महाभारत 7.121 (श्लोक 1)

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 121→

[mh-7-121] • 49 श्लोकाः

संजय उवाच। श्रुत्वा निनादं धनुषश् च तस्य। विस्पष्टम् उत्कृष्टम् इवान्तकस्य। शक्राशनिस्फोटसमं सुघोरं। विकृष्यमाणस्य धनंजयेन। त्रासोद्विग्नं भयोद्भ्रान्तं त्वदीयं तद् बलं नृप। युगान्तवातसंक्षुब्धं चलद्वीचितरङ्गितम्। प्रलीनमीनमकरं सागराम्भ इवाभवत्। स रणे व्यचरत् पार्थः प्रेक्षणीयो धनंजयः। युगपद् दिक्षु सर्वासु चित्राण्य् अस्त्राणि दर्शयन्। आददानं महाराज संदधानं च पाण्डवम्। उत्कर्षन्तं विकर्षन्तं नाभ्यपश्याम लाघवात्। ततः क्रुद्धो महाबाहुर् ऐन्द्रम् अस्त्रं दुरासदम्। प्रादुश् चक्रे महाराज त्रासयन् सर्वभारतान्। ततः शराः प्रादुर् आसन् दिव्यास्त्रप्रतिमन्त्रिताः। प्रदीप्ताश् च शिखिमुखाः शतशो ऽथ सहस्रशः। आकर्णपूर्णनिर्मुक्तैर् अग्न्यर्कांशुनिभैः शरैः। नभो ऽभवत् तद् दुष्प्रेक्ष्यम् उल्काभिर् इव संवृतम्। ततः शस्त्रान्धकारं तत् कौरवैः समुदीरितम्। अशक्यं मनसाप्य् अन्यैः पाण्डवः संभ्रमन्न् इव। नाशयाम् आस विक्रम्य शरैर् दिव्यास्त्रमन्त्रितैः। नैशं तमो ऽंशुभिः क्षिप्रं दिनादाव् इव भास्करः। ततस् तु तावकं सैन्यं दीप्तैः शरगभस्तिभिः। आक्षिपत् पल्वलाम्बूनि निदाघार्क इव प्रभुः। ततो दिव्यास्त्रविदुषा प्रहिताः सायकांशवः। समाप्लवन् द्विषत्सैन्यं लोकं भानोर् इवांशवः। तथापरे समुत्सृष्टा विशिखास् तिग्मतेजसः। हृदयान्य् आशु वीराणां विविशुः प्रियबन्धुवत्। य एनम् ईयुः समरे त्वद्योधाः शूरमानिनः। शलभा इव ते दीप्ता अग्निं प्राप्य ययुः क्षयम्। एवं स मृद्नञ् शत्रूणां जीवितानि यशांसि च। पार्थश् चचार संग्रामे मृत्युर् विग्रहवान् इव। सकिरीटानि वस्त्राणि साङ्गदान् विपुलान् भुजान्। सकुण्डलयुगान् कर्णान् केषां चिद् अहरच् छरैः। सतोमरान् गजस्थानां सप्रासान् हयसादिनाम्। सचर्मणः पदातीनां रथिनां च सधन्वनः। सप्रतोदान् नियन्तॄणां बाहूंश् चिच्छेद पाण्डवः। प्रदीप्तोग्रशरार्चिष्मान् बभौ तत्र धनंजयः। सविस्फुलिङ्गाग्रशिखो ज्वलन्न् इव हुताशनः। तं देवराजप्रतिमं सर्वशस्त्रभृतां वरम्। युगपद् दिक्षु सर्वासु रथस्थं पुरुषर्षभम्। दर्शयन्तं महास्त्राणि प्रेक्षणीयं धनंजयम्। नृत्यन्तं रथमार्गेषु धनुर्ज्यातलनादिनम्। निरीक्षितुं न शेकुस् ते यत्नवन्तो ऽपि पार्थिवाः। मध्यंदिनगतं सूर्यं प्रतपन्तम् इवाम्बरे। दीप्तोग्रसंभृतशरः किरीटी विरराज ह। वर्षास्व् इवोदीर्णजलः सेन्द्रधन्वाम्बुदो महान्। महास्त्रसंप्लवे तस्मिञ् जिष्णुना संप्रवर्तिते। सुदुस्तरे महाघोरे ममज्जुर् योधपुंगवाः। उत्कृत्तवदनैर् देहैः शरीरैः कृत्तबाहुभिः। भुजैश् च पाणिनिर्मुक्तैः पाणिभिर् व्यङ्गुलीकृतैः। कृत्ताग्रहस्तैः करिभिः कृत्तदन्तैर् मदोत्कटैः। हयैश् छिन्नखुरग्रीवै रथैश् च शकलीकृतैः। निकृत्तान्त्रैः कृत्तपादैस् तथान्यैः कृत्तसंधिभिः। निश्चेष्टैर् विस्फुरद्भिश् च कूजद्भिश् च सहस्रशः। मृत्योर् आघातललितं तत् पार्थायोधनं महत्। अपश्याम महीपाल भीरूणां भयवर्धनम्। आक्रीडम् इव रुद्रस्य पुराभ्यर्दयतः पशून्। गजानां क्षुरनिर्मुक्तैः करैः सभुजगेव भूः। क्व चिद् बभौ स्रग्विणीव वक्रपद्मैः समाचिता। विचित्रोष्णीषमुकुटैः केयूराङ्गदकुण्डलैः। स्वर्णचित्रतनुत्रैश् च भाण्डैश् च गजवाजिनाम्। किरीटशतसंकीर्णा तत्र तत्र समाचिता। विरराज भृशं चित्रा मही नववधूर् इव। मज्जामेदःकर्दमिनीं शोणितौघतरङ्गिणीम्। मर्मास्थिभिर् अगाधां च केशशैवलशाद्वलाम्। शिरोबाहूपलतटां रुग्णक्रोडास्थिसंकटाम्। चित्रध्वजपताकाढ्यां छत्त्रचापोर्मिमालिनीम्। विगतासुमहाकायां गजदेहाभिसंकुलाम्। रथोडुपशताकीर्णां हयसंघातरोधसम्। रथचक्रयुगेषाक्षकूबरैर् अतिदुर्गमाम्। प्रासासिशक्तिपरशुविशिखाहिदुरासदाम्। बलकङ्कमहानक्रां गोमायुमकरोत्कटाम्। गृध्रोदग्रमहाग्राहां शिवाविरुतभैरवाम्। नृत्यत्प्रेतपिशाचाद्यैर् भूतैः कीर्णां सहस्रशः। गतासुयोधनिश्चेष्टशरीरशतवाहिनीम्। महाप्रतिभयां रौद्रां घोरां वैतरणीम् इव। नदीं प्रवर्तयाम् आस भीरूणां भयवर्धिनीम्। तं दृष्ट्वा तस्य विक्रान्तम् अन्तकस्येव रूपिणः। अभूतपूर्वं कुरुषु भयम् आगाद् रणाजिरे। तत आदाय वीराणाम् अस्त्रैर् अस्त्राणि पाण्डवः। आत्मानं रौद्रम् आचष्ट रौद्रकर्मणि निष्ठितः। ततो रथवरान् राजन्न् अभ्यतिक्रामद् अर्जुनः।

