

dvaidhībhūtān kurūn dṛṣṭvā mādhavo 'rjunam abravīt. sapatnān savyataḥ kurmi savyasācinn imān kurūn.

स माधवम् अनुज्ञाय कुरुष्वेति धनंजयः। द्रोणकर्णौ महेष्वासौ सव्यतः पर्यवर्तत।

sa mādhavam anujñāya kuruṣveti dhanaṃjayaḥ. droṇakarṇau maheṣvāsau savyataḥ paryavartata.

अभिप्रायं तु कृष्णस्य ज्ञात्वा परपुरंजयः। आजिशीर्षगतं दृष्ट्वा भीमसेनं समासदत्।

abhiprāyaṃ tu kṛṣṇasya jñātvā parapuraṃjayaḥ. ājiśīrṣagataṃ dṛṣṭvā bhīmasenaṃ samāsadat.

भीम उवाच। अर्जुनार्जुन बीभत्सो शृणु मे तत्त्वतो वचः। यदर्थं क्षत्रिया सूते तस्य कालो ऽयम् आगतः।

bhīma uvāca. arjunārjuna bībhatso śṛṇu me tattvato vacaḥ. yadarthaṃ kṣatriyā sūte tasya kālo 'yam āgataḥ.

अस्मिंश् चेद् आगते काले श्रेयो न प्रतिपत्स्यसे। असंभावितरूपः सन्न् आनृशंस्यं करिष्यसि।

asmiṃś ced āgate kāle śreyo na pratipatsyase. asaṃbhāvitarūpaḥ sann ānṛśaṃsyaṃ kariṣyasi.

सत्यश्रीधर्मयशसां वीर्येणानृण्यम् आप्नुहि। भिन्ध्य् अनीकं युधां श्रेष्ठ सव्यसाचिन्न् इमान् कुरु।

satyaśrīdharmayaśasāṃ vīryeṇānṛṇyam āpnuhi. bhindhy anīkaṃ yudhāṃ śreṣṭha savyasācinn imān kuru.

संजय उवाच। स सव्यसाची भीमेन चोदितः केशवेन च। कर्णद्रोणाव् अतिक्रम्य समन्तात् पर्यवारयत्।

saṃjaya uvāca. sa savyasācī bhīmena coditaḥ keśavena ca. karṇadroṇāv atikramya samantāt paryavārayat.

तम् आजिशीर्षम् आयान्तं दहन्तं क्षत्रियर्षभान्। पराक्रान्तं पराक्रम्य यतन्तः क्षत्रियर्षभाः। नाशक्नुवन् वारयितुं वर्धमानम् इवानलम्।

tam ājiśīrṣam āyāntaṃ dahantaṃ kṣatriyarṣabhān. parākrāntaṃ parākramya yatantaḥ kṣatriyarṣabhāḥ. nāśaknuvan vārayituṃ vardhamānam ivānalam.

अथ दुर्योधनः कर्णः शकुनिश् चापि सौबलः। अभ्यवर्षञ् शरव्रातैः कुन्तीपुत्रं धनंजयम्।

atha duryodhanaḥ karṇaḥ śakuniś cāpi saubalaḥ. abhyavarṣañ śaravrātaiḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam.

तेषाम् अस्त्राणि सर्वेषाम् उत्तमास्त्रविदां वरः। कदर्थीकृत्य राजेन्द्र शरवर्षैर् अवाकिरत्।

teṣām astrāṇi sarveṣām uttamāstravidāṃ varaḥ. kadarthīkṛtya rājendra śaravarṣair avākirat.

अस्त्रैर् अस्त्राणि संवार्य लघुहस्तो धनंजयः। सर्वान् अविध्यन् निशितैर् दशभिर् दशभिः शरैः।

astrair astrāṇi saṃvārya laghuhasto dhanaṃjayaḥ. sarvān avidhyan niśitair daśabhir daśabhiḥ śaraiḥ.

उद्धूता रजसो वृष्टिः शरवृष्टिस् तथैव च। तमश् च घोरं शब्दश् च तदा समभवन् महान्।

uddhūtā rajaso vṛṣṭiḥ śaravṛṣṭis tathaiva ca. tamaś ca ghoraṃ śabdaś ca tadā samabhavan mahān.

