महाभारत 7.102 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←द्रोण पर्व→

←अध्याय 102→

[mh-7-102] • 105 श्लोकाः

संजय उवाच। व्यूहेष्व् आलोड्यमानेषु पाण्डवानां ततस् ततः। सुदूरम् अन्वयुः पार्थाः पाञ्चालाः सह सोमकैः।

saṃjaya uvāca. vyūheṣv āloḍyamāneṣu pāṇḍavānāṃ tatas tataḥ. sudūram anvayuḥ pārthāḥ pāñcālāḥ saha somakaiḥ.

वर्तमाने तथा रौद्रे संग्रामे लोमहर्षणे। प्रक्षये जगतस् तीव्रे युगान्त इव भारत।

vartamāne tathā raudre saṃgrāme lomaharṣaṇe. prakṣaye jagatas tīvre yugānta iva bhārata.

द्रोणे युधि पराक्रान्ते नर्दमाने मुहुर् मुहुः। पाञ्चालेषु च क्षीणेषु वध्यमानेषु पाण्डुषु।

droṇe yudhi parākrānte nardamāne muhur muhuḥ. pāñcāleṣu ca kṣīṇeṣu vadhyamāneṣu pāṇḍuṣu.

नापश्यच् छरणं किं चिद् धर्मराजो युधिष्ठिरः। चिन्तयाम् आस राजेन्द्र कथम् एतद् भविष्यति।

nāpaśyac charaṇaṃ kiṃ cid dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. cintayām āsa rājendra katham etad bhaviṣyati.

तत्रावेक्ष्य दिशः सर्वाः सव्यसाचिदिदृक्षया। युधिष्ठिरो ददर्शाथ नैव पार्थं न माधवम्।

tatrāvekṣya diśaḥ sarvāḥ savyasācididṛkṣayā. yudhiṣṭhiro dadarśātha naiva pārthaṃ na mādhavam.

सो ऽपश्यन् नरशार्दूलं वानरर्षभलक्षणम्। गाण्डीवस्य च निर्घोषम् अशृण्वन् व्यथितेन्द्रियः।

so 'paśyan naraśārdūlaṃ vānararṣabhalakṣaṇam. gāṇḍīvasya ca nirghoṣam aśṛṇvan vyathitendriyaḥ.

अपश्यन् सात्यकिं चापि वृष्णीनां प्रवरं रथम्। चिन्तयाभिपरीताङ्गो धर्मराजो युधिष्ठिरः। नाध्यगच्छत् तदा शान्तिं ताव् अपश्यन् नरर्षभौ।

apaśyan sātyakiṃ cāpi vṛṣṇīnāṃ pravaraṃ ratham. cintayābhiparītāṅgo dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. nādhyagacchat tadā śāntiṃ tāv apaśyan nararṣabhau.

लोकोपक्रोशभीरुत्वाद् धर्मराजो महायशाः। अचिन्तयन् महाबाहुः शैनेयस्य रथं प्रति।

lokopakrośabhīrutvād dharmarājo mahāyaśāḥ. acintayan mahābāhuḥ śaineyasya rathaṃ prati.

पदवीं प्रेषितश् चैव फल्गुनस्य मया रणे। शैनेयः सात्यकिः सत्यो मित्राणाम् अभयंकरः।

padavīṃ preṣitaś caiva phalgunasya mayā raṇe. śaineyaḥ sātyakiḥ satyo mitrāṇām abhayaṃkaraḥ.

तद् इदं ह्य् एकम् एवासीद् द्विधा जातं ममाद्य वै। सात्यकिश् च हि मे ज्ञेयः पाण्डवश् च धनंजयः।

tad idaṃ hy ekam evāsīd dvidhā jātaṃ mamādya vai. sātyakiś ca hi me jñeyaḥ pāṇḍavaś ca dhanaṃjayaḥ.

सात्यकिं प्रेषयित्वा तु पाण्डवस्य पदानुगम्। सात्वतस्यापि कं युद्धे प्रेषयिष्ये पदानुगम्।

sātyakiṃ preṣayitvā tu pāṇḍavasya padānugam. sātvatasyāpi kaṃ yuddhe preṣayiṣye padānugam.

करिष्यामि प्रयत्नेन भ्रातुर् अन्वेषणं यदि। युयुधानम् अनन्विष्य लोको मां गर्हयिष्यति।

kariṣyāmi prayatnena bhrātur anveṣaṇaṃ yadi. yuyudhānam ananviṣya loko māṃ garhayiṣyati.

भ्रातुर् अन्वेषणं कृत्वा धर्मराजो युधिष्ठिरः। परित्यजति वार्ष्णेयं सात्यकिं सत्यविक्रमम्।

bhrātur anveṣaṇaṃ kṛtvā dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. parityajati vārṣṇeyaṃ sātyakiṃ satyavikramam.

लोकापवादभीरुत्वात् सो ऽहं पार्थं वृकोदरम्। पदवीं प्रेषयिष्यामि माधवस्य महात्मनः।

lokāpavādabhīrutvāt so 'haṃ pārthaṃ vṛkodaram. padavīṃ preṣayiṣyāmi mādhavasya mahātmanaḥ.

यथैव च मम प्रीतिर् अर्जुने शत्रुसूदने। तथैव वृष्णिवीरे ऽपि सात्वते युद्धदुर्मदे।

yathaiva ca mama prītir arjune śatrusūdane. tathaiva vṛṣṇivīre 'pi sātvate yuddhadurmade.

अतिभारे नियुक्तश् च मया शैनेयनन्दनः। स तु मित्रोपरोधेन गौरवाच् च महाबलः। प्रविष्टो भारतीं सेनां मकरः सागरं यथा।

atibhāre niyuktaś ca mayā śaineyanandanaḥ. sa tu mitroparodhena gauravāc ca mahābalaḥ. praviṣṭo bhāratīṃ senāṃ makaraḥ sāgaraṃ yathā.