saṃjaya uvāca. śrutvā ninādaṃ dhanuṣaś ca tasya. vispaṣṭam utkṛṣṭam ivāntakasya. śakrāśanisphoṭasamaṃ sughoraṃ. vikṛṣyamāṇasya dhanaṃjayena. trāsodvignaṃ bhayodbhrāntaṃ tvadīyaṃ tad balaṃ nṛpa. yugāntavātasaṃkṣubdhaṃ caladvīcitaraṅgitam. pralīnamīnamakaraṃ sāgarāmbha ivābhavat. sa raṇe vyacarat pārthaḥ prekṣaṇīyo dhanaṃjayaḥ. yugapad dikṣu sarvāsu citrāṇy astrāṇi darśayan. ādadānaṃ mahārāja saṃdadhānaṃ ca pāṇḍavam. utkarṣantaṃ vikarṣantaṃ nābhyapaśyāma lāghavāt. tataḥ kruddho mahābāhur aindram astraṃ durāsadam. prāduś cakre mahārāja trāsayan sarvabhāratān. tataḥ śarāḥ prādur āsan divyāstrapratimantritāḥ. pradīptāś ca śikhimukhāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ. ākarṇapūrṇanirmuktair agnyarkāṃśunibhaiḥ śaraiḥ. nabho 'bhavat tad duṣprekṣyam ulkābhir iva saṃvṛtam. tataḥ śastrāndhakāraṃ tat kauravaiḥ samudīritam. aśakyaṃ manasāpy anyaiḥ pāṇḍavaḥ saṃbhramann iva. nāśayām āsa vikramya śarair divyāstramantritaiḥ. naiśaṃ tamo 'ṃśubhiḥ kṣipraṃ dinādāv iva bhāskaraḥ. tatas tu tāvakaṃ sainyaṃ dīptaiḥ śaragabhastibhiḥ. ākṣipat palvalāmbūni nidāghārka iva prabhuḥ. tato divyāstraviduṣā prahitāḥ sāyakāṃśavaḥ. samāplavan dviṣatsainyaṃ lokaṃ bhānor ivāṃśavaḥ. tathāpare samutsṛṣṭā viśikhās tigmatejasaḥ. hṛdayāny āśu vīrāṇāṃ viviśuḥ priyabandhuvat. ya enam īyuḥ samare tvadyodhāḥ śūramāninaḥ. śalabhā iva te dīptā agniṃ prāpya yayuḥ kṣayam. evaṃ sa mṛdnañ śatrūṇāṃ jīvitāni yaśāṃsi ca. pārthaś cacāra saṃgrāme mṛtyur vigrahavān iva. sakirīṭāni vastrāṇi sāṅgadān vipulān bhujān. sakuṇḍalayugān karṇān keṣāṃ cid aharac charaiḥ. satomarān gajasthānāṃ saprāsān hayasādinām. sacarmaṇaḥ padātīnāṃ rathināṃ ca sadhanvanaḥ. sapratodān niyantṝṇāṃ bāhūṃś ciccheda pāṇḍavaḥ. pradīptograśarārciṣmān babhau tatra dhanaṃjayaḥ. savisphuliṅgāgraśikho jvalann iva hutāśanaḥ. taṃ devarājapratimaṃ sarvaśastrabhṛtāṃ varam. yugapad dikṣu sarvāsu rathasthaṃ puruṣarṣabham. darśayantaṃ mahāstrāṇi prekṣaṇīyaṃ dhanaṃjayam. nṛtyantaṃ rathamārgeṣu dhanurjyātalanādinam. nirīkṣituṃ na śekus te yatnavanto 'pi pārthivāḥ. madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ pratapantam ivāmbare. dīptograsaṃbhṛtaśaraḥ kirīṭī virarāja ha. varṣāsv ivodīrṇajalaḥ sendradhanvāmbudo mahān. mahāstrasaṃplave tasmiñ jiṣṇunā saṃpravartite. sudustare mahāghore mamajjur yodhapuṃgavāḥ. utkṛttavadanair dehaiḥ śarīraiḥ kṛttabāhubhiḥ. bhujaiś ca pāṇinirmuktaiḥ pāṇibhir vyaṅgulīkṛtaiḥ. kṛttāgrahastaiḥ karibhiḥ kṛttadantair madotkaṭaiḥ. hayaiś chinnakhuragrīvai rathaiś ca śakalīkṛtaiḥ. nikṛttāntraiḥ kṛttapādais tathānyaiḥ kṛttasaṃdhibhiḥ. niśceṣṭair visphuradbhiś ca kūjadbhiś ca sahasraśaḥ. mṛtyor āghātalalitaṃ tat pārthāyodhanaṃ mahat. apaśyāma mahīpāla bhīrūṇāṃ bhayavardhanam. ākrīḍam iva rudrasya purābhyardayataḥ paśūn. gajānāṃ kṣuranirmuktaiḥ karaiḥ sabhujageva bhūḥ. kva cid babhau sragviṇīva vakrapadmaiḥ samācitā. vicitroṣṇīṣamukuṭaiḥ keyūrāṅgadakuṇḍalaiḥ. svarṇacitratanutraiś ca bhāṇḍaiś ca gajavājinām. kirīṭaśatasaṃkīrṇā tatra tatra samācitā. virarāja bhṛśaṃ citrā mahī navavadhūr iva. majjāmedaḥkardaminīṃ śoṇitaughataraṅgiṇīm. marmāsthibhir agādhāṃ ca keśaśaivalaśādvalām. śirobāhūpalataṭāṃ rugṇakroḍāsthisaṃkaṭām. citradhvajapatākāḍhyāṃ chattracāpormimālinīm. vigatāsumahākāyāṃ gajadehābhisaṃkulām. rathoḍupaśatākīrṇāṃ hayasaṃghātarodhasam. rathacakrayugeṣākṣakūbarair atidurgamām. prāsāsiśaktiparaśuviśikhāhidurāsadām. balakaṅkamahānakrāṃ gomāyumakarotkaṭām. gṛdhrodagramahāgrāhāṃ śivāvirutabhairavām. nṛtyatpretapiśācādyair bhūtaiḥ kīrṇāṃ sahasraśaḥ. gatāsuyodhaniśceṣṭaśarīraśatavāhinīm. mahāpratibhayāṃ raudrāṃ ghorāṃ vaitaraṇīm iva. nadīṃ pravartayām āsa bhīrūṇāṃ bhayavardhinīm. taṃ dṛṣṭvā tasya vikrāntam antakasyeva rūpiṇaḥ. abhūtapūrvaṃ kuruṣu bhayam āgād raṇājire. tata ādāya vīrāṇām astrair astrāṇi pāṇḍavaḥ. ātmānaṃ raudram ācaṣṭa raudrakarmaṇi niṣṭhitaḥ. tato rathavarān rājann abhyatikrāmad arjunaḥ.

मध्यंदिनगतं सूर्यं प्रतपन्तम् इवाम्बरे। न शेकुः सर्वभूतानि पाण्डवं प्रतिवीक्षितुम्।

madhyaṃdinagataṃ sūryaṃ pratapantam ivāmbare. na śekuḥ sarvabhūtāni pāṇḍavaṃ prativīkṣitum.

प्रसृतांस् तस्य गाण्डीवाच् छरव्रातान् महात्मनः। संग्रामे समपश्याम हंसपङ्क्तीर् इवाम्बरे। आकाशे समदृश्यन्त हंसानाम् इव पङ्क्तयः।

prasṛtāṃs tasya gāṇḍīvāc charavrātān mahātmanaḥ. saṃgrāme samapaśyāma haṃsapaṅktīr ivāmbare. ākāśe samadṛśyanta haṃsānām iva paṅktayaḥ.

विनिवार्य स वीराणाम् अस्त्रैर् अस्त्राणि सर्वशः। दर्शयन् रौद्रम् आत्मानम् उग्रे कर्मणि धिष्ठितः।

vinivārya sa vīrāṇām astrair astrāṇi sarvaśaḥ. darśayan raudram ātmānam ugre karmaṇi dhiṣṭhitaḥ.

स तान् रथवरान् राजन्न् अभ्यतिक्रामद् अर्जुनः। मोहयन्न् इव नाराचैर् जयद्रथवधेप्सया।

sa tān rathavarān rājann abhyatikrāmad arjunaḥ. mohayann iva nārācair jayadrathavadhepsayā.

विसृजन् दिक्षु सर्वासु शरान् असितसारथिः। स रणे व्यचरत् तूर्णं प्रेक्षणीयो धनंजयः।

visṛjan dikṣu sarvāsu śarān asitasārathiḥ. sa raṇe vyacarat tūrṇaṃ prekṣaṇīyo dhanaṃjayaḥ.

भ्रमन्त इव शूरस्य शरव्राता महात्मनः। अदृश्यन्तान्तरिक्षस्थाः शतशो ऽथ सहस्रशः।

bhramanta iva śūrasya śaravrātā mahātmanaḥ. adṛśyantāntarikṣasthāḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ.

आददानं महेष्वासं संदधानं च पाण्डवम्। विसृजन्तं च कौन्तेयं नानुपश्यामहे तदा।

ādadānaṃ maheṣvāsaṃ saṃdadhānaṃ ca pāṇḍavam. visṛjantaṃ ca kaunteyaṃ nānupaśyāmahe tadā.