न द्यौर् न भूमिर् न दिशः प्राज्ञायन्त तथा गते। सैन्येन रजसा मूढं सर्वम् अन्धम् इवाभवत्।

na dyaur na bhūmir na diśaḥ prājñāyanta tathā gate. sainyena rajasā mūḍhaṃ sarvam andham ivābhavat.

नैव ते न वयं राजन् प्रज्ञासिष्म परस्परम्। शब्दमात्रेण जानीमो वयं ते च परस्परम्। उद्देशेन हि तेन स्म समयुध्यन्त पार्थिवाः।

naiva te na vayaṃ rājan prajñāsiṣma parasparam. śabdamātreṇa jānīmo vayaṃ te ca parasparam. uddeśena hi tena sma samayudhyanta pārthivāḥ.

विरथा रथिनो राजन् समासाद्य परस्परम्। केषेशु समसज्जन्त कवचेषु भुजेषु च।

virathā rathino rājan samāsādya parasparam. keṣeśu samasajjanta kavaceṣu bhujeṣu ca.

हताश्वा हतसूताश् च निश्चेष्टा रथिनस् तदा। जीवन्त इव तत्र स्म व्यदृश्यन्त भयार्दिताः।

hatāśvā hatasūtāś ca niśceṣṭā rathinas tadā. jīvanta iva tatra sma vyadṛśyanta bhayārditāḥ.

हतान् गजान् समाश्लिष्य पर्वतान् इव वाजिनः। गतसत्त्वा व्यदृश्यन्त तथैव सह सादिभिः।

hatān gajān samāśliṣya parvatān iva vājinaḥ. gatasattvā vyadṛśyanta tathaiva saha sādibhiḥ.

ततस् त्व् अभ्यवसृत्यैव संग्रामाद् उत्तरां दिशम्। अतिष्ठद् आहवे द्रोणो विधूम इव पावकः।

tatas tv abhyavasṛtyaiva saṃgrāmād uttarāṃ diśam. atiṣṭhad āhave droṇo vidhūma iva pāvakaḥ.

तम् आजिशीर्षाद् एकान्तम् अपक्रान्तं निशाम्य तु। समकम्पन्त सैन्यानि पाण्डवानां विशां पते।

tam ājiśīrṣād ekāntam apakrāntaṃ niśāmya tu. samakampanta sainyāni pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate.

भ्राजमानं श्रिया युक्तं ज्वलन्तम् इव तेजसा। द्रोणं दृष्ट्वारयस् त्रेसुश् चेलुर् मम्लुश् च मारिष।

bhrājamānaṃ śriyā yuktaṃ jvalantam iva tejasā. droṇaṃ dṛṣṭvārayas tresuś celur mamluś ca māriṣa.

आह्वयन्तं परानीकं प्रभिन्नम् इव वारणम्। नैनं शशंसिरे जेतुं दानवा वासवं यथा।

āhvayantaṃ parānīkaṃ prabhinnam iva vāraṇam. nainaṃ śaśaṃsire jetuṃ dānavā vāsavaṃ yathā.

के चिद् आसन् निरुत्साहाः के चित् क्रुद्धा मनस्विनः। विस्मिताश् चाभवन् के चित् के चिद् आसन्न् अमर्षिताः।

ke cid āsan nirutsāhāḥ ke cit kruddhā manasvinaḥ. vismitāś cābhavan ke cit ke cid āsann amarṣitāḥ.

हस्तैर् हस्ताग्रम् अपरे प्रत्यपिंषन् नराधिपाः। विधूयान्ये करान् क्रुद्धाः करेष्व् एव न्यपीडयन्। अपरे दशनैर् ओष्ठान् अदशन् क्रोधमूर्छिताः।

hastair hastāgram apare pratyapiṃṣan narādhipāḥ. vidhūyānye karān kruddhāḥ kareṣv eva nyapīḍayan. apare daśanair oṣṭhān adaśan krodhamūrchitāḥ.

व्याक्षिपन्न् आयुधान् अन्ये ममृदुश् चापरे भुजान्। अन्ये चान्वपतन् द्रोणं त्यक्तात्मानो महौजसः।

vyākṣipann āyudhān anye mamṛduś cāpare bhujān. anye cānvapatan droṇaṃ tyaktātmāno mahaujasaḥ.