असौ हि श्रूयते शब्दः शूराणाम् अनिवर्तिनाम्। मिथः संयुध्यमानानां वृष्णिवीरेण धीमता।

asau hi śrūyate śabdaḥ śūrāṇām anivartinām. mithaḥ saṃyudhyamānānāṃ vṛṣṇivīreṇa dhīmatā.

प्राप्तकालं सुबलवन् निश्चित्य बहुधा हि मे। तत्रैव पाण्डवेयस्य भीमसेनस्य धन्विनः। गमनं रोचते मह्यं यत्र यातौ महारथौ।

prāptakālaṃ subalavan niścitya bahudhā hi me. tatraiva pāṇḍaveyasya bhīmasenasya dhanvinaḥ. gamanaṃ rocate mahyaṃ yatra yātau mahārathau.

न चाप्य् असह्यं भीमस्य विद्यते भुवि किं चन। शक्तो ह्य् एष रणे यत्तान् पृथिव्यां सर्वधन्विनः। स्वबाहुबलम् आस्थाय प्रतिव्यूहितुम् अञ्जसा।

na cāpy asahyaṃ bhīmasya vidyate bhuvi kiṃ cana. śakto hy eṣa raṇe yattān pṛthivyāṃ sarvadhanvinaḥ. svabāhubalam āsthāya prativyūhitum añjasā.

यस्य बाहुबलं सर्वे समाश्रित्य महात्मनः। वनवासान् निवृत्ताः स्म न च युद्धेषु निर्जिताः।

yasya bāhubalaṃ sarve samāśritya mahātmanaḥ. vanavāsān nivṛttāḥ sma na ca yuddheṣu nirjitāḥ.

इतो गते भीमसेने सात्वतं प्रति पाण्डवे। सनाथौ भवितारौ हि युधि सात्वतफल्गुनौ।

ito gate bhīmasene sātvataṃ prati pāṇḍave. sanāthau bhavitārau hi yudhi sātvataphalgunau.

कामं त्व् अशोचनीयौ तौ रणे सात्वतफल्गुनौ। रक्षितौ वासुदेवेन स्वयं चास्त्रविशारदौ।

kāmaṃ tv aśocanīyau tau raṇe sātvataphalgunau. rakṣitau vāsudevena svayaṃ cāstraviśāradau.

अवश्यं तु मया कार्यम् आत्मनः शोकनाशनम्। तस्माद् भीमं नियोक्ष्यामि सात्वतस्य पदानुगम्। ततः प्रतिकृतं मन्ये विधानं सात्यकिं प्रति।

avaśyaṃ tu mayā kāryam ātmanaḥ śokanāśanam. tasmād bhīmaṃ niyokṣyāmi sātvatasya padānugam. tataḥ pratikṛtaṃ manye vidhānaṃ sātyakiṃ prati.

एवं निश्चित्य मनसा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। यन्तारम् अब्रवीद् राजन् भीमं प्रति नयस्व माम्।

evaṃ niścitya manasā dharmaputro yudhiṣṭhiraḥ. yantāram abravīd rājan bhīmaṃ prati nayasva mām.

धर्मराजवचः श्रुत्वा सारथिर् हयकोविदः। रथं हेमपरिष्कारं भीमान्तिकम् उपानयत्।

dharmarājavacaḥ śrutvā sārathir hayakovidaḥ. rathaṃ hemapariṣkāraṃ bhīmāntikam upānayat.

भीमसेनम् अनुप्राप्य प्राप्तकालम् अनुस्मरन्। कश्मलं प्राविशद् राजा बहु तत्र समादिशन्। स कश्मलसमाविष्टो भीमम् आहूय पार्थिवः। अब्रवीद् वचनं राजन् कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः।

bhīmasenam anuprāpya prāptakālam anusmaran. kaśmalaṃ prāviśad rājā bahu tatra samādiśan. sa kaśmalasamāviṣṭo bhīmam āhūya pārthivaḥ. abravīd vacanaṃ rājan kuntīputro yudhiṣṭhiraḥ.

यः सदेवान् सगन्धर्वान् दैत्यांश् चैकरथो ऽजयत्। तस्य लक्ष्म न पश्यामि भीमसेनानुजस्य ते।

yaḥ sadevān sagandharvān daityāṃś caikaratho 'jayat. tasya lakṣma na paśyāmi bhīmasenānujasya te.

ततो ऽब्रवीद् धर्मराजं भीमसेनस् तथागतम्। नैवाद्राक्षं न चाश्रौषं तव कश्मलम् ईदृशम्।

tato 'bravīd dharmarājaṃ bhīmasenas tathāgatam. naivādrākṣaṃ na cāśrauṣaṃ tava kaśmalam īdṛśam.

पुरा हि दुःखदीर्णानां भवान् गतिर् अभूद् धि नः। उत्तिष्ठोत्तिष्ठ राजेन्द्र शाधि किं करवाणि ते।

purā hi duḥkhadīrṇānāṃ bhavān gatir abhūd dhi naḥ. uttiṣṭhottiṣṭha rājendra śādhi kiṃ karavāṇi te.

न ह्य् असाध्यम् अकार्यं वा विद्यते मम मानद। आज्ञापय कुरुश्रेष्ठ मा च शोके मनः कृथाः।

na hy asādhyam akāryaṃ vā vidyate mama mānada. ājñāpaya kuruśreṣṭha mā ca śoke manaḥ kṛthāḥ.

तम् अब्रवीद् अश्रुपूर्णः कृष्णसर्प इव श्वसन्। भीमसेनम् इदं वाक्यं प्रम्लानवदनो नृपः।

tam abravīd aśrupūrṇaḥ kṛṣṇasarpa iva śvasan. bhīmasenam idaṃ vākyaṃ pramlānavadano nṛpaḥ.

यथा शङ्खस्य निर्घोषः पाञ्चजन्यस्य श्रूयते। यथा हि पाञ्चजन्यस्य श्रूयते निनदो महान्। प्रेरितो वासुदेवेन संरब्धेन यशस्विना। नूनम् अद्य हतः शेते तव भ्राता धनंजयः।

yathā śaṅkhasya nirghoṣaḥ pāñcajanyasya śrūyate. yathā hi pāñcajanyasya śrūyate ninado mahān. prerito vāsudevena saṃrabdhena yaśasvinā. nūnam adya hataḥ śete tava bhrātā dhanaṃjayaḥ.

तस्मिन् विनिहते नूनं युध्यते ऽसौ जनार्दनः। यस्य सत्त्ववतो वीर्यम् उपजीवन्ति पाण्डवाः।

tasmin vinihate nūnaṃ yudhyate 'sau janārdanaḥ. yasya sattvavato vīryam upajīvanti pāṇḍavāḥ.

यं भयेष्व् अभिगच्छन्ति सहस्राक्षम् इवामराः। स शूरः सैन्धवप्रेप्सुर् अन्वयाद् भारतीं चमूम्।

yaṃ bhayeṣv abhigacchanti sahasrākṣam ivāmarāḥ. sa śūraḥ saindhavaprepsur anvayād bhāratīṃ camūm.

तस्य वै गमनं विद्मो भीम नावर्तनं पुनः। श्यामो युवा गुडाकेशो दर्शनीयो महाभुजः।

tasya vai gamanaṃ vidmo bhīma nāvartanaṃ punaḥ. śyāmo yuvā guḍākeśo darśanīyo mahābhujaḥ.

व्यूढोरस्को महास्कन्धो मत्तद्विरदविक्रमः। चकोरनेत्रस् ताम्राक्षो द्विषताम् अघवर्धनः। मम प्रियहितार्थं च शक्रलोकाद् इहागतः। वृद्धोपसेवी धृतिमान् कृतज्ञः सत्यसंगरः। प्रविष्टो महतीं सेनाम् अर्पयन्तां धनंजयः। प्रविष्टे च चमूं घोराम् अर्जुने शत्रुनाशने। प्रेषितः सात्वतो वीरः फल्गुनस्य पदानुगः। तस्याभिगमनं जाने भीम नावर्तनं पुनः।

vyūḍhorasko mahāskandho mattadviradavikramaḥ. cakoranetras tāmrākṣo dviṣatām aghavardhanaḥ. mama priyahitārthaṃ ca śakralokād ihāgataḥ. vṛddhopasevī dhṛtimān kṛtajñaḥ satyasaṃgaraḥ. praviṣṭo mahatīṃ senām arpayantāṃ dhanaṃjayaḥ. praviṣṭe ca camūṃ ghorām arjune śatrunāśane. preṣitaḥ sātvato vīraḥ phalgunasya padānugaḥ. tasyābhigamanaṃ jāne bhīma nāvartanaṃ punaḥ.

तद् इदं मम भद्रं ते शोकस्थानम् अरिंदम। अर्जुनार्थं महाबाहो सात्वतस्य च कारणात्।

tad idaṃ mama bhadraṃ te śokasthānam ariṃdama. arjunārthaṃ mahābāho sātvatasya ca kāraṇāt.

वर्धते हविषेवाग्निर् इध्यमानः पुनः पुनः। तस्य लक्ष्म न पश्यामि तेन विन्दामि कश्मलम्।

vardhate haviṣevāgnir idhyamānaḥ punaḥ punaḥ. tasya lakṣma na paśyāmi tena vindāmi kaśmalam.

तं विद्धि पुरुषव्याघ्रं सात्वतं च महारथम्। स तं महारथं पश्चाद् अनुयातस् तवानुजम्। तम् अपश्यन् महाबाहुम् अहं विन्दामि कश्मलम्। पार्थे तस्मिन् हते चैव युध्यते नूनम् अग्रणीः। सहायो नास्य वै कश् चित् तेन विन्दामि कश्मलम्। अथैनं पुनर् आचक्ष्व लोहिताक्षं सकेशवम्। दृष्ट्वा कुशलिनौ कृष्णौ सात्वतं चैव सात्यकिम्। संविदं मम कुर्यास् त्वं सिंहनादेन पाण्डव। असौ हि पाञ्चजन्यस्य नदतः श्रूयते स्वनः। क्रुद्धेन वासुदेवेन पूर्यमाणस्य पाण्डव। नूनं विनिहतः शूरः सव्यसाची परंतपः। पार्थे तस्मिन् हते चैव युध्यते गरुडध्वजः। न ह्य् अस्य प्रियकृत् कश् चिद् अन्यः पाण्डव विद्यते।

taṃ viddhi puruṣavyāghraṃ sātvataṃ ca mahāratham. sa taṃ mahārathaṃ paścād anuyātas tavānujam. tam apaśyan mahābāhum ahaṃ vindāmi kaśmalam. pārthe tasmin hate caiva yudhyate nūnam agraṇīḥ. sahāyo nāsya vai kaś cit tena vindāmi kaśmalam. athainaṃ punar ācakṣva lohitākṣaṃ sakeśavam. dṛṣṭvā kuśalinau kṛṣṇau sātvataṃ caiva sātyakim. saṃvidaṃ mama kuryās tvaṃ siṃhanādena pāṇḍava. asau hi pāñcajanyasya nadataḥ śrūyate svanaḥ. kruddhena vāsudevena pūryamāṇasya pāṇḍava. nūnaṃ vinihataḥ śūraḥ savyasācī paraṃtapaḥ. pārthe tasmin hate caiva yudhyate garuḍadhvajaḥ. na hy asya priyakṛt kaś cid anyaḥ pāṇḍava vidyate.

तस्मात् कृष्णो रणे नूनं युध्यते युद्धकोविदः। यस्य वीर्यवतो वीर्यम् उपजीवन्ति पाण्डवाः। न हि शुध्यति मे भावस् तयोर् एवं परंतप।

tasmāt kṛṣṇo raṇe nūnaṃ yudhyate yuddhakovidaḥ. yasya vīryavato vīryam upajīvanti pāṇḍavāḥ. na hi śudhyati me bhāvas tayor evaṃ paraṃtapa.