तथा सर्वा दिशो राजन् सर्वांश् च रथिनो रणे। आकुलीकृत्य कौन्तेयो जयद्रथम् उपाद्रवत्। विव्याध च चतुःषष्ट्या शराणां नतपर्वणाम्। सैन्धवाभिमुखं यान्तं योधाः संप्रेक्ष्य पाण्डवम्। न्यवर्तन्त रणाद् वीरा निराशास् तस्य जीविते। यो यो ऽभ्यधावद् आक्रन्दे तावकः पाण्डवं रणे। तस्य तस्यान्तगा बाणाः शरीरे न्यपतन् प्रभो। कबन्धसंकुलं चक्रे तव सैन्यं महारथः। अर्जुनो जयतां श्रेष्ठः शरैर् अर्कांशुसंनिभैः। एवं तत् तव राजेन्द्र चतुरङ्गबलं तदा। व्याकुलीकृत्य कौन्तेयो जयद्रथम् उपाद्रवत्। द्रौणिं पञ्चाशताविध्यद् वृषसेनं त्रिभिः शरैः। कृपायमाणः कौन्तेयः कृपं नवभिर् आर्दयत्। शल्यं षोडशभिर् बाणैः कर्णं द्वात्रिंशता शरैः। सैन्धवं तु चतुःषष्ट्या विद्ध्वा सिंह इवानदत्।

tathā sarvā diśo rājan sarvāṃś ca rathino raṇe. ākulīkṛtya kaunteyo jayadratham upādravat. vivyādha ca catuḥṣaṣṭyā śarāṇāṃ nataparvaṇām. saindhavābhimukhaṃ yāntaṃ yodhāḥ saṃprekṣya pāṇḍavam. nyavartanta raṇād vīrā nirāśās tasya jīvite. yo yo 'bhyadhāvad ākrande tāvakaḥ pāṇḍavaṃ raṇe. tasya tasyāntagā bāṇāḥ śarīre nyapatan prabho. kabandhasaṃkulaṃ cakre tava sainyaṃ mahārathaḥ. arjuno jayatāṃ śreṣṭhaḥ śarair arkāṃśusaṃnibhaiḥ. evaṃ tat tava rājendra caturaṅgabalaṃ tadā. vyākulīkṛtya kaunteyo jayadratham upādravat. drauṇiṃ pañcāśatāvidhyad vṛṣasenaṃ tribhiḥ śaraiḥ. kṛpāyamāṇaḥ kaunteyaḥ kṛpaṃ navabhir ārdayat. śalyaṃ ṣoḍaśabhir bāṇaiḥ karṇaṃ dvātriṃśatā śaraiḥ. saindhavaṃ tu catuḥṣaṣṭyā viddhvā siṃha ivānadat.

सैन्धवस् तु तथा विद्धः शरैर् गाण्डीवधन्वना। न चक्षमे सुसंक्रुद्धस् तोत्त्रार्दित इव द्विपः।

saindhavas tu tathā viddhaḥ śarair gāṇḍīvadhanvanā. na cakṣame susaṃkruddhas tottrārdita iva dvipaḥ.

स वराहध्वजस् तूर्णं गार्ध्रपत्रान् अजिह्मगान्। आशीविषसमप्रख्यान् कर्मारपरिमार्जितान्। मुमोच निशितान् संख्ये सायकान् सव्यसाचिनि।

sa varāhadhvajas tūrṇaṃ gārdhrapatrān ajihmagān. āśīviṣasamaprakhyān karmāraparimārjitān. mumoca niśitān saṃkhye sāyakān savyasācini.

त्रिभिस् तु विद्ध्वा गाण्डीवं नाराचैः षड्भिर् अर्जुनम्। अष्टाभिर् वाजिनो ऽविध्यद् ध्वजं चैकेन पत्रिणा। सर्वमर्मसु मर्मज्ञो वासुदेवं शतेन च। पुनः पार्थं ध्वजं पार्थं किरीटं वाजिनो धनुः। भूयश् चैवार्जुनं संख्ये शरवर्षैर् अवाकिरत्।

tribhis tu viddhvā gāṇḍīvaṃ nārācaiḥ ṣaḍbhir arjunam. aṣṭābhir vājino 'vidhyad dhvajaṃ caikena patriṇā. sarvamarmasu marmajño vāsudevaṃ śatena ca. punaḥ pārthaṃ dhvajaṃ pārthaṃ kirīṭaṃ vājino dhanuḥ. bhūyaś caivārjunaṃ saṃkhye śaravarṣair avākirat.

स विक्षिप्यार्जुनस् तीक्ष्णान् सैन्धवप्रेषिताञ् शरान्। युगपत् तस्य चिच्छेद शराभ्यां सैन्धवस्य ह। सारथेश् च शिरः कायाद् ध्वजं च समलंकृतम्।

sa vikṣipyārjunas tīkṣṇān saindhavapreṣitāñ śarān. yugapat tasya ciccheda śarābhyāṃ saindhavasya ha. sāratheś ca śiraḥ kāyād dhvajaṃ ca samalaṃkṛtam.

स छिन्नयष्टिः सुमहाञ् शीर्यमाणः शराहतः। वराहः सिन्धुराजस्य पपाताग्निशिखोपमः। आदित्यं प्रेक्षमाणस् तु बीभत्सुः सृक्किणी लिहन्। अपश्यन् नान्तरं तस्य रक्षिभिः संवृतस्य वै। अभवत् क्रोधरक्ताक्षो व्यात्तानन इवान्तकः। अथाब्रवीद् वासुदेवः कुन्तीपुत्रं धनंजयम्। श्रीभगवान् उवाच। नैव शक्यस् त्वया हन्तुं निर्व्याजं भरतर्षभ। स्रक्ष्याम्य् अहम् उपायं तम् आदित्यस्यापवारणे। ततो ऽस्तं गतम् आदित्यं मंस्यते सिन्धुराड् इह। ततो ऽस्य विस्मयः पार्थ हर्षश् चैव भविष्यति। आत्मजीवितलाभाच् च प्रतिज्ञायाश् च नाशनात्। अस्तंगतम् इवादित्यं दृष्ट्वा मोहेन बालिशः। न हि शक्ष्यत्य् अथात्मानं रक्षितुं हर्षसंभवात्। एतस्मिन्न् एव काले तु प्रहर्तव्यं धनंजय। संजय उवाच। जयद्रथस्य क्षुद्रस्य सवितुर् दर्शनार्थिनः। इत्य् उक्त्वा तु ततः पार्थं क्षिप्रम् एवाहरत् प्रभाम्। पार्थस् तु बलवाञ् ज्ञात्वा तमो दृष्ट्वातिदुःखितः। जनार्दनेन सृष्टं वै तम आदित्यनाशनम्। अभवंस् तावका दृष्ट्वा हर्षसंकुलचेतसः। उन्नमय्य शिरोग्रीवम् अपश्यत् सैन्धवो रविम्। अथार्जुनं हृषीकेशः शोकपूर्णम् अथाब्रवीत्। पश्य कौन्तेय सिन्धूनां पार्थिवं पापकारिणम्। एष तिष्ठति मध्ये वै स्यन्दनस्य धनंजय। उन्नमय्य शिरोग्रीवं वीक्षते सूर्यमण्डलम्। संजय उवाच। तस्य शीघ्रं पृषत्केन कायाच् छीर्षम् अपाहर। केशवेनैवम् उक्तः सन्न् अमर्षाद् रक्तलोचनः। उद्बबर्ह शरं तीक्ष्णम् अमरैर् अपि दुःसहम्। अनस्तमित आदित्य एतान् निर्जित्य सैन्धवः। न शक्यो हन्तुम् इत्य् एवं मन्यमानो जनार्दनः। सस्मार चक्रं दैत्यारिर् हरिश् चक्रं सुदर्शनम्। तदादिदेश भगवान् स्मृतमात्रम् उपस्थितम्। अस्तं गतम् इवादित्यं तमसा छादयेति वै। तत् तथोक्तं भगवता तमो भूत्वा विशां पते। अन्धं तम इवाज्ञानम् आदित्यस्याहरत् प्रभाम्।

sa chinnayaṣṭiḥ sumahāñ śīryamāṇaḥ śarāhataḥ. varāhaḥ sindhurājasya papātāgniśikhopamaḥ. ādityaṃ prekṣamāṇas tu bībhatsuḥ sṛkkiṇī lihan. apaśyan nāntaraṃ tasya rakṣibhiḥ saṃvṛtasya vai. abhavat krodharaktākṣo vyāttānana ivāntakaḥ. athābravīd vāsudevaḥ kuntīputraṃ dhanaṃjayam. śrībhagavān uvāca. naiva śakyas tvayā hantuṃ nirvyājaṃ bharatarṣabha. srakṣyāmy aham upāyaṃ tam ādityasyāpavāraṇe. tato 'staṃ gatam ādityaṃ maṃsyate sindhurāḍ iha. tato 'sya vismayaḥ pārtha harṣaś caiva bhaviṣyati. ātmajīvitalābhāc ca pratijñāyāś ca nāśanāt. astaṃgatam ivādityaṃ dṛṣṭvā mohena bāliśaḥ. na hi śakṣyaty athātmānaṃ rakṣituṃ harṣasaṃbhavāt. etasminn eva kāle tu prahartavyaṃ dhanaṃjaya. saṃjaya uvāca. jayadrathasya kṣudrasya savitur darśanārthinaḥ. ity uktvā tu tataḥ pārthaṃ kṣipram evāharat prabhām. pārthas tu balavāñ jñātvā tamo dṛṣṭvātiduḥkhitaḥ. janārdanena sṛṣṭaṃ vai tama ādityanāśanam. abhavaṃs tāvakā dṛṣṭvā harṣasaṃkulacetasaḥ. unnamayya śirogrīvam apaśyat saindhavo ravim. athārjunaṃ hṛṣīkeśaḥ śokapūrṇam athābravīt. paśya kaunteya sindhūnāṃ pārthivaṃ pāpakāriṇam. eṣa tiṣṭhati madhye vai syandanasya dhanaṃjaya. unnamayya śirogrīvaṃ vīkṣate sūryamaṇḍalam. saṃjaya uvāca. tasya śīghraṃ pṛṣatkena kāyāc chīrṣam apāhara. keśavenaivam uktaḥ sann amarṣād raktalocanaḥ. udbabarha śaraṃ tīkṣṇam amarair api duḥsaham. anastamita āditya etān nirjitya saindhavaḥ. na śakyo hantum ity evaṃ manyamāno janārdanaḥ. sasmāra cakraṃ daityārir hariś cakraṃ sudarśanam. tadādideśa bhagavān smṛtamātram upasthitam. astaṃ gatam ivādityaṃ tamasā chādayeti vai. tat tathoktaṃ bhagavatā tamo bhūtvā viśāṃ pate. andhaṃ tama ivājñānam ādityasyāharat prabhām.

एतस्मिन्न् एव काले तु द्रुतं गच्छति भास्करे। अब्रवीत् पाण्डवं तत्र त्वरमाणो जनार्दनः। एष मध्ये कृतः षड्भिः पार्थ वीरैर् महारथैः। जीवितेप्सुर् महाबाहो भीतस् तिष्ठति सैन्धवः। एतान् अनिर्जित्य रणे षड्रथान् पुरुषर्षभ। न शक्यः सैन्धवो हन्तुं ततो निर्व्याजम् अर्जुन। योगम् अत्र विधास्यामि सूर्यस्यावरणं प्रति। अस्तं गत इति व्यक्तं द्रक्ष्यत्य् एकः स सिन्धुराट्। हर्षेण जीविताकाङ्क्षी विनाशार्थं तव प्रभो। न गोप्स्यति दुराचारः स आत्मानं कथं चन। तत्र छिद्रे प्रहर्तव्यं त्वयास्य कुरुसत्तम। व्यपेक्षा नैव कर्तव्या गतो ऽस्तम् इति भास्करः। एवम् अस्त्व् इति बीभत्सुः केशवं प्रत्यभाषत। ततो ऽसृजत् तमः कृष्णः सूर्यस्यावरणं प्रति। योगी योगेन संयुक्तो योगिनाम् ईश्वरो हरिः। सृष्टे तमसि कृष्णेन गतो ऽस्तम् इति भास्करः। त्वदीया जहृषुर् योधाः पार्थनाशान् नराधिप। ते प्रहृष्टा रणे राजन् नापश्यन् सैनिका रविम्। उन्नाम्य वक्त्राणि तदा स च राजा जयद्रथः। वीक्षमाणे ततस् तस्मिन् सिन्धुराजे दिवाकरम्। पुनर् एवाब्रवीत् कृष्णो धनंजयम् इदं वचः। पश्य सिन्धुपतिं वीरं प्रेक्षमाणं दिवाकरम्। भयं विपुलम् उत्सृज्य त्वत्तो भरतसत्तम। अयं कालो महाबाहो वधायास्य दुरात्मनः। छिन्धि मूर्धानम् अस्याशु कुरु साफल्यम् आत्मनः। इत्य् एवं केशवेनोक्तः पाण्डुपुत्रः प्रतापवान्। न्यवधीत् तावकं सैन्यं शरैर् अर्काग्निसंनिभैः। कृपं विव्याध विंशत्या कर्णं पञ्चाशता शरैः। शल्यं दुर्योधनं चैव षड्भिः षड्भिर् अताडयत्। वृषसेनं तथाष्टाभिः षष्ट्या सैन्धवम् एव च। तथैवान्यान् महाबाहुस् त्वदीयान् पाण्डुनन्दनः। गाढं विद्ध्वा शरै राजञ् जयद्रथम् उपाद्रवत्। तं समीपस्थितं दृष्ट्वा लेलिहानम् इवानलम्। जयद्रथस्य गोप्तारः संशयं परमं गताः। ततः सर्वे महाराज तव योधा जयैषिणः। सिषिचुः शरधाराभिः पाकशासनिम् आहवे। संछाद्यमानः कौन्तेयः शरजालैर् अनेकशः। अक्रुध्यत् स महाबाहुर् अजितः कुरुनन्दनः। ततः शरमयं जालं तुमुलं पाकशासनिः। व्यसृजत् पुरुषव्याघ्रस् तव सैन्यजिघांसया। ते हन्यमाना वीरेण योधा राजन् रणे तव। प्रजहुः सैन्धवं भीता द्वौ समं नाप्य् अधावताम्। तत्राद्भुतम् अपश्याम कुन्तीपुत्रस्य विक्रमम्। तादृङ् न भावी भूतो वा यच् चकार महायशाः। द्विपान् द्विपगतांश् चैव हयान् हयगतान् अपि। तथा स रथिनश् चैव न्यहन् रुद्रः पशून् इव। न तत्र समरे कश् चिन् मया दृष्टो नराधिप। गजो वाजी नरो वापि यो न पार्थशराहतः। रजसा तमसा चैव योधाः संछन्नचक्षुषः। कश्मलं प्राविशन् घोरं नान्वजानन् परस्परम्। ते शरैर् भिन्नमर्माणः सैनिकाः पार्थचोदितैः। बभ्रमुश् चस्खलुः पेतुः सेदुर् मम्लुश् च भारत। तस्मिन् महाभीषणके प्रजानाम् इव संक्षये। रणे महति दुष्पारे वर्तमाने सुदारुणे। शोणितस्य प्रसेकेन शीघ्रत्वाद् अनिलस्य च। अशाम्यत् तद् रजो भौमम् असृक्सिक्ते धरातले। आनाभि निरमज्जंश् च रथचक्राणि शोणिते। मत्ता वेगवतो राजंस् तावकानां रणाङ्गणे। हस्तिनश् च हतारोहा दारिताङ्गाः सहस्रशः। स्वान्य् अनीकानि मृद्नन्त आर्तनादाः प्रदुद्रुवुः। हयाश् च पतितारोहाः पत्तयश् च नराधिप। प्रदुद्रुवुर् भयाद् राजन् धनंजयशराहताः। मुक्तकेशा विकवचाः क्षरन्तः क्षतजं क्षितौ। प्रपलायन्त संत्रस्तास् त्यक्त्वा रणशिरो जनाः। ऊरुग्राहगृहीताश् च के चित् तत्राभवन् भुवि। हतानां चापरे मध्ये द्विरदानां निलिल्यिरे। एवं तव बलं राजन् द्रावयित्वा धनंजयः। न्यवधीत् सायकैर् घोरैः सिन्धुराजस्य रक्षिणः। कर्णं द्रौणिं कृपं शल्यं वृषसेनं सुयोधनम्। छादयाम् आस तीव्रेण शरजालेन पाण्डवः। न गृह्णन्न् अक्षिपन् राजन्न् अमुञ्चन् नापि संदधन्। अदृश्यतार्जुनः संख्ये शीघ्रास्त्रत्वात् कथं चन। धनुर्मण्डलम् एवास्य दृश्यते स्मास्यतः सदा। सायकाश् च व्यदृश्यन्त निश्चरन्तः समन्ततः। कर्णस्य तु धनुश् छित्त्वा वृषसेनस्य चैव ह। शल्यस्य सूतं भल्लेन रथनीडाद् अपातयत्। गाढविद्धाव् उभौ कृत्वा शरैः स्वस्रीयमातुलौ। अर्जुनो जयतां श्रेष्ठो द्रौणिशारद्वतौ रणे। एवं तान् व्याकुलीकृत्य त्वदीयानां महारथान्। उज्जहार शरं घोरं पाण्डवो ऽनलसंनिभम्। इन्द्राशनिसमप्रख्यं दिव्यम् अस्त्राभिमन्त्रितम्। सर्वभारसहं शश्वद् गन्धमाल्यार्चितं महत्। वज्रेणास्त्रेण संयोज्य विधिवत् कुरुनन्दनः। समादधन् महाबाहुर् गाण्डिवे क्षिप्रम् अर्जुनः। तस्मिन् संधीयमाने तु शरे ज्वलनतेजसि। अन्तरिक्षे महानादो भूतानाम् अभवन् नृप। अब्रवीच् च पुनस् तत्र त्वरमाणो जनार्दनः।

etasminn eva kāle tu drutaṃ gacchati bhāskare. abravīt pāṇḍavaṃ tatra tvaramāṇo janārdanaḥ. eṣa madhye kṛtaḥ ṣaḍbhiḥ pārtha vīrair mahārathaiḥ. jīvitepsur mahābāho bhītas tiṣṭhati saindhavaḥ. etān anirjitya raṇe ṣaḍrathān puruṣarṣabha. na śakyaḥ saindhavo hantuṃ tato nirvyājam arjuna. yogam atra vidhāsyāmi sūryasyāvaraṇaṃ prati. astaṃ gata iti vyaktaṃ drakṣyaty ekaḥ sa sindhurāṭ. harṣeṇa jīvitākāṅkṣī vināśārthaṃ tava prabho. na gopsyati durācāraḥ sa ātmānaṃ kathaṃ cana. tatra chidre prahartavyaṃ tvayāsya kurusattama. vyapekṣā naiva kartavyā gato 'stam iti bhāskaraḥ. evam astv iti bībhatsuḥ keśavaṃ pratyabhāṣata. tato 'sṛjat tamaḥ kṛṣṇaḥ sūryasyāvaraṇaṃ prati. yogī yogena saṃyukto yoginām īśvaro hariḥ. sṛṣṭe tamasi kṛṣṇena gato 'stam iti bhāskaraḥ. tvadīyā jahṛṣur yodhāḥ pārthanāśān narādhipa. te prahṛṣṭā raṇe rājan nāpaśyan sainikā ravim. unnāmya vaktrāṇi tadā sa ca rājā jayadrathaḥ. vīkṣamāṇe tatas tasmin sindhurāje divākaram. punar evābravīt kṛṣṇo dhanaṃjayam idaṃ vacaḥ. paśya sindhupatiṃ vīraṃ prekṣamāṇaṃ divākaram. bhayaṃ vipulam utsṛjya tvatto bharatasattama. ayaṃ kālo mahābāho vadhāyāsya durātmanaḥ. chindhi mūrdhānam asyāśu kuru sāphalyam ātmanaḥ. ity evaṃ keśavenoktaḥ pāṇḍuputraḥ pratāpavān. nyavadhīt tāvakaṃ sainyaṃ śarair arkāgnisaṃnibhaiḥ. kṛpaṃ vivyādha viṃśatyā karṇaṃ pañcāśatā śaraiḥ. śalyaṃ duryodhanaṃ caiva ṣaḍbhiḥ ṣaḍbhir atāḍayat. vṛṣasenaṃ tathāṣṭābhiḥ ṣaṣṭyā saindhavam eva ca. tathaivānyān mahābāhus tvadīyān pāṇḍunandanaḥ. gāḍhaṃ viddhvā śarai rājañ jayadratham upādravat. taṃ samīpasthitaṃ dṛṣṭvā lelihānam ivānalam. jayadrathasya goptāraḥ saṃśayaṃ paramaṃ gatāḥ. tataḥ sarve mahārāja tava yodhā jayaiṣiṇaḥ. siṣicuḥ śaradhārābhiḥ pākaśāsanim āhave. saṃchādyamānaḥ kaunteyaḥ śarajālair anekaśaḥ. akrudhyat sa mahābāhur ajitaḥ kurunandanaḥ. tataḥ śaramayaṃ jālaṃ tumulaṃ pākaśāsaniḥ. vyasṛjat puruṣavyāghras tava sainyajighāṃsayā. te hanyamānā vīreṇa yodhā rājan raṇe tava. prajahuḥ saindhavaṃ bhītā dvau samaṃ nāpy adhāvatām. tatrādbhutam apaśyāma kuntīputrasya vikramam. tādṛṅ na bhāvī bhūto vā yac cakāra mahāyaśāḥ. dvipān dvipagatāṃś caiva hayān hayagatān api. tathā sa rathinaś caiva nyahan rudraḥ paśūn iva. na tatra samare kaś cin mayā dṛṣṭo narādhipa. gajo vājī naro vāpi yo na pārthaśarāhataḥ. rajasā tamasā caiva yodhāḥ saṃchannacakṣuṣaḥ. kaśmalaṃ prāviśan ghoraṃ nānvajānan parasparam. te śarair bhinnamarmāṇaḥ sainikāḥ pārthacoditaiḥ. babhramuś caskhaluḥ petuḥ sedur mamluś ca bhārata. tasmin mahābhīṣaṇake prajānām iva saṃkṣaye. raṇe mahati duṣpāre vartamāne sudāruṇe. śoṇitasya prasekena śīghratvād anilasya ca. aśāmyat tad rajo bhaumam asṛksikte dharātale. ānābhi niramajjaṃś ca rathacakrāṇi śoṇite. mattā vegavato rājaṃs tāvakānāṃ raṇāṅgaṇe. hastinaś ca hatārohā dāritāṅgāḥ sahasraśaḥ. svāny anīkāni mṛdnanta ārtanādāḥ pradudruvuḥ. hayāś ca patitārohāḥ pattayaś ca narādhipa. pradudruvur bhayād rājan dhanaṃjayaśarāhatāḥ. muktakeśā vikavacāḥ kṣarantaḥ kṣatajaṃ kṣitau. prapalāyanta saṃtrastās tyaktvā raṇaśiro janāḥ. ūrugrāhagṛhītāś ca ke cit tatrābhavan bhuvi. hatānāṃ cāpare madhye dviradānāṃ nililyire. evaṃ tava balaṃ rājan drāvayitvā dhanaṃjayaḥ. nyavadhīt sāyakair ghoraiḥ sindhurājasya rakṣiṇaḥ. karṇaṃ drauṇiṃ kṛpaṃ śalyaṃ vṛṣasenaṃ suyodhanam. chādayām āsa tīvreṇa śarajālena pāṇḍavaḥ. na gṛhṇann akṣipan rājann amuñcan nāpi saṃdadhan. adṛśyatārjunaḥ saṃkhye śīghrāstratvāt kathaṃ cana. dhanurmaṇḍalam evāsya dṛśyate smāsyataḥ sadā. sāyakāś ca vyadṛśyanta niścarantaḥ samantataḥ. karṇasya tu dhanuś chittvā vṛṣasenasya caiva ha. śalyasya sūtaṃ bhallena rathanīḍād apātayat. gāḍhaviddhāv ubhau kṛtvā śaraiḥ svasrīyamātulau. arjuno jayatāṃ śreṣṭho drauṇiśāradvatau raṇe. evaṃ tān vyākulīkṛtya tvadīyānāṃ mahārathān. ujjahāra śaraṃ ghoraṃ pāṇḍavo 'nalasaṃnibham. indrāśanisamaprakhyaṃ divyam astrābhimantritam. sarvabhārasahaṃ śaśvad gandhamālyārcitaṃ mahat. vajreṇāstreṇa saṃyojya vidhivat kurunandanaḥ. samādadhan mahābāhur gāṇḍive kṣipram arjunaḥ. tasmin saṃdhīyamāne tu śare jvalanatejasi. antarikṣe mahānādo bhūtānām abhavan nṛpa. abravīc ca punas tatra tvaramāṇo janārdanaḥ.

धनंजय शिरश् छिन्धि सैन्धवस्य दुरात्मनः। अस्तं महीधरश्रेष्ठं यियासति दिवाकरः। शृणुष्वैव च मे वाक्यं जयद्रथवधं प्रति। पार्थ पार्थ शिरो ह्य् एतत् त्वत्कृतेन पतेद् भुवि। अस्तं गिरिम् अथासाद्य त्वरते वै दिवाकरः। श्रूयतां तद् यथावृत्तं करणं सैन्धवं प्रति।

dhanaṃjaya śiraś chindhi saindhavasya durātmanaḥ. astaṃ mahīdharaśreṣṭhaṃ yiyāsati divākaraḥ. śṛṇuṣvaiva ca me vākyaṃ jayadrathavadhaṃ prati. pārtha pārtha śiro hy etat tvatkṛtena pated bhuvi. astaṃ girim athāsādya tvarate vai divākaraḥ. śrūyatāṃ tad yathāvṛttaṃ karaṇaṃ saindhavaṃ prati.

वृद्धक्षत्रः सैन्धवस्य पिता जगति विश्रुतः। स कालेनेह महता सैन्धवं प्राप्तवान् सुतम्।

vṛddhakṣatraḥ saindhavasya pitā jagati viśrutaḥ. sa kāleneha mahatā saindhavaṃ prāptavān sutam.

जयद्रथम् अमित्रघ्नं तं चोवाच ततो नृपम्। अन्तर्हिता तदा वाणी मेघदुन्दुभिनिस्वना।

jayadratham amitraghnaṃ taṃ covāca tato nṛpam. antarhitā tadā vāṇī meghadundubhinisvanā.

तवात्मजो ऽयं मर्त्येषु कुलशीलदमादिभिः। गुणैर् भविष्यति विभो सदृशो वंशयोर् द्वयोः। क्षत्रियप्रवरो लोके नित्यं शूराभिसत्कृतः।

tavātmajo 'yaṃ martyeṣu kulaśīladamādibhiḥ. guṇair bhaviṣyati vibho sadṛśo vaṃśayor dvayoḥ. kṣatriyapravaro loke nityaṃ śūrābhisatkṛtaḥ.

शत्रुभिर् युध्यमानस्य संग्रामे त्व् अस्य धन्विनः। शिरश् छेत्स्यति संक्रुद्धः शत्रुर् नालक्षितो भुवि।

śatrubhir yudhyamānasya saṃgrāme tv asya dhanvinaḥ. śiraś chetsyati saṃkruddhaḥ śatrur nālakṣito bhuvi.

एतच् छ्रुत्वा सिन्धुराजो ध्यात्वा चिरम् अरिंदम। ज्ञातीन् सर्वान् उवाचेदं पुत्रस्नेहाभिपीडितः।

etac chrutvā sindhurājo dhyātvā ciram ariṃdama. jñātīn sarvān uvācedaṃ putrasnehābhipīḍitaḥ.

संग्रामे युध्यमानस्य वहतो महतीं धुरम्। धरण्यां मम पुत्रस्य पातयिष्यति यः शिरः। तस्यापि शतधा मूर्धा फलिष्यति न संशयः। यदि चेद् अस्ति मे लाभस् तपसो वा दमस्य वा।

saṃgrāme yudhyamānasya vahato mahatīṃ dhuram. dharaṇyāṃ mama putrasya pātayiṣyati yaḥ śiraḥ. tasyāpi śatadhā mūrdhā phaliṣyati na saṃśayaḥ. yadi ced asti me lābhas tapaso vā damasya vā.

एवम् उक्त्वा ततो राज्ये स्थापयित्वा जयद्रथम्। वृद्धक्षत्रो वनं यातस् तपश्चेष्टं समास्थितः।

evam uktvā tato rājye sthāpayitvā jayadratham. vṛddhakṣatro vanaṃ yātas tapaśceṣṭaṃ samāsthitaḥ.

सो ऽयं तप्यति तेजस्वी तपो घोरं दुरासदम्। समन्तपञ्चकाद् अस्माद् बहिर् वानरकेतन।

so 'yaṃ tapyati tejasvī tapo ghoraṃ durāsadam. samantapañcakād asmād bahir vānaraketana.

तस्माज् जयद्रथस्य त्वं शिरश् छित्त्वा महामृधे। दिव्येनास्त्रेण रिपुहन् घोरेणाद्भुतकर्मणा।

tasmāj jayadrathasya tvaṃ śiraś chittvā mahāmṛdhe. divyenāstreṇa ripuhan ghoreṇādbhutakarmaṇā.

सकुण्डलं सिन्धुपतेः प्रभञ्जनसुतानुज। उत्सङ्गे पातयस्वाशु वृद्धक्षत्रस्य भारत।

sakuṇḍalaṃ sindhupateḥ prabhañjanasutānuja. utsaṅge pātayasvāśu vṛddhakṣatrasya bhārata.

अथ त्वम् अस्य मूर्धानं पातयिष्यसि भूतले। तवापि शतधा मूर्धा फलिष्यति न संशयः।

atha tvam asya mūrdhānaṃ pātayiṣyasi bhūtale. tavāpi śatadhā mūrdhā phaliṣyati na saṃśayaḥ.

यथा चैतन् न जानीयात् स राजा पृथिवीपतिः। तथा कुरु कुरुश्रेष्ठ दिव्यम् अस्त्रम् उपाश्रितः।

yathā caitan na jānīyāt sa rājā pṛthivīpatiḥ. tathā kuru kuruśreṣṭha divyam astram upāśritaḥ.

न ह्य् असाध्यम् अकार्यं वा विद्यते तव किं चन। अस्त्रस्यास्य प्रभावेण पशुभर्तुः कथं चन। यथैतत् सैन्धवशिरः शरैर् एव धनंजय। वृद्धक्षत्रे पतत्य् एव तथा नीतिर् विधीयताम्। समस्तेष्व् अपि लोकेषु त्रिषु वासवनन्दन।

na hy asādhyam akāryaṃ vā vidyate tava kiṃ cana. astrasyāsya prabhāveṇa paśubhartuḥ kathaṃ cana. yathaitat saindhavaśiraḥ śarair eva dhanaṃjaya. vṛddhakṣatre pataty eva tathā nītir vidhīyatām. samasteṣv api lokeṣu triṣu vāsavanandana.

एतच् छ्रुत्वा तु वचनं सृक्किणी परिसंलिहन्। अर्जुनस् त्वरया युक्तस् तद् अस्त्रं समुपाश्रितः। वृद्धक्षत्राश्रमद्वारम् अहरत् तदरेः शिरः। इन्द्राशनिसमस्पर्शं दिव्यमन्त्राभिमन्त्रितम्।

etac chrutvā tu vacanaṃ sṛkkiṇī parisaṃlihan. arjunas tvarayā yuktas tad astraṃ samupāśritaḥ. vṛddhakṣatrāśramadvāram aharat tadareḥ śiraḥ. indrāśanisamasparśaṃ divyamantrābhimantritam.

सर्वभारसहं शश्वद्गन्धमाल्यार्चितं शरम्। एकं तूणीशयं घोरम् इन्द्राशनिसमप्रभम्। सर्वभेदिनम् अत्यर्थं गन्धमाल्यार्चितं सदा। रौद्रेणास्त्रेण संयोज्य विधिवत् कुरुनन्दनः। समाधत्त महाबाहुर् गाण्डीवे क्षिप्रम् अर्जुनः। विससर्जार्जुनस् तूर्णं सैन्धवस्य वधे वृतः। ततो धनंजयः शीघ्रं शरं तं भास्करत्विषम्। उज्जिहीर्षुः शिरः कायात् सैन्धवस्य महात्मनः।

sarvabhārasahaṃ śaśvadgandhamālyārcitaṃ śaram. ekaṃ tūṇīśayaṃ ghoram indrāśanisamaprabham. sarvabhedinam atyarthaṃ gandhamālyārcitaṃ sadā. raudreṇāstreṇa saṃyojya vidhivat kurunandanaḥ. samādhatta mahābāhur gāṇḍīve kṣipram arjunaḥ. visasarjārjunas tūrṇaṃ saindhavasya vadhe vṛtaḥ. tato dhanaṃjayaḥ śīghraṃ śaraṃ taṃ bhāskaratviṣam. ujjihīrṣuḥ śiraḥ kāyāt saindhavasya mahātmanaḥ.

स तु गाण्डीवनिर्मुक्तः शरः श्येन इवाशुगः। छित्त्वा शिरः सिन्धुपतेर् उत्पपात विहायसम्। शकुन्तम् इव वृक्षाग्रात् सैन्धवस्य शिरो ऽहरत्। प्रपतिष्यति शीर्षे तु कृष्णो ऽर्जुनम् अथाब्रवीत्। पार्थ पार्थ शिरो ह्य् एतद् यथा नेयान् महीतलम्। संजय उवाच। तथा कुरु कुरुश्रेष्ठ वक्ष्ये तस्यापि कारणम्। श्रुत्वा तु वचनं तस्य त्वरमाणो ऽस्त्रमायया।

sa tu gāṇḍīvanirmuktaḥ śaraḥ śyena ivāśugaḥ. chittvā śiraḥ sindhupater utpapāta vihāyasam. śakuntam iva vṛkṣāgrāt saindhavasya śiro 'harat. prapatiṣyati śīrṣe tu kṛṣṇo 'rjunam athābravīt. pārtha pārtha śiro hy etad yathā neyān mahītalam. saṃjaya uvāca. tathā kuru kuruśreṣṭha vakṣye tasyāpi kāraṇam. śrutvā tu vacanaṃ tasya tvaramāṇo 'stramāyayā.

अहरत् तत् पुनश् चैव शरैर् ऊर्ध्वं धनंजयः। दुर्हृदाम् अप्रहर्षाय सुहृदां हर्षणाय च। तिर्यग् ऊर्ध्वम् अधश् चैव पुनर् ऊर्ध्वम् अथापि च। दीर्घकालम् अवाक् चैव संप्रक्रीडन्न् इवार्जुनः। तत् सैन्यं सर्वतो ऽपश्यन् महद् आश्चर्यम् अद्भुतम्। प्रापयत् स शिरो यस्माद् योधयन्न् एव पार्थिवान्।

aharat tat punaś caiva śarair ūrdhvaṃ dhanaṃjayaḥ. durhṛdām apraharṣāya suhṛdāṃ harṣaṇāya ca. tiryag ūrdhvam adhaś caiva punar ūrdhvam athāpi ca. dīrghakālam avāk caiva saṃprakrīḍann ivārjunaḥ. tat sainyaṃ sarvato 'paśyan mahad āścaryam adbhutam. prāpayat sa śiro yasmād yodhayann eva pārthivān.

शरैः कदम्बकीकृत्य काले तस्मिंश् च पाण्डवः। योधयाम् आस तांश् चैव पाण्डवः षण्महारथान्। ततः सुमहद् आश्चर्यं तत्रापश्याम भारत। समन्तपञ्चकाद् बाह्यं शिरस् तद् व्यहरत् ततः। जयद्रथस्यार्जुनबाणनालं। मुखारविन्दं रुधिराम्बुसिक्तम्। दृष्टं नरैश् चोपरि वर्तमानं। विद्याधरोत्सृष्टम् इवैकपद्मम्। स देवशत्रून् इव देवराजः। किरीटमाली व्यधमत् सपत्नान्। यथा तमांस्य् अभ्युदितस् तमोघ्नः। पूर्णां प्रतिज्ञां समवाप्य धीरः। अथाब्रवीत् केशवं पाण्डवेयः। कियन्तम् अध्वानम् इदं हरामि। किमर्थम् एतन् न निपात्यम् उर्व्यां। क्व च प्रयातव्यम् इदं च शंस। शक्नोम्य् अहं यत्र भवान् ब्रवीति। तं भूमिदेशं च शिरो विनेतुम्।

śaraiḥ kadambakīkṛtya kāle tasmiṃś ca pāṇḍavaḥ. yodhayām āsa tāṃś caiva pāṇḍavaḥ ṣaṇmahārathān. tataḥ sumahad āścaryaṃ tatrāpaśyāma bhārata. samantapañcakād bāhyaṃ śiras tad vyaharat tataḥ. jayadrathasyārjunabāṇanālaṃ. mukhāravindaṃ rudhirāmbusiktam. dṛṣṭaṃ naraiś copari vartamānaṃ. vidyādharotsṛṣṭam ivaikapadmam. sa devaśatrūn iva devarājaḥ. kirīṭamālī vyadhamat sapatnān. yathā tamāṃsy abhyuditas tamoghnaḥ. pūrṇāṃ pratijñāṃ samavāpya dhīraḥ. athābravīt keśavaṃ pāṇḍaveyaḥ. kiyantam adhvānam idaṃ harāmi. kimartham etan na nipātyam urvyāṃ. kva ca prayātavyam idaṃ ca śaṃsa. śaknomy ahaṃ yatra bhavān bravīti. taṃ bhūmideśaṃ ca śiro vinetum.

एतस्मिन्न् एव काले तु वृद्धक्षत्रो महीपतिः। संध्याम् उपास्ते तेजस्वी संबन्धी तव मारिष।

etasminn eva kāle tu vṛddhakṣatro mahīpatiḥ. saṃdhyām upāste tejasvī saṃbandhī tava māriṣa.

उपासीनस्य तस्याथ कृष्णकेशं सकुण्डलम्। सिन्धुराजस्य मूर्धानम् उत्सङ्गे समपातयत्।

upāsīnasya tasyātha kṛṣṇakeśaṃ sakuṇḍalam. sindhurājasya mūrdhānam utsaṅge samapātayat.

तस्योत्सङ्गे निपतितं शिरस् तच् चारुकुण्डलम्। वृद्धक्षत्रस्य नृपतेर् अलक्षितम् अरिंदम।

tasyotsaṅge nipatitaṃ śiras tac cārukuṇḍalam. vṛddhakṣatrasya nṛpater alakṣitam ariṃdama.

कृतजप्यस्य तस्याथ वृद्धक्षत्रस्य धीमतः। उत्तिष्ठतस् तत् सहसा शिरो ऽगच्छद् धरातलम्।

kṛtajapyasya tasyātha vṛddhakṣatrasya dhīmataḥ. uttiṣṭhatas tat sahasā śiro 'gacchad dharātalam.

ततस् तस्य नरेन्द्रस्य पुत्रमूर्धनि भूतलम्। गते तस्यापि शतधा मूर्धागच्छद् अरिंदम। तच् छिरः शतधा राजन् पपात पृथिवीतले।

tatas tasya narendrasya putramūrdhani bhūtalam. gate tasyāpi śatadhā mūrdhāgacchad ariṃdama. tac chiraḥ śatadhā rājan papāta pṛthivītale.

ततः सर्वाणि भूतानि विस्मयं जग्मुर् उत्तमम्। वासुदेवश् च बीभत्सुं प्रशशंस महारथम्।

tataḥ sarvāṇi bhūtāni vismayaṃ jagmur uttamam. vāsudevaś ca bībhatsuṃ praśaśaṃsa mahāratham.

ततो दृष्ट्वा विनिहतं सिन्धुराजं जयद्रथम्। ततो विनिहते राजन् सिन्धुराजे किरीटिना। तमस् तद् वासुदेवेन संहृतं भरतर्षभ। पश्चाज् ज्ञातं महीपाल तव पुत्रैः सहानुगैः। वासुदेवप्रयुक्तेयं मायेति नृपसत्तम। एवं स निहतो राजन् पार्थेनामिततेजसा। अक्षौहिणीर् अष्ट हत्वा जामाता तव सैन्धवः। हतं जयद्रथं दृष्ट्वा तव पुत्रा नराधिप। कर्मणा तेन पार्थस्य विस्मिताः सर्वदेवताः। सर्वथा समरे यस्य गोप्ता नित्यं जनार्दनः। कथं तस्य जयो न स्याद् इति भूतानि मेनिरे। एतदर्थं शिरस् तस्य च्यावयाम् आस पाण्डवः। स्यमन्तपञ्चकाद् बाह्यं शरैर् एव यथाक्रमम्। कृत्वा तच् च महत् कर्म निहत्य च जयद्रथम्। अस्त्रं पाशुपतं पार्थः संहर्तुम् उपचक्रमे। संहरत्य् अपि कौन्तेये तद् अस्त्रं तत्र भारत। ववौ शीतः सुगन्धश् च पवनो ह्लादयन्न् इव। संहारं च प्रमोक्षं च दृष्ट्वा तत्र दिवौकसः। विस्मयं परमं जग्मुः प्रशशंसुश् च पाण्डवम्। एवम् अस्त्रेण तान् वीरो योधयित्वा धनंजयः। जयद्रथशिरः पश्चाच् च्यावयाम् आस पाण्डवः। तच् छिरश् च्यावमानं तु ददृशुस् तावका युधि। शल्यकर्णकृपा राजन् मोहिताः सव्यसाचिना। शिरसि च्याविते तस्य शरैर् आशीविषोपमैः। पश्चात् कायो ऽपतद् भूमिं शोचयन् सर्वपार्थिवान्। दृष्ट्वा तु निहतं संखे सिन्धुराजं महारथम्। पुत्राणां तव नेत्रेभ्यो दुःखाद् बह्व् अपतज् जलम्। दुःखाद् अश्रूणि मुमुचुर् निराशाश् चाभवञ् जये। ततो जयद्रथे राजन् हते पार्थेन केशवः। दध्मौ शङ्खं महाबाहुर् अर्जुनश् च परंतपः। तस्मिंस् तु निहते वीरे सैन्धवे लोकविश्रुते। प्रहर्षम् अतुलं लेभे कृष्णः पार्थश् च भारत।

tato dṛṣṭvā vinihataṃ sindhurājaṃ jayadratham. tato vinihate rājan sindhurāje kirīṭinā. tamas tad vāsudevena saṃhṛtaṃ bharatarṣabha. paścāj jñātaṃ mahīpāla tava putraiḥ sahānugaiḥ. vāsudevaprayukteyaṃ māyeti nṛpasattama. evaṃ sa nihato rājan pārthenāmitatejasā. akṣauhiṇīr aṣṭa hatvā jāmātā tava saindhavaḥ. hataṃ jayadrathaṃ dṛṣṭvā tava putrā narādhipa. karmaṇā tena pārthasya vismitāḥ sarvadevatāḥ. sarvathā samare yasya goptā nityaṃ janārdanaḥ. kathaṃ tasya jayo na syād iti bhūtāni menire. etadarthaṃ śiras tasya cyāvayām āsa pāṇḍavaḥ. syamantapañcakād bāhyaṃ śarair eva yathākramam. kṛtvā tac ca mahat karma nihatya ca jayadratham. astraṃ pāśupataṃ pārthaḥ saṃhartum upacakrame. saṃharaty api kaunteye tad astraṃ tatra bhārata. vavau śītaḥ sugandhaś ca pavano hlādayann iva. saṃhāraṃ ca pramokṣaṃ ca dṛṣṭvā tatra divaukasaḥ. vismayaṃ paramaṃ jagmuḥ praśaśaṃsuś ca pāṇḍavam. evam astreṇa tān vīro yodhayitvā dhanaṃjayaḥ. jayadrathaśiraḥ paścāc cyāvayām āsa pāṇḍavaḥ. tac chiraś cyāvamānaṃ tu dadṛśus tāvakā yudhi. śalyakarṇakṛpā rājan mohitāḥ savyasācinā. śirasi cyāvite tasya śarair āśīviṣopamaiḥ. paścāt kāyo 'patad bhūmiṃ śocayan sarvapārthivān. dṛṣṭvā tu nihataṃ saṃkhe sindhurājaṃ mahāratham. putrāṇāṃ tava netrebhyo duḥkhād bahv apataj jalam. duḥkhād aśrūṇi mumucur nirāśāś cābhavañ jaye. tato jayadrathe rājan hate pārthena keśavaḥ. dadhmau śaṅkhaṃ mahābāhur arjunaś ca paraṃtapaḥ. tasmiṃs tu nihate vīre saindhave lokaviśrute. praharṣam atulaṃ lebhe kṛṣṇaḥ pārthaś ca bhārata.

भीमसेनो ऽपि संग्रामे बोधयन्न् इव पाण्डवम्। सिंहनादेन महता पूरयाम् आस रोदसी। भीमश् च वृष्णिसिंहश् च युधामन्युश् च भारत। उत्तमौजाश् च विक्रान्तः शङ्खान् दध्मुः पृथक् पृथक्।

bhīmaseno 'pi saṃgrāme bodhayann iva pāṇḍavam. siṃhanādena mahatā pūrayām āsa rodasī. bhīmaś ca vṛṣṇisiṃhaś ca yudhāmanyuś ca bhārata. uttamaujāś ca vikrāntaḥ śaṅkhān dadhmuḥ pṛthak pṛthak.

तं श्रुत्वा तु महानादं धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। सैन्धवं निहतं मेने फल्गुनेन महात्मना।

taṃ śrutvā tu mahānādaṃ dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ. saindhavaṃ nihataṃ mene phalgunena mahātmanā.

ततो वादित्रघोषेण स्वान् योधान् अभिहर्षयन्। अभ्यवर्तत संग्रामे भारद्वाजं युयुत्सया। उदपद्यत सैन्यस्य पाण्डूनां हृष्टचेतसाम्।

tato vāditraghoṣeṇa svān yodhān abhiharṣayan. abhyavartata saṃgrāme bhāradvājaṃ yuyutsayā. udapadyata sainyasya pāṇḍūnāṃ hṛṣṭacetasām.

ततः प्रववृते राजन्न् अस्तं गच्छति भास्करे। द्रोणस्य सोमकैः सार्धं संग्रामो लोमहर्षणः।

tataḥ pravavṛte rājann astaṃ gacchati bhāskare. droṇasya somakaiḥ sārdhaṃ saṃgrāmo lomaharṣaṇaḥ.

ते तु सर्वप्रयत्नेन भारद्वाजं जिघांसवः। सैन्धवे निहते राजन्न् अयुध्यन्त महारथाः।

te tu sarvaprayatnena bhāradvājaṃ jighāṃsavaḥ. saindhave nihate rājann ayudhyanta mahārathāḥ.

पाण्डवास् तु जयं लब्ध्वा सैन्धवं विनिहत्य च। अयोधयंस् ततो द्रोणं जयोन्मत्तास् ततस् ततः।

pāṇḍavās tu jayaṃ labdhvā saindhavaṃ vinihatya ca. ayodhayaṃs tato droṇaṃ jayonmattās tatas tataḥ.

अर्जुनो ऽपि रणे योधांस् तावकान् रथसत्तमान्। अयोधयन् महाराज हत्वा सैन्धवकं नृपम्।

arjuno 'pi raṇe yodhāṃs tāvakān rathasattamān. ayodhayan mahārāja hatvā saindhavakaṃ nṛpam.

स देवशत्रून् इव देवराजः; किरीटमाली व्यधमत् समन्तात्। यथा तमांस्य् अभ्युदितस् तमोघ्नः; पूर्वां प्रतिज्ञां समवाप्य वीरः। वैशंपायन उवाच। एतत् सुचरितं राजन् यः शृणोतीह भक्तितः। अपमृत्युं जयत्य् आशु लभते सर्वसंपदः।

sa devaśatrūn iva devarājaḥ; kirīṭamālī vyadhamat samantāt. yathā tamāṃsy abhyuditas tamoghnaḥ; pūrvāṃ pratijñāṃ samavāpya vīraḥ. vaiśaṃpāyana uvāca. etat sucaritaṃ rājan yaḥ śṛṇotīha bhaktitaḥ. apamṛtyuṃ jayaty āśu labhate sarvasaṃpadaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents