महाभारत 5.93 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 93→

[mh-5-93] • 62 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। तेष्व् आसीनेषु सर्वेषु तूष्णींभूतेषु राजसु। वाक्यम् अभ्याददे कृष्णः सुदंष्ट्रो दुन्दुभिस्वनः।

vaiśaṃpāyana uvāca. teṣv āsīneṣu sarveṣu tūṣṇīṃbhūteṣu rājasu. vākyam abhyādade kṛṣṇaḥ sudaṃṣṭro dundubhisvanaḥ.

जीमूत इव घर्मान्ते सर्वां संश्रावयन् सभाम्। धृतराष्ट्रम् अभिप्रेक्ष्य समभाषत माधवः।

jīmūta iva gharmānte sarvāṃ saṃśrāvayan sabhām. dhṛtarāṣṭram abhiprekṣya samabhāṣata mādhavaḥ.

कुरूणां पाण्डवानां च शमः स्याद् इति भारत। अप्रयत्नेन वीराणाम् एतद् यतितुम् आगतः।

kurūṇāṃ pāṇḍavānāṃ ca śamaḥ syād iti bhārata. aprayatnena vīrāṇām etad yatitum āgataḥ.

राजन् नान्यत् प्रवक्तव्यं तव निःश्रेयसं वचः। विदितं ह्य् एव ते सर्वं वेदितव्यम् अरिंदम।

rājan nānyat pravaktavyaṃ tava niḥśreyasaṃ vacaḥ. viditaṃ hy eva te sarvaṃ veditavyam ariṃdama.

इदम् अद्य कुलं श्रेष्ठं सर्वराजसु पार्थिव। त्वन् निमित्तं विशेषेण नेह युक्तं विशिष्यते। श्रुतवृत्तोपसंपन्नं सर्वैः समुदितं गुणैः।

idam adya kulaṃ śreṣṭhaṃ sarvarājasu pārthiva. tvan nimittaṃ viśeṣeṇa neha yuktaṃ viśiṣyate. śrutavṛttopasaṃpannaṃ sarvaiḥ samuditaṃ guṇaiḥ.

कृपानुकम्पा कारुण्यम् आनृशंस्यं च भारत। तथार्जवं क्षमा सत्यं कुरुष्व् एतद् विशिष्यते।

kṛpānukampā kāruṇyam ānṛśaṃsyaṃ ca bhārata. tathārjavaṃ kṣamā satyaṃ kuruṣv etad viśiṣyate.

तस्मिन्न् एवंविधे राजन् कुले महति तिष्ठति। त्वन्निमित्तं विशेषेण नेह युक्तम् असांप्रतम्।

tasminn evaṃvidhe rājan kule mahati tiṣṭhati. tvannimittaṃ viśeṣeṇa neha yuktam asāṃpratam.

त्वं हि वारयिता श्रेष्ठः कुरूणां कुरुसत्तम। मिथ्या प्रचरतां तात बाह्येष्व् आभ्यन्तरेषु च।

tvaṃ hi vārayitā śreṣṭhaḥ kurūṇāṃ kurusattama. mithyā pracaratāṃ tāta bāhyeṣv ābhyantareṣu ca.

ते पुत्रास् तव कौरव्य दुर्योधनपुरोगमाः। धर्मार्थौ पृष्ठतः कृत्वा प्रचरन्ति नृशंसवत्।

te putrās tava kauravya duryodhanapurogamāḥ. dharmārthau pṛṣṭhataḥ kṛtvā pracaranti nṛśaṃsavat.

अशिष्टा गतमर्यादा लोभेन हृतचेतसः। स्वेषु बन्धुषु मुख्येषु तद् वेत्थ भरतर्षभ।

aśiṣṭā gatamaryādā lobhena hṛtacetasaḥ. sveṣu bandhuṣu mukhyeṣu tad vettha bharatarṣabha.

सेयम् आपन् महाघोरा कुरुष्व् एव समुत्थिता। उपेक्ष्यमाणा कौरव्य पृथिवीं घातयिष्यति।

seyam āpan mahāghorā kuruṣv eva samutthitā. upekṣyamāṇā kauravya pṛthivīṃ ghātayiṣyati.

शक्या चेयं शमयितुं त्वं चेद् इच्छसि भारत। न दुष्करो ह्य् अत्र शमो मतो मे भरतर्षभ।

śakyā ceyaṃ śamayituṃ tvaṃ ced icchasi bhārata. na duṣkaro hy atra śamo mato me bharatarṣabha.

त्वय्य् अधीनः शमो राजन् मयि चैव विशां पते। सहभूतास् तथैवैते सर्वनाशाय भारत। पुत्रान् स्थापय कौरव्य स्थापयिष्याम्य् अहं परान्। हितं हि धार्तराष्ट्राणां पाण्डवानां तथा हितम्। शमे प्रयतमानानां तव शासनकाङ्क्षिणाम्।

tvayy adhīnaḥ śamo rājan mayi caiva viśāṃ pate. sahabhūtās tathaivaite sarvanāśāya bhārata. putrān sthāpaya kauravya sthāpayiṣyāmy ahaṃ parān. hitaṃ hi dhārtarāṣṭrāṇāṃ pāṇḍavānāṃ tathā hitam. śame prayatamānānāṃ tava śāsanakāṅkṣiṇām.

आज्ञा तव हि राजेन्द्र कार्या पुत्रैः सहान्वयैः। हितं बलवद् अप्य् एषां तिष्ठतां तव शासने।

ājñā tava hi rājendra kāryā putraiḥ sahānvayaiḥ. hitaṃ balavad apy eṣāṃ tiṣṭhatāṃ tava śāsane.

तव चैव हितं राजन् पाण्डवानाम् अथो हितम्। शमे प्रयतमानस्य मम शासनकाङ्क्षिणाम्।

tava caiva hitaṃ rājan pāṇḍavānām atho hitam. śame prayatamānasya mama śāsanakāṅkṣiṇām.

स्वयं निष्कलम् आलक्ष्य संविधत्स्व विशां पते। सहभूतास् तु भरतास् तवैव स्युर् जनेश्वर।

svayaṃ niṣkalam ālakṣya saṃvidhatsva viśāṃ pate. sahabhūtās tu bharatās tavaiva syur janeśvara.

धर्मार्थयोस् तिष्ठ राजन् पाण्डवैर् अभिरक्षितः। न हि शक्यास् तथाभूता यत्नाद् अपि नराधिप।

dharmārthayos tiṣṭha rājan pāṇḍavair abhirakṣitaḥ. na hi śakyās tathābhūtā yatnād api narādhipa.

न हि त्वां पाण्डवैर् जेतुं रक्ष्यमाणं महात्मभिः। इन्द्रो ऽपि देवैः सहितः प्रसहेत कुतो नृपाः।

na hi tvāṃ pāṇḍavair jetuṃ rakṣyamāṇaṃ mahātmabhiḥ. indro 'pi devaiḥ sahitaḥ prasaheta kuto nṛpāḥ.

यत्र भीष्मश् च द्रोणश् च कृपः कर्णो विविंशतिः। अश्वत्थामा विकर्णश् च सोमदत्तो ऽथ बाह्लिकः।

yatra bhīṣmaś ca droṇaś ca kṛpaḥ karṇo viviṃśatiḥ. aśvatthāmā vikarṇaś ca somadatto 'tha bāhlikaḥ.

सैन्धवश् च कलिङ्गश् च काम्बोजश् च सुदक्षिणः। युधिष्ठिरो भीमसेनः सव्यसाची यमौ तथा।

saindhavaś ca kaliṅgaś ca kāmbojaś ca sudakṣiṇaḥ. yudhiṣṭhiro bhīmasenaḥ savyasācī yamau tathā.

सात्यकिश् च महातेजा युयुत्सुश् च महारथः। को नु तान् युधि शत्रुघ्न सहितान् कुरुपाण्डवैः। को नु तान् विपरीतात्मा युध्येत भरतर्षभ।

sātyakiś ca mahātejā yuyutsuś ca mahārathaḥ. ko nu tān yudhi śatrughna sahitān kurupāṇḍavaiḥ. ko nu tān viparītātmā yudhyeta bharatarṣabha.

लोकस्येश्वरतां भूयः शत्रुभिश् चाप्रधृष्यताम्। प्राप्स्यसि त्वम् अमित्रघ्न सहितः कुरुपाण्डवैः।

lokasyeśvaratāṃ bhūyaḥ śatrubhiś cāpradhṛṣyatām. prāpsyasi tvam amitraghna sahitaḥ kurupāṇḍavaiḥ.

तस्य ते पृथिवीपालास् त्वत्समाः पृथिवीपते। श्रेयांसश् चैव राजानः संधास्यन्ते परंतप।

tasya te pṛthivīpālās tvatsamāḥ pṛthivīpate. śreyāṃsaś caiva rājānaḥ saṃdhāsyante paraṃtapa.

स त्वं पुत्रैश् च पौत्रैश् च भ्रातृभिः पितृभिस् तथा। सुहृद्भिः सर्वतो गुप्तः सुखं शक्ष्यसि जीवितुम्।

sa tvaṃ