स तत्र गच्छ कौन्तेय यत्र यातो धनंजयः। सात्यकिश् च महावीर्यः कर्तव्यं यदि मन्यसे। वचनं मम धर्मज्ञ ज्येष्ठो भ्राता भवामि ते।

sa tatra gaccha kaunteya yatra yāto dhanaṃjayaḥ. sātyakiś ca mahāvīryaḥ kartavyaṃ yadi manyase. vacanaṃ mama dharmajña jyeṣṭho bhrātā bhavāmi te.

न ते ऽर्जुनस् तथा ज्ञेयो ज्ञातव्यः सात्यकिर् यथा। चिकीर्षुर् मत्प्रियं पार्थ प्रयातः सव्यसाचिनः। पदवीं दुर्गमां घोराम् अगम्याम् अकृतात्मभिः।

na te 'rjunas tathā jñeyo jñātavyaḥ sātyakir yathā. cikīrṣur matpriyaṃ pārtha prayātaḥ savyasācinaḥ. padavīṃ durgamāṃ ghorām agamyām akṛtātmabhiḥ.

भीमसेन उवाच। ब्रह्मेशानेन्द्रवरुणान् अवहद् यः पुरा रथः। तम् आस्थाय गतौ कृष्णौ न तयोर् विद्यते भयम्।

bhīmasena uvāca. brahmeśānendravaruṇān avahad yaḥ purā rathaḥ. tam āsthāya gatau kṛṣṇau na tayor vidyate bhayam.

आज्ञां तु शिरसा बिभ्रद् एष गच्छामि मा शुचः। समेत्य तान् नरव्याघ्रांस् तव दास्यामि संविदम्।

ājñāṃ tu śirasā bibhrad eṣa gacchāmi mā śucaḥ. sametya tān naravyāghrāṃs tava dāsyāmi saṃvidam.

संजय उवाच। एतावद् उक्त्वा प्रययौ परिदाय युधिष्ठिरम्। धृष्टद्युम्नाय बलवान् सुहृद्भ्यश् च पुनः पुनः। धृष्टद्युम्नं चेदम् आह भीमसेनो महाबलः।

saṃjaya uvāca. etāvad uktvā prayayau paridāya yudhiṣṭhiram. dhṛṣṭadyumnāya balavān suhṛdbhyaś ca punaḥ punaḥ. dhṛṣṭadyumnaṃ cedam āha bhīmaseno mahābalaḥ.

विदितं ते महाबाहो यथा द्रोणो महारथः। ग्रहणे धर्मराजस्य सर्वोपायेन वर्तते।

viditaṃ te mahābāho yathā droṇo mahārathaḥ. grahaṇe dharmarājasya sarvopāyena vartate.

न च मे गमने कृत्यं तादृक् पार्षत विद्यते। यादृशं रक्षणे राज्ञः कार्यम् आत्ययिकं हि नः।

na ca me gamane kṛtyaṃ tādṛk pārṣata vidyate. yādṛśaṃ rakṣaṇe rājñaḥ kāryam ātyayikaṃ hi naḥ.

एवम् उक्तो ऽस्मि पार्थेन प्रतिवक्तुं स्म नोत्सहे। प्रयास्ये तत्र यत्रासौ मुमूर्षुः सैन्धवः स्थितः। धर्मराजस्य वचने स्थातव्यम् अविशङ्कया। यास्यामि पदवीं भ्रातुः सात्वतस्य च धीमतः।

evam ukto 'smi pārthena prativaktuṃ sma notsahe. prayāsye tatra yatrāsau mumūrṣuḥ saindhavaḥ sthitaḥ. dharmarājasya vacane sthātavyam aviśaṅkayā. yāsyāmi padavīṃ bhrātuḥ sātvatasya ca dhīmataḥ.

सो ऽद्य यत्तो रणे पार्थं परिरक्ष युधिष्ठिरम्। एतद् धि सर्वकार्याणां परमं कृत्यम् आहवे।

so 'dya yatto raṇe pārthaṃ parirakṣa yudhiṣṭhiram. etad dhi sarvakāryāṇāṃ paramaṃ kṛtyam āhave.

तम् अब्रवीन् महाराज धृष्टद्युम्नो वृकोदरम्। ईप्सितेन महाबाहो गच्छ पार्थाविचारयन्।

tam abravīn mahārāja dhṛṣṭadyumno vṛkodaram. īpsitena mahābāho gaccha pārthāvicārayan.

नाहत्वा समरे द्रोणो धृष्टद्युम्नं कथं चन। मयि जीवति कौन्तेय भारद्वाजः कथं चन। निग्रहं धर्मराजस्य प्रकरिष्यति संयुगे।

nāhatvā samare droṇo dhṛṣṭadyumnaṃ kathaṃ cana. mayi jīvati kaunteya bhāradvājaḥ kathaṃ cana. nigrahaṃ dharmarājasya prakariṣyati saṃyuge.

ततो निक्षिप्य राजानं धृष्टद्युम्नाय पाण्डवः। अभिवाद्य गुरुं ज्येष्ठं प्रययौ यत्र फल्गुनः।

tato nikṣipya rājānaṃ dhṛṣṭadyumnāya pāṇḍavaḥ. abhivādya guruṃ jyeṣṭhaṃ prayayau yatra phalgunaḥ.

परिष्वक्तस् तु कौन्तेयो धर्मराजेन भारत। राज्ञा मूर्धनि चाघ्रातः परिष्वक्तश् च शत्रुहा। आघ्रातश् च तथा मूर्ध्नि श्रावितश् चाशिषः शुभाः। कृत्वा प्रदक्षिणान् विप्रान् अर्चितांस् तुष्टमानसान्। आलभ्य मङ्गलान्य् अष्टौ पीत्वा कैरातकं मधु। द्विगुणद्रविणो वीरो मदरक्तान्तलोचनः। विप्रैः कृतस्वस्त्ययनो विजयोत्पादसूचितः। पश्यन्न् एवात्मनो बुद्धिं विजयानन्दकारिणीम्। अनुलोमानिलैश् चाशु प्रदर्शितजयोदयः।

pariṣvaktas tu kaunteyo dharmarājena bhārata. rājñā mūrdhani cāghrātaḥ pariṣvaktaś ca śatruhā. āghrātaś ca tathā mūrdhni śrāvitaś cāśiṣaḥ śubhāḥ. kṛtvā pradakṣiṇān viprān arcitāṃs tuṣṭamānasān. ālabhya maṅgalāny aṣṭau pītvā kairātakaṃ madhu. dviguṇadraviṇo vīro madaraktāntalocanaḥ. vipraiḥ kṛtasvastyayano vijayotpādasūcitaḥ. paśyann evātmano buddhiṃ vijayānandakāriṇīm. anulomānilaiś cāśu pradarśitajayodayaḥ.

भीमसेनो महाबाहुः कवची शुभकुण्डली। साङ्गदः सतनुत्राणः सशरी रथिनां वरः। रथम् आरुह्य निर्युक्तं सर्वोपकरणान्वितम्।

bhīmaseno mahābāhuḥ kavacī śubhakuṇḍalī. sāṅgadaḥ satanutrāṇaḥ saśarī rathināṃ varaḥ. ratham āruhya niryuktaṃ sarvopakaraṇānvitam.

तस्य कार्ष्णायसं वर्म हेमचित्रं महर्द्धिमत्। विबभौ पर्वतश्लिष्टः सविद्युद् इव तोयदः।

tasya kārṣṇāyasaṃ varma hemacitraṃ maharddhimat. vibabhau parvataśliṣṭaḥ savidyud iva toyadaḥ.

पीतरक्तासितसितैर् वासोभिश् च सुवेष्टितः। कण्ठत्राणेन च बभौ सेन्द्रायुध इवाम्बुदः।

pītaraktāsitasitair vāsobhiś ca suveṣṭitaḥ. kaṇṭhatrāṇena ca babhau sendrāyudha ivāmbudaḥ.

प्रयाते भीमसेने तु तव सैन्यं युयुत्सया। पाञ्चजन्यरवो घोरः पुनर् आसीद् विशां पते।

prayāte bhīmasene tu tava sainyaṃ yuyutsayā. pāñcajanyaravo ghoraḥ punar āsīd viśāṃ pate.

तं श्रुत्वा निनदं घोरं त्रैलोक्यत्रासनं महत्। पुनर् भीमं महाबाहुर् धर्मपुत्रो ऽभ्यभाषत।

taṃ śrutvā ninadaṃ ghoraṃ trailokyatrāsanaṃ mahat. punar bhīmaṃ mahābāhur dharmaputro 'bhyabhāṣata.

एष वृष्णिप्रवीरेण ध्मातः सलिलजो भृशम्। पृथिवीं चान्तरिक्षं च विनादयति शङ्खराट्।

eṣa vṛṣṇipravīreṇa dhmātaḥ salilajo bhṛśam. pṛthivīṃ cāntarikṣaṃ ca vinādayati śaṅkharāṭ.

नूनं व्यसनम् आपन्ने सुमहत् सव्यसाचिनि। कुरुभिर् युध्यते सार्धं सर्वैश् चक्रगदाधरः।

nūnaṃ vyasanam āpanne sumahat savyasācini. kurubhir yudhyate sārdhaṃ sarvaiś cakragadādharaḥ.

नूनम् आर्या महत् कुन्ती पापम् अद्य निदर्शनम्। द्रौपदी च सुभद्रा च पश्यन्ति सह बन्धुभिः।

nūnam āryā mahat kuntī pāpam adya nidarśanam. draupadī ca subhadrā ca paśyanti saha bandhubhiḥ.

स भीमस् त्वरया युक्तो याहि यत्र धनंजयः। मुह्यन्तीव हि मे सर्वा धनंजयदिदृक्षया। दिशः सप्रदिशः पार्थ सात्वतस्य च कारणात्। एवं संचोदितस् तेन धर्मपुत्रेण संयुगे। भीमसेनो महाबाहुः कवची दंशितो बली।

sa bhīmas tvarayā yukto yāhi yatra dhanaṃjayaḥ. muhyantīva hi me sarvā dhanaṃjayadidṛkṣayā. diśaḥ sapradiśaḥ pārtha sātvatasya ca kāraṇāt. evaṃ saṃcoditas tena dharmaputreṇa saṃyuge. bhīmaseno mahābāhuḥ kavacī daṃśito balī.

गच्छ गच्छेति च पुनर् भीमसेनम् अभाषत। ततः पाण्डुसुतो राजन् भीमसेनः प्रतापवान्। बद्धगोधाङ्गुलित्राणः प्रगृहीतशरासनः। भृशं स प्रहितो भ्रात्रा भ्राता भ्रातुः प्रियंकरः। आहत्य दुन्दुभिं भीमः शङ्खं प्रध्माय चासकृत्।

gaccha gaccheti ca punar bhīmasenam abhāṣata. tataḥ pāṇḍusuto rājan bhīmasenaḥ pratāpavān. baddhagodhāṅgulitrāṇaḥ pragṛhītaśarāsanaḥ. bhṛśaṃ sa prahito bhrātrā bhrātā bhrātuḥ priyaṃkaraḥ. āhatya dundubhiṃ bhīmaḥ śaṅkhaṃ pradhmāya cāsakṛt.

विनद्य सिंहनादं च ज्यां विकर्षन् पुनः पुनः। तलशब्देन वीराणां पातयित्वा मनांस्य् उत। दर्शयन् घोरम् आत्मानम् अमित्रान् सहसाभ्ययात्।

vinadya siṃhanādaṃ ca jyāṃ vikarṣan punaḥ punaḥ. talaśabdena vīrāṇāṃ pātayitvā manāṃsy uta. darśayan ghoram ātmānam amitrān sahasābhyayāt.

तम् ऊहुर् जवना दान्ता विकुर्वाणा हयोत्तमाः। विशोकेनाभिसंयत्ता मनोमारुतरंहसः।

tam ūhur javanā dāntā vikurvāṇā hayottamāḥ. viśokenābhisaṃyattā manomārutaraṃhasaḥ.

आरुजन् विरुजन् पार्थो ज्यां विकर्षंश् च पाणिना। सो ऽवकर्षन् विकर्षंश् च सेनाग्रं समलोडयत्।

ārujan virujan pārtho jyāṃ vikarṣaṃś ca pāṇinā. so 'vakarṣan vikarṣaṃś ca senāgraṃ samaloḍayat.

तं प्रयान्तं महाबाहुं पाञ्चालाः सहसोमकाः। तं समायान्तम् आलोक्य घोररूपं सुतास् तव। पृष्ठतो ऽनुययुः शूरा मघवन्तम् इवामराः।

taṃ prayāntaṃ mahābāhuṃ pāñcālāḥ sahasomakāḥ. taṃ samāyāntam ālokya ghorarūpaṃ sutās tava. pṛṣṭhato 'nuyayuḥ śūrā maghavantam ivāmarāḥ.

तं ससेना महाराज सोदर्याः पर्यवारयन्। दुःशलश् चित्रसेनश् च कुण्डभेदी विविंशतिः।

taṃ sasenā mahārāja sodaryāḥ paryavārayan. duḥśalaś citrasenaś ca kuṇḍabhedī viviṃśatiḥ.

दुर्मुखो दुःसहश् चैव विकर्णश् च शलस् तथा। विन्दानुविन्दौ सुमुखो दीर्घबाहुः सुदर्शनः।

durmukho duḥsahaś caiva vikarṇaś ca śalas tathā. vindānuvindau sumukho dīrghabāhuḥ sudarśanaḥ.

वृन्दारकः सुहस्तश् च सुषेणो दीर्घलोचनः। अभयो रौद्रकर्मा च सुवर्मा दुर्विमोचनः।

vṛndārakaḥ suhastaś ca suṣeṇo dīrghalocanaḥ. abhayo raudrakarmā ca suvarmā durvimocanaḥ.

विविधै रथिनां श्रेष्ठाः सह सैन्यैः सहानुगैः। संयत्ताः समरे शूरा भीमसेनम् उपाद्रवन्। तैः समन्ताद् वृतः शूरैः समरे स महारथः।

vividhai rathināṃ śreṣṭhāḥ saha sainyaiḥ sahānugaiḥ. saṃyattāḥ samare śūrā bhīmasenam upādravan. taiḥ samantād vṛtaḥ śūraiḥ samare sa mahārathaḥ.

तान् समीक्ष्य तु कौन्तेयो भीमसेनः पराक्रमी। अभ्यवर्तत वेगेन सिंहः क्षुद्रमृगान् इव।

tān samīkṣya tu kaunteyo bhīmasenaḥ parākramī. abhyavartata vegena siṃhaḥ kṣudramṛgān iva.

ते महास्त्राणि दिव्यानि तत्र वीरा अदर्शयन्। वारयन्तः शरैर् भीमं मेघाः सूर्यम् इवोदितम्।

te mahāstrāṇi divyāni tatra vīrā adarśayan. vārayantaḥ śarair bhīmaṃ meghāḥ sūryam ivoditam.

स तान् अतीत्य वेगेन द्रोणानीकम् उपाद्रवत्। अग्रतश् च गजानीकं शरवर्षैर् अवाकिरत्।

sa tān atītya vegena droṇānīkam upādravat. agrataś ca gajānīkaṃ śaravarṣair avākirat.

सो ऽचिरेणैव कालेन तद् गजानीकम् आशुगैः। दिशः सर्वाः समभ्यस्य व्यधमत् पवनात्मजः।

so 'cireṇaiva kālena tad gajānīkam āśugaiḥ. diśaḥ sarvāḥ samabhyasya vyadhamat pavanātmajaḥ.

त्रासिताः शरभस्येव गर्जितेन वने मृगाः। प्राद्रवन् द्विरदाः सर्वे नदन्तो भैरवान् रवान्।

trāsitāḥ śarabhasyeva garjitena vane mṛgāḥ. prādravan dviradāḥ sarve nadanto bhairavān ravān.

पुनश् चातीत्य वेगेन द्रोणानीकम् उपाद्रवत्। तम् अवारयद् आचार्यो वेलेवोद्वृत्तम् अर्णवम्। तस्य द्रोणो रथं राजञ् छादयाम् आस संयुगे। साश्वसूतध्वजं तूर्णं तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

punaś cātītya vegena droṇānīkam upādravat. tam avārayad ācāryo velevodvṛttam arṇavam. tasya droṇo rathaṃ rājañ chādayām āsa saṃyuge. sāśvasūtadhvajaṃ tūrṇaṃ tad adbhutam ivābhavat.

ललाटे ऽताडयच् चैनं नाराचेन स्मयन्न् इव। ऊर्ध्वरश्मिर् इवादित्यो विबभौ तत्र पाण्डवः।

lalāṭe 'tāḍayac cainaṃ nārācena smayann iva. ūrdhvaraśmir ivādityo vibabhau tatra pāṇḍavaḥ.

स मन्यमानस् त्व् आचार्यो ममायं फल्गुनो यथा। भीमः करिष्यते पूजाम् इत्य् उवाच वृकोदरम्। भीमं पूजां करिष्यन्तं गुरुवृत्तम् अथाब्रवीत्।

sa manyamānas tv ācāryo mamāyaṃ phalguno yathā. bhīmaḥ kariṣyate pūjām ity uvāca vṛkodaram. bhīmaṃ pūjāṃ kariṣyantaṃ guruvṛttam athābravīt.

भीमसेन न ते शक्यं प्रवेष्टुम् अरिवाहिनीम्। माम् अनिर्जित्य समरे शत्रुमध्ये महाबल।

bhīmasena na te śakyaṃ praveṣṭum arivāhinīm. mām anirjitya samare śatrumadhye mahābala.

यदि ते सो ऽनुजः कृष्णः प्रविष्टो ऽनुमते मम। अनीकं न तु शक्यं भोः प्रवेष्टुम् इह वै त्वया।

yadi te so 'nujaḥ kṛṣṇaḥ praviṣṭo 'numate mama. anīkaṃ na tu śakyaṃ bhoḥ praveṣṭum iha vai tvayā.

अथ भीमस् तु तच् छ्रुत्वा गुरोर् वाक्यम् अपेतभीः। क्रुद्धः प्रोवाच वै द्रोणं रक्तताम्रेक्षणः श्वसन्।

atha bhīmas tu tac chrutvā guror vākyam apetabhīḥ. kruddhaḥ provāca vai droṇaṃ raktatāmrekṣaṇaḥ śvasan.

तवार्जुनो नानुमते ब्रह्मबन्धो रणाजिरम्। प्रविष्टः स हि दुर्धर्षः शक्रस्यापि विशेद् बलम्।

tavārjuno nānumate brahmabandho raṇājiram. praviṣṭaḥ sa hi durdharṣaḥ śakrasyāpi viśed balam.

येन वै परमां पूजां कुर्वता मानितो ह्य् असि। नार्जुनो ऽहं घृणी द्रोण भीमसेनो ऽस्मि ते रिपुः।

yena vai paramāṃ pūjāṃ kurvatā mānito hy asi. nārjuno 'haṃ ghṛṇī droṇa bhīmaseno 'smi te ripuḥ.

पिता नस् त्वं गुरुर् बन्धुस् तथा पुत्रा हि ते वयम्। इति मन्यामहे सर्वे भवन्तं प्रणताः स्थिताः।

pitā nas tvaṃ gurur bandhus tathā putrā hi te vayam. iti manyāmahe sarve bhavantaṃ praṇatāḥ sthitāḥ.

अद्य तद् विपरीतं ते वदतो ऽस्मासु दृश्यते। यदि शत्रुं त्वम् आत्मानं मन्यसे तत् तथास्त्व् इह। एष ते सदृशं शत्रोः कर्म भीमः करोम्य् अहम्।

adya tad viparītaṃ te vadato 'smāsu dṛśyate. yadi śatruṃ tvam ātmānaṃ manyase tat tathāstv iha. eṣa te sadṛśaṃ śatroḥ karma bhīmaḥ karomy aham.

अथोद्भ्राम्य गदां भीमः कालदण्डम् इवान्तकः। द्रोणायावसृजद् राजन् स रथाद् अवपुप्लुवे।

athodbhrāmya gadāṃ bhīmaḥ kāladaṇḍam ivāntakaḥ. droṇāyāvasṛjad rājan sa rathād avapupluve.

साश्वसूतध्वजं यानं द्रोणस्यापोथयत् तदा। तद् अद्भुतम् अपश्याम पाण्डवेयस्य विक्रमम्। द्रोणं तु विरथं कृत्वा भीमसेनो महाबलः। अभ्यवर्तत सैन्यानि तावकानि समन्ततः। प्रामृद्नाच् च बहून् योधान् वायुर् वृक्षान् इवौजसा। विचचार रणे राजन् वायुतुल्यपराक्रमः।

sāśvasūtadhvajaṃ yānaṃ droṇasyāpothayat tadā. tad adbhutam apaśyāma pāṇḍaveyasya vikramam. droṇaṃ tu virathaṃ kṛtvā bhīmaseno mahābalaḥ. abhyavartata sainyāni tāvakāni samantataḥ. prāmṛdnāc ca bahūn yodhān vāyur vṛkṣān ivaujasā. vicacāra raṇe rājan vāyutulyaparākramaḥ.

तं पुनः परिवव्रुस् ते तव पुत्रा रथोत्तमम्। निर्जितस् तु तदानेन पाण्डवेन महात्मना। अन्यं च रथम् आस्थाय द्रोणः प्रहरतां वरः। व्यूहद्वारं समासाद्य युद्धाय समवस्थितः। भीमेनैवाकरोद् यत्नं व्यूहम् एवाभ्यरक्षत।

taṃ punaḥ parivavrus te tava putrā rathottamam. nirjitas tu tadānena pāṇḍavena mahātmanā. anyaṃ ca ratham āsthāya droṇaḥ praharatāṃ varaḥ. vyūhadvāraṃ samāsādya yuddhāya samavasthitaḥ. bhīmenaivākarod yatnaṃ vyūham evābhyarakṣata.

ततः क्रुद्धो महाराज भीमसेनः पराक्रमी। अग्रतः स्यन्दनानीकं शरवर्षैर् अवाकिरत्।

tataḥ kruddho mahārāja bhīmasenaḥ parākramī. agrataḥ syandanānīkaṃ śaravarṣair avākirat.

ते वध्यमानाः समरे तव पुत्रा महारथाः। भीमं भीमबलं युद्धे ऽयोधयंस् तु जयैषिणः।

te vadhyamānāḥ samare tava putrā mahārathāḥ. bhīmaṃ bhīmabalaṃ yuddhe 'yodhayaṃs tu jayaiṣiṇaḥ.

ततो दुःशासनः क्रुद्धो रथशक्तिं समाक्षिपत्। सर्वपारशवीं तीक्ष्णां जिघांसुः पाण्डुनन्दनम्।

tato duḥśāsanaḥ kruddho rathaśaktiṃ samākṣipat. sarvapāraśavīṃ tīkṣṇāṃ jighāṃsuḥ pāṇḍunandanam.

आपतन्तीं महाशक्तिं तव पुत्रप्रचोदिताम्। द्विधा चिच्छेद तां भीमस् तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

āpatantīṃ mahāśaktiṃ tava putrapracoditām. dvidhā ciccheda tāṃ bhīmas tad adbhutam ivābhavat.

अथान्यैर् निशितैर् बाणैः संक्रुद्धः कुण्डभेदिनम्। सुषेणं दीर्घनेत्रं च त्रिभिस् त्रीन् अवधीद् बली।

athānyair niśitair bāṇaiḥ saṃkruddhaḥ kuṇḍabhedinam. suṣeṇaṃ dīrghanetraṃ ca tribhis trīn avadhīd balī.

ततो वृन्दारकं वीरं कुरूणां कीर्तिवर्धनम्। पुत्राणां तव वीराणां युध्यताम् अवधीत् पुनः।

tato vṛndārakaṃ vīraṃ kurūṇāṃ kīrtivardhanam. putrāṇāṃ tava vīrāṇāṃ yudhyatām avadhīt punaḥ.

अभयं रौद्रकर्माणं दुर्विमोचनम् एव च। त्रिभिस् त्रीन् अवधीद् भीमः पुनर् एव सुतांस् तव।

abhayaṃ raudrakarmāṇaṃ durvimocanam eva ca. tribhis trīn avadhīd bhīmaḥ punar eva sutāṃs tava.

वध्यमाना महाराज पुत्रास् तव बलीयसा। भीमं प्रहरतां श्रेष्ठं समन्तात् पर्यवारयन्। बाह्यं मृत्युभयं कृत्वा समावव्रुर् वृकोदरम्। ते शरैर् भीमकर्माणं ववर्षुः पाण्डवं युधि। मेघा इवातपापाये धाराभिर् धरणीधरम्। स तद् बाणमयं वर्षम् अश्मवर्षम् इवाचलः। प्रतीच्छन् पाण्डुदायादो न प्राव्यथत शत्रुहा।

vadhyamānā mahārāja putrās tava balīyasā. bhīmaṃ praharatāṃ śreṣṭhaṃ samantāt paryavārayan. bāhyaṃ mṛtyubhayaṃ kṛtvā samāvavrur vṛkodaram. te śarair bhīmakarmāṇaṃ vavarṣuḥ pāṇḍavaṃ yudhi. meghā ivātapāpāye dhārābhir dharaṇīdharam. sa tad bāṇamayaṃ varṣam aśmavarṣam ivācalaḥ. pratīcchan pāṇḍudāyādo na prāvyathata śatruhā.

विन्दानुविन्दौ सहितौ सुवर्माणं च ते सुतम्। प्रहसन्न् इव कौन्तेयः शरैर् निन्ये यमक्षयम्।

vindānuvindau sahitau suvarmāṇaṃ ca te sutam. prahasann iva kaunteyaḥ śarair ninye yamakṣayam.

ततः सुदर्शनं वीरं पुत्रं ते भरतर्षभ। विव्याध समरे तूर्णं स पपात ममार च। तोमरेण निहत्याजौ प्रेषयाम् आस मृत्यवे।

tataḥ sudarśanaṃ vīraṃ putraṃ te bharatarṣabha. vivyādha samare tūrṇaṃ sa papāta mamāra ca. tomareṇa nihatyājau preṣayām āsa mṛtyave.

सो ऽचिरेणैव कालेन तद् रथानीकम् आशुगैः। दिशः सर्वाः समभ्यस्य व्यधमत् पाण्डुनन्दनः। दिशो विद्रावयाम् आस नीहारम् इव भास्करः।

so 'cireṇaiva kālena tad rathānīkam āśugaiḥ. diśaḥ sarvāḥ samabhyasya vyadhamat pāṇḍunandanaḥ. diśo vidrāvayām āsa nīhāram iva bhāskaraḥ.

ततो वै रथघोषेण गर्जितेन मृगा इव। वध्यमानाश् च समरे पुत्रास् तव विशां पते। प्राद्रवन् सरथाः सर्वे भीमसेनभयार्दिताः।

tato vai rathaghoṣeṇa garjitena mṛgā iva. vadhyamānāś ca samare putrās tava viśāṃ pate. prādravan sarathāḥ sarve bhīmasenabhayārditāḥ.

अनुयाय तु कौन्तेयः पुत्राणां ते महद् बलम्। विव्याध समरे राजन् कौरवेयान् समन्ततः।

anuyāya tu kaunteyaḥ putrāṇāṃ te mahad balam. vivyādha samare rājan kauraveyān samantataḥ.

वध्यमाना महाराज भीमसेनेन तावकाः। त्यक्त्वा भीमं रणे यान्ति चोदयन्तो हयोत्तमान्।

vadhyamānā mahārāja bhīmasenena tāvakāḥ. tyaktvā bhīmaṃ raṇe yānti codayanto hayottamān.

तांस् तु निर्जित्य समरे भीमसेनो महाबलः। सिंहनादरवं चक्रे बाहुशब्दं च पाण्डवः।

tāṃs tu nirjitya samare bhīmaseno mahābalaḥ. siṃhanādaravaṃ cakre bāhuśabdaṃ ca pāṇḍavaḥ.

तलशब्दं च सुमहत् कृत्वा भीमो महाबलः। कृत्वा शब्दं च भीमं च भीमो वै श्वसनात्मजः। महान्तं तलशब्दं च कृत्वा द्रोणान्तिकं ययौ। भीषयित्वा रथानीकं हत्वा योधान् वरान् वरान्। व्यतीत्य रथिनश् चापि द्रोणानीकम् उपाद्रवत्।

talaśabdaṃ ca sumahat kṛtvā bhīmo mahābalaḥ. kṛtvā śabdaṃ ca bhīmaṃ ca bhīmo vai śvasanātmajaḥ. mahāntaṃ talaśabdaṃ ca kṛtvā droṇāntikaṃ yayau. bhīṣayitvā rathānīkaṃ hatvā yodhān varān varān. vyatītya rathinaś cāpi droṇānīkam upādravat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...