महाभारत 5.94 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 94→

[mh-5-94] • 45 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तस्मिन्न् अभिहिते वाक्ये केशवेन महात्मना। स्तिमिता हृष्टरोमाण आसन् सर्वे सभासदः।

vaiśaṃpāyana uvāca. tasminn abhihite vākye keśavena mahātmanā. stimitā hṛṣṭaromāṇa āsan sarve sabhāsadaḥ.

कः स्विद् उत्तरम् एतस्माद् वक्तुम् उत्सहते पुमान्। इति सर्वे मनोभिस् ते चिन्तयन्ति स्म पार्थिवाः।

kaḥ svid uttaram etasmād vaktum utsahate pumān. iti sarve manobhis te cintayanti sma pārthivāḥ.

तथा तेषु च सर्वेषु तूष्णींभूतेषु राजसु। जामदग्न्य इदं वाक्यम् अब्रवीत् कुरुसंसदि।

tathā teṣu ca sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu. jāmadagnya idaṃ vākyam abravīt kurusaṃsadi.

इमाम् एकोपमां राजञ् शृणु सत्याम् अशङ्कितः। तां श्रुत्वा श्रेय आदत्स्व यदि साध्व् इति मन्यसे।

imām ekopamāṃ rājañ śṛṇu satyām aśaṅkitaḥ. tāṃ śrutvā śreya ādatsva yadi sādhv iti manyase.

राजा दम्भोद्भवो नाम सार्वभौमः पुराभवत्। अखिलां बुभुजे सर्वां पृथिवीम् इति नः श्रुतम्।

rājā dambhodbhavo nāma sārvabhaumaḥ purābhavat. akhilāṃ bubhuje sarvāṃ pṛthivīm iti naḥ śrutam.

स स्म नित्यं निशापाये प्रातर् उत्थाय वीर्यवान्। ब्राह्मणान् क्षत्रियांश् चैव पृच्छन्न् आस्ते महारथः।

sa sma nityaṃ niśāpāye prātar utthāya vīryavān. brāhmaṇān kṣatriyāṃś caiva pṛcchann āste mahārathaḥ.

अस्ति कश् चिद् विशिष्टो वा मद्विधो वा भवेद् युधि। शूद्रो वैश्यः क्षत्रियो वा ब्राह्मणो वापि शस्त्रभृत्।

asti kaś cid viśiṣṭo vā madvidho vā bhaved yudhi. śūdro vaiśyaḥ kṣatriyo vā brāhmaṇo vāpi śastrabhṛt.

इति ब्रुवन्न् अन्वचरत् स राजा पृथिवीम् इमाम्। दर्पेण महता मत्तः कं चिद् अन्यम् अचिन्तयन्।

iti bruvann anvacarat sa rājā pṛthivīm imām. darpeṇa mahatā mattaḥ kaṃ cid anyam acintayan.

तं स्म वैद्या अकृपणा ब्राह्मणाः सर्वतो ऽभयाः। प्रत्यषेधन्त राजानं श्लाघमानं पुनः पुनः।

taṃ sma vaidyā akṛpaṇā brāhmaṇāḥ sarvato 'bhayāḥ. pratyaṣedhanta rājānaṃ ślāghamānaṃ punaḥ punaḥ.

प्रतिषिध्यमानो ऽप्य् असकृत् पृच्छत्य् एव स वै द्विजान्। अभिमानी श्रिया मत्तस् तम् ऊचुर् ब्राह्मणास् तदा।

pratiṣidhyamāno 'py asakṛt pṛcchaty eva sa vai dvijān. abhimānī śriyā mattas tam ūcur brāhmaṇās tadā.

तपस्विनो महात्मानो वेदव्रतसमन्विताः। उदीर्यमाणं राजानं क्रोधदीप्ता द्विजातयः। तपस्विनौ महात्मानौ वेदप्रत्ययदर्शकौ।

tapasvino mahātmāno vedavratasamanvitāḥ. udīryamāṇaṃ rājānaṃ krodhadīptā dvijātayaḥ. tapasvinau mahātmānau vedapratyayadarśakau.

अनेकजननं सख्यं ययोः पुरुषसिंहयोः। तयोस् त्वं न समो राजन् भवितासि कदा चन।

anekajananaṃ sakhyaṃ yayoḥ puruṣasiṃhayoḥ. tayos tvaṃ na samo rājan bhavitāsi kadā cana.

एवम् उक्तः स राजा तु पुनः पप्रच्छ तान् द्विजान्। क्व तौ वीरौ क्वजन्मानौ किंकर्माणौ च कौ च तौ।

evam uktaḥ sa rājā tu punaḥ papraccha tān dvijān. kva tau vīrau kvajanmānau kiṃkarmāṇau ca kau ca tau.

ब्राह्मणा ऊचुः। नरो नारायणश् चैव तापसाव् इति नः श्रुतम्। आयातौ मानुषे लोके ताभ्यां युध्यस्व पार्थिव।

brāhmaṇā ūcuḥ. naro nārāyaṇaś caiva tāpasāv iti naḥ śrutam. āyātau mānuṣe loke tābhyāṃ yudhyasva pārthiva.

श्रूयते तौ महात्मानौ नरनारायणाव् उभौ। तपो घोरम् अनिर्देश्यं तप्येते गन्धमादने।

śrūyate tau mahātmānau naranārāyaṇāv ubhau. tapo ghoram anirdeśyaṃ tapyete gandhamādane.

राम उवाच। स राजा महतीं सेनां योजयित्वा षडङ्गिनीम्। अमृष्यमाणः संप्रायाद् यत्र ताव् अपराजितौ।

rāma uvāca. sa rājā mahatīṃ senāṃ yojayitvā ṣaḍaṅginīm. amṛṣyamāṇaḥ saṃprāyād yatra tāv aparājitau.

स गत्वा विषमं घोरं पर्वतं गन्धमादनम्। मृगयाणो ऽन्वगच्छत् तौ तापसाव् अपराजितौ।

sa gatvā viṣamaṃ ghoraṃ parvataṃ gandhamādanam. mṛgayāṇo 'nvagacchat tau tāpasāv aparājitau.

तौ दृष्ट्वा क्षुत्पिपासाभ्यां कृशौ धमनिसंततौ। शीतवातातपैश् चैव कर्शितौ पुरुषोत्तमौ। अभिगम्योपसंगृह्य पर्यपृच्छद् अनामयम्।

tau dṛṣṭvā kṣutpipāsābhyāṃ kṛśau dhamanisaṃtatau. śītavātātapaiś caiva karśitau puruṣottamau. abhigamyopasaṃgṛhya paryapṛcchad anāmayam.

तम् अर्चित्वा मूलफलैर् आसनेनोदकेन च। न्यमन्त्रयेतां राजानं किं कार्यं क्रियताम् इति। ततस् ताम् आनुपूर्वीं स पुनर् एवान्वकीर्तयत्।

tam arcitvā mūlaphalair āsanenodakena ca. nyamantrayetāṃ rājānaṃ kiṃ kāryaṃ kriyatām iti. tatas tām ānupūrvīṃ sa punar evānvakīrtayat.

दम्भोद्भव उवाच। बाहुभ्यां मे जिता भूमिर् निहताः सर्वशत्रवः। भवद्भ्यां युद्धम् आकाङ्क्षन्न् उपयातो ऽस्मि पर्वतम्। आतिथ्यं दीयताम् एतत् काङ्क्षितं मे चिरं प्रति।

dambhodbhava uvāca. bāhubhyāṃ me jitā bhūmir nihatāḥ sarvaśatravaḥ. bhavadbhyāṃ yuddham ākāṅkṣann upayāto 'smi parvatam. ātithyaṃ dīyatām etat kāṅkṣitaṃ me ciraṃ prati.

नरनारायणाव् ऊचतुः। अपेतक्रोधलोभो ऽयम् आश्रमो राजसत्तम। न ह्य् अस्मिन्न् आश्रमे युद्धं कुतः शस्त्रं कुतो ऽनृजुः। अन्यत्र युद्धम् आकाङ्क्ष्व बहवः क्षत्रियाः क्षितौ।

naranārāyaṇāv ūcatuḥ. apetakrodhalobho 'yam āśramo rājasattama. na hy asminn āśrame yuddhaṃ kutaḥ śastraṃ kuto 'nṛjuḥ. anyatra yuddham ākāṅkṣva bahavaḥ kṣatriyāḥ kṣitau.

राम उवाच। उच्यमानस् तथापि स्म भूय एवाभ्यभाषत। पुनः पुनः क्षम्यमाणः सान्त्व्यमानश् च भारत। दम्भोद्भवो युद्धम् इच्छन्न् आह्वयत्य् एव तापसौ।

rāma uvāca. ucyamānas tathāpi sma bhūya evābhyabhāṣata. punaḥ punaḥ kṣamyamāṇaḥ sāntvyamānaś ca bhārata. dambhodbhavo yuddham icchann āhvayaty eva tāpasau.

ततो नरस् त्व् इषीकाणां मुष्टिम् आदाय कौरव। अब्रवीद् एहि युध्यस्व युद्धकामुक क्षत्रिय।

tato naras tv iṣīkāṇāṃ muṣṭim ādāya kaurava. abravīd ehi yudhyasva yuddhakāmuka kṣatriya.

सर्वशस्त्राणि चादत्स्व योजयस्व च वाहिनीम्। अहं हि ते विनेष्यामि युद्धश्रद्धाम् इतः परम्। संनह्यस्व च वर्माणि यानि चान्यानि सन्ति ते। यद् आह्वयसि दर्पेण ब्राह्मणप्रमुखाञ् जनान्।

sarvaśastrāṇi cādatsva yojayasva ca vāhinīm. ahaṃ hi te vineṣyāmi yuddhaśraddhām itaḥ param. saṃnahyasva ca varmāṇi yāni cānyāni santi te. yad āhvayasi darpeṇa brāhmaṇapramukhāñ janān.

दम्भोद्भव उवाच। यद्य् एतद् अस्त्रम् अस्मासु युक्तं तापस मन्यसे। एतेनापि त्वया योत्स्ये युद्धार्थी ह्य् अहम् आगतः।

dambhodbhava uvāca. yady etad astram asmāsu yuktaṃ tāpasa manyase. etenāpi tvayā yotsye yuddhārthī hy aham āgataḥ.

राम उवाच। इत्य् उक्त्वा शरवर्षेण सर्वतः समवाकिरत्। दम्भोद्भवस् तापसं तं जिघांसुः सहसैनिकः।

rāma uvāca. ity uktvā śaravarṣeṇa sarvataḥ samavākirat. dambhodbhavas tāpasaṃ taṃ jighāṃsuḥ sahasainikaḥ.

तस्य तान् अस्यतो घोरान् इषून् परतनुच्छिदः। कदर्थीकृत्य स मुनिर् इषीकाभिर् अपानुदत्।

tasya tān asyato ghorān iṣūn paratanucchidaḥ. kadarthīkṛtya sa munir iṣīkābhir apānudat.

ततो ऽस्मै प्रासृजद् घोरम् ऐषीकम् अपराजितः। अस्त्रम् अप्रतिसंधेयं तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

tato 'smai prāsṛjad ghoram aiṣīkam aparājitaḥ. astram apratisaṃdheyaṃ tad adbhutam ivābhavat.

तेषाम् अक्षीणि कर्णांश् च नस्तकांश् चैव मायया। निमित्तवेधी स मुनिर् इषीकाभिः समर्पयत्।

teṣām akṣīṇi karṇāṃś ca nastakāṃś caiva māyayā. nimittavedhī sa munir iṣīkābhiḥ samarpayat.

स दृष्ट्वा श्वेतम् आकाशम् इषीकाभिः समाचितम्। पादयोर् न्यपतद् राजा स्वस्ति मे ऽस्त्व् इति चाब्रवीत्।

sa dṛṣṭvā śvetam ākāśam iṣīkābhiḥ samācitam. pādayor nyapatad rājā svasti me 'stv iti cābravīt.

तम् अब्रवीन् नरो राजञ् शरण्यः शरणैषिणाम्। ब्रह्मण्यो भव धर्मात्मा मा च स्मैवं पुनः कृथाः। नैतादृक् पुरुषो राजन् क्षत्रधर्मम् अनुस्मरन्। मनसा नृपशार्दूल भवेत् पुरपुरंजयः।

tam abravīn naro rājañ śaraṇyaḥ śaraṇaiṣiṇām. brahmaṇyo bhava dharmātmā mā ca smaivaṃ punaḥ kṛthāḥ. naitādṛk puruṣo rājan kṣatradharmam anusmaran. manasā nṛpaśārdūla bhavet purapuraṃjayaḥ.

मा च दर्पसमाविष्टः क्षेप्सीः कांश् चित् कदा चन। अल्पीयांसं विशिष्टं वा तत् ते राजन् परं हितम्।

mā ca darpasamāviṣṭaḥ kṣepsīḥ kāṃś cit kadā cana. alpīyāṃsaṃ viśiṣṭaṃ vā tat te rājan paraṃ hitam.

कृतप्रज्ञो वीतलोभो निरहंकार आत्मवान्। दान्तः क्षान्तो मृदुः क्षेमः प्रजाः पालय पार्थिव। मा स्म भूयः क्षिपेः कं चिद् अविदित्वा बलाबलम्।

kṛtaprajño vītalobho nirahaṃkāra ātmavān. dāntaḥ kṣānto mṛduḥ kṣemaḥ prajāḥ pālaya pārthiva. mā sma bhūyaḥ kṣipeḥ kaṃ cid aviditvā balābalam.

अनुज्ञातः स्वस्ति गच्छ मैवं भूयः समाचरेः। कुशलं ब्राह्मणान् पृच्छेर् आवयोर् वचनाद् भृशम्।

anujñātaḥ svasti gaccha maivaṃ bhūyaḥ samācareḥ. kuśalaṃ brāhmaṇān pṛccher āvayor vacanād bhṛśam.

ततो राजा तयोः पादाव् अभिवाद्य महात्मनोः। प्रत्याजगाम स्वपुरं धर्मं चैवाचिनोद् भृशम्।

tato rājā tayoḥ pādāv abhivādya mahātmanoḥ. pratyājagāma svapuraṃ dharmaṃ caivācinod bhṛśam.

सुमहच् चापि तत् कर्म यन् नरेण कृतं पुरा। ततो गुणैः सुबहुभिः श्रेष्ठो नारायणो ऽभवत्।

sumahac cāpi tat karma yan nareṇa kṛtaṃ purā. tato guṇaiḥ subahubhiḥ śreṣṭho nārāyaṇo 'bhavat.

तस्माद् यावद् धनुःश्रेष्ठे गाण्डीवे ऽस्त्रं न युज्यते। तावत् त्वं मानम् उत्सृज्य गच्छ राजन् धनंजयम्।

tasmād yāvad dhanuḥśreṣṭhe gāṇḍīve 'straṃ na yujyate. tāvat tvaṃ mānam utsṛjya gaccha rājan dhanaṃjayam.

काकुदीकं शुकं नाकम् अक्षिसंतर्जनं तथा। संतानं नर्तनं घोरम् आस्यमोदकम् अष्टमम्।

kākudīkaṃ śukaṃ nākam akṣisaṃtarjanaṃ tathā. saṃtānaṃ nartanaṃ ghoram āsyamodakam aṣṭamam.

एतैर् विद्धाः सर्व एव मरणं यान्ति मानवाः। कामक्रोधौ लोभमोहौ मदमानौ तथैव च। मात्सर्याहंकृती चैव क्रमाद् एत उदाहृताः। उन्मत्ताश् च विचेष्टन्ते नष्टसंज्ञा विचेतसः।

etair viddhāḥ sarva eva maraṇaṃ yānti mānavāḥ. kāmakrodhau lobhamohau madamānau tathaiva ca. mātsaryāhaṃkṛtī caiva kramād eta udāhṛtāḥ. unmattāś ca viceṣṭante naṣṭasaṃjñā vicetasaḥ.

स्वपन्ते च प्लवन्ते च छर्दयन्ति च मानवाः। मूत्रयन्ते च सततं रुदन्ति च हसन्ति च।

svapante ca plavante ca chardayanti ca mānavāḥ. mūtrayante ca satataṃ rudanti ca hasanti ca.

असंख्येया गुणाः पार्थे तद्विशिष्टो जनार्दनः। त्वम् एव भूयो जानासि कुन्तीपुत्रं धनंजयम्।

asaṃkhyeyā guṇāḥ pārthe tadviśiṣṭo janārdanaḥ. tvam eva bhūyo jānāsi kuntīputraṃ dhanaṃjayam.

नरनारायणौ यौ तौ ताव् एवार्जुनकेशवौ। विजानीहि महाराज प्रवीरौ पुरुषर्षभौ। निर्माता सर्वलोकानाम् ईश्वरः सर्वकर्मकृत्। यस्य नारायणो बन्धुर् अर्जुनो दुःसहो युधि। कस् तम् उत्सहते जेतुं त्रिषु लोकेषु भारत। वीरं कपिध्वजं जिष्णुं यस्य नास्ति समो युधि।

naranārāyaṇau yau tau tāv evārjunakeśavau. vijānīhi mahārāja pravīrau puruṣarṣabhau. nirmātā sarvalokānām īśvaraḥ sarvakarmakṛt. yasya nārāyaṇo bandhur arjuno duḥsaho yudhi. kas tam utsahate jetuṃ triṣu lokeṣu bhārata. vīraṃ kapidhvajaṃ jiṣṇuṃ yasya nāsti samo yudhi.

यद्य् एतद् एवं जानासि न च माम् अतिशङ्कसे। आर्यां मतिं समास्थाय शाम्य भारत पाण्डवैः।

yady etad evaṃ jānāsi na ca mām atiśaṅkase. āryāṃ matiṃ samāsthāya śāmya bhārata pāṇḍavaiḥ.

अथ चेन् मन्यसे श्रेयो न मे भेदो भवेद् इति। प्रशाम्य भरतश्रेष्ठ मा च युद्धे मनः कृथाः।

atha cen manyase śreyo na me bhedo bhaved iti. praśāmya bharataśreṣṭha mā ca yuddhe manaḥ kṛthāḥ.

भवतां च कुरुश्रेष्ठ कुलं बहुमतं भुवि। तत् तथैवास्तु भद्रं ते स्वार्थम् एवानुचिन्तय।

bhavatāṃ ca kuruśreṣṭha kulaṃ bahumataṃ bhuvi. tat tathaivāstu bhadraṃ te svārtham evānucintaya.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...