पाञ्चालास् तु विशेषेण द्रोणसायकपीडिताः। समसज्जन्त राजेन्द्र समरे भृशवेदनाः। दृष्ट्वा द्रोणं महाराज समकम्पत[न्त] पाण्डवाः। ततो योधा पाण्डवानां महात्मन्। दृष्ट्वा द्रोणं दीप्यमानं शरौघैः। ततः सर्वे सृञ्जयाः पाण्डवाश् च। जिघासन्तो द्रोणम् एवाभिजग्मुः।

pāñcālās tu viśeṣeṇa droṇasāyakapīḍitāḥ. samasajjanta rājendra samare bhṛśavedanāḥ. dṛṣṭvā droṇaṃ mahārāja samakampata[nta] pāṇḍavāḥ. tato yodhā pāṇḍavānāṃ mahātman. dṛṣṭvā droṇaṃ dīpyamānaṃ śaraughaiḥ. tataḥ sarve sṛñjayāḥ pāṇḍavāś ca. jighāsanto droṇam evābhijagmuḥ.

ततो विराटद्रुपदौ द्रोणं प्रतिययू रणे। तथा चरन्तं संग्रामे भृशं समरदुर्जयम्।

tato virāṭadrupadau droṇaṃ pratiyayū raṇe. tathā carantaṃ saṃgrāme bhṛśaṃ samaradurjayam.

द्रुपदस्य ततः पौत्रास् त्रय एव विशां पते। चेदयश् च महेष्वासा द्रोणम् एवाभ्ययुर् युधि।

drupadasya tataḥ pautrās traya eva viśāṃ pate. cedayaś ca maheṣvāsā droṇam evābhyayur yudhi.

तेषां द्रुपदपौत्राणां त्रयाणां निशितैः शरैः। त्रिभिर् द्रोणो ऽहरत् प्राणांस् ते हता न्यपतन् भुवि।

teṣāṃ drupadapautrāṇāṃ trayāṇāṃ niśitaiḥ śaraiḥ. tribhir droṇo 'harat prāṇāṃs te hatā nyapatan bhuvi.

ततो द्रोणो ऽजयद् युद्धे चेदिकेकयसृञ्जयान्। मत्स्यांश् चैवाजयत् सर्वान् भारद्वाजो महारथः।

tato droṇo 'jayad yuddhe cedikekayasṛñjayān. matsyāṃś caivājayat sarvān bhāradvājo mahārathaḥ.

ततस् तु द्रुपदः क्रोधाच् छरवर्षम् अवाकिरत्। द्रोणं प्रति महाराज विराटश् चैव संयुगे। तं निहत्येषुवर्षं तु द्रोणः क्षत्रियमर्दनः। तौ शरैश् छादयाम् आस विराटद्रुपदाव् उभौ। द्रोणेन छाद्यमानौ तौ क्रुद्धौ संग्राममूर्धनि। द्रोणं शरैर् विव्यधतुः परमं क्रोधम् आस्थितौ। ततो द्रोणो महाराज क्रोधामर्षसमन्वितः। भल्लाभ्यां भृशतीक्ष्णाभ्यां चिच्छेद धनुषी तयोः। ततो विराटः कुपितः समरे तोमरान् दश। दश चिक्षेप च शरान् द्रोणस्य वधकाङ्क्षया। शक्तिं च द्रुपदो घोराम् आयसीं स्वर्णभूषिताम्। चिक्षेप भुजगेन्द्राभां क्रुद्धो द्रोणरथं प्रति। ततो भल्लैः सुनिशितैश् छित्त्वा तांस् तोमरान् दश। शक्तिं कनकवैडूर्यां द्रोणश् चिच्छेद सायकैः। स ताभ्याम् अर्दितो वृद्धो वृद्धाभ्यां क्रोधमूर्छितः।

tatas tu drupadaḥ krodhāc charavarṣam avākirat. droṇaṃ prati mahārāja virāṭaś caiva saṃyuge. taṃ nihatyeṣuvarṣaṃ tu droṇaḥ kṣatriyamardanaḥ. tau śaraiś chādayām āsa virāṭadrupadāv ubhau. droṇena chādyamānau tau kruddhau saṃgrāmamūrdhani. droṇaṃ śarair vivyadhatuḥ paramaṃ krodham āsthitau. tato droṇo mahārāja krodhāmarṣasamanvitaḥ. bhallābhyāṃ bhṛśatīkṣṇābhyāṃ ciccheda dhanuṣī tayoḥ. tato virāṭaḥ kupitaḥ samare tomarān daśa. daśa cikṣepa ca śarān droṇasya vadhakāṅkṣayā. śaktiṃ ca drupado ghorām āyasīṃ svarṇabhūṣitām. cikṣepa bhujagendrābhāṃ kruddho droṇarathaṃ prati. tato bhallaiḥ suniśitaiś chittvā tāṃs tomarān daśa. śaktiṃ kanakavaiḍūryāṃ droṇaś ciccheda sāyakaiḥ. sa tābhyām ardito vṛddho vṛddhābhyāṃ krodhamūrchitaḥ.

ततो द्रोणः सुपीताभ्यां भल्लाभ्याम् अरिमर्दनः। द्रुपदं च विराटं च प्रैषीद् वैवस्वतक्षयम्।

tato droṇaḥ supītābhyāṃ bhallābhyām arimardanaḥ. drupadaṃ ca virāṭaṃ ca praiṣīd vaivasvatakṣayam.

हते विराटे द्रुपदे केकयेषु तथैव च। तथैव चेदिमत्स्येषु पाञ्चालेषु तथैव च। हतेषु त्रिषु वीरेषु द्रुपदस्य च नप्तृषु। पाञ्चालराजपौत्रेषु त्रिषु चाद्भुतकर्मसु। पितृपुत्रवधायस् तश् चिकीर्षन् कर्म दुष्करम्।

hate virāṭe drupade kekayeṣu tathaiva ca. tathaiva cedimatsyeṣu pāñcāleṣu tathaiva ca. hateṣu triṣu vīreṣu drupadasya ca naptṛṣu. pāñcālarājapautreṣu triṣu cādbhutakarmasu. pitṛputravadhāyas taś cikīrṣan karma duṣkaram.

द्रोणस्य कर्म तद् दृष्ट्वा कोपदुःखसमन्वितः। शशाप रथिनां मध्ये धृष्टद्युम्नो महामनाः।

droṇasya karma tad dṛṣṭvā kopaduḥkhasamanvitaḥ. śaśāpa rathināṃ madhye dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ.

इष्टापूर्तात् तथा क्षात्राद् ब्राह्मण्याच् च स नश्यतु। द्रोणो यस्याद्य मुच्येत यो वा द्रोणात् पराङ्मुखः।

iṣṭāpūrtāt tathā kṣātrād brāhmaṇyāc ca sa naśyatu. droṇo yasyādya mucyeta yo vā droṇāt parāṅmukhaḥ.

इति तेषां प्रतिश्रुत्य मध्ये सर्वधनुष्मताम्। आयाद् द्रोणं सहानीकः पाञ्चाल्यः परवीरहा। पाञ्चालास् त्व् एकतो द्रोणम् अभ्यघ्नन् पाण्डवान्यतः।

iti teṣāṃ pratiśrutya madhye sarvadhanuṣmatām. āyād droṇaṃ sahānīkaḥ pāñcālyaḥ paravīrahā. pāñcālās tv ekato droṇam abhyaghnan pāṇḍavānyataḥ.

दुर्योधनश् च कर्णश् च शकुनिश् चापि सौबलः। सोदर्याश् च यथा मुख्यास् ते ऽरक्षन् द्रोणम् आहवे।

duryodhanaś ca karṇaś ca śakuniś cāpi saubalaḥ. sodaryāś ca yathā mukhyās te 'rakṣan droṇam āhave.

रक्ष्यमाणं तथा द्रोणं समरे तैर् महात्मभिः। यतमानापि पाञ्चाला न शेकुः प्रतिवीक्षितुम्।

rakṣyamāṇaṃ tathā droṇaṃ samare tair mahātmabhiḥ. yatamānāpi pāñcālā na śekuḥ prativīkṣitum.

तत्राक्रुध्यद् भीमसेनो धृष्टद्युम्नस्य मारिष। स एनं वाग्भिर् उग्राभिस् ततक्ष पुरुषर्षभ।

tatrākrudhyad bhīmaseno dhṛṣṭadyumnasya māriṣa. sa enaṃ vāgbhir ugrābhis tatakṣa puruṣarṣabha.

द्रुपदस्य कुले जातः सर्वास्त्रेष्व् अस्त्रवित्तमः। कः क्षत्रियो मन्यमानः प्रेक्षेतारिम् अवस्थितम्।

drupadasya kule jātaḥ sarvāstreṣv astravittamaḥ. kaḥ kṣatriyo manyamānaḥ prekṣetārim avasthitam.

पितृपुत्रवधं प्राप्य पुमान् कः परिहापयेत्। विशेषतस् तु शपथं शपित्वा राजसंसदि।

pitṛputravadhaṃ prāpya pumān kaḥ parihāpayet. viśeṣatas tu śapathaṃ śapitvā rājasaṃsadi.

एष वैश्वानर इव समिद्धः स्वेन तेजसा। शरचापेन्धनो द्रोणः क्षत्रं दहति तेजसा।

eṣa vaiśvānara iva samiddhaḥ svena tejasā. śaracāpendhano droṇaḥ kṣatraṃ dahati tejasā.

पुरा करोति निःशेषां पाण्डवानाम् अनीकिनीम्। स्थिताः पश्यत मे कर्म द्रोणम् एव व्रजाम्य् अहम्।

purā karoti niḥśeṣāṃ pāṇḍavānām anīkinīm. sthitāḥ paśyata me karma droṇam eva vrajāmy aham.

इत्य् उक्त्वा प्राविशत् क्रुद्धो द्रोणानीकं वृकोदरः। दृढैः पूर्णायतोत्सृष्टैर् द्रावयंस् तव वाहिनीम्। अथोद्यम्य गदां भीमः कालदण्डम् इवान्तकः। द्रोणाय व्यसृजद् राजन् रथहयपपल्वुवे (सिच्)। साश्वसूतध्वजं राजन् द्रोणस्यापोथयत् तदा। प्रामृद[द्न]न् स्वबहून् योधान् वायुवृक्षान् इवौजसा। अन्यं तु रथम् आस्थाय द्रोणः प्रहरतां वरः। व्यूहद्वारं समास्थाय युद्धाय समवस्थितः।

ity uktvā prāviśat kruddho droṇānīkaṃ vṛkodaraḥ. dṛḍhaiḥ pūrṇāyatotsṛṣṭair drāvayaṃs tava vāhinīm. athodyamya gadāṃ bhīmaḥ kāladaṇḍam ivāntakaḥ. droṇāya vyasṛjad rājan rathahayapapalvuve (sic). sāśvasūtadhvajaṃ rājan droṇasyāpothayat tadā. prāmṛda[dna]n svabahūn yodhān vāyuvṛkṣān ivaujasā. anyaṃ tu ratham āsthāya droṇaḥ praharatāṃ varaḥ. vyūhadvāraṃ samāsthāya yuddhāya samavasthitaḥ.

धृष्टद्युम्नो ऽपि पाञ्चाल्यः प्रविश्य महतीं चमूम्। आससाद रणे द्रोणं तदासीत् तुमुलं महत्।

dhṛṣṭadyumno 'pi pāñcālyaḥ praviśya mahatīṃ camūm. āsasāda raṇe droṇaṃ tadāsīt tumulaṃ mahat.

नैव नस् तादृशं युद्धं दृष्टपूर्वं न च श्रुतम्। यथा सूर्योदये राजन् समुत्पिञ्जो ऽभवन् महान्।

naiva nas tādṛśaṃ yuddhaṃ dṛṣṭapūrvaṃ na ca śrutam. yathā sūryodaye rājan samutpiñjo 'bhavan mahān.

संसक्तानि व्यदृश्यन्त रथवृन्दानि मारिष। हतानि च विकीर्णानि शरीराणि शरीरिणाम्।

saṃsaktāni vyadṛśyanta rathavṛndāni māriṣa. hatāni ca vikīrṇāni śarīrāṇi śarīriṇām.

के चिद् अन्यत्र गच्छन्तः पथि चान्यैर् उपद्रुताः। विमुखाः पृष्ठतश् चान्ये ताड्यन्ते पार्श्वतो ऽपरे।

ke cid anyatra gacchantaḥ pathi cānyair upadrutāḥ. vimukhāḥ pṛṣṭhataś cānye tāḍyante pārśvato 'pare.

तथा संसक्तयुद्धं तद् अभवद् भृशदारुणम्। अथ संध्यागतः सूर्यः क्षणेन समपद्यत।

tathā saṃsaktayuddhaṃ tad abhavad bhṛśadāruṇam. atha saṃdhyāgataḥ sūryaḥ kṣaṇena samapadyata.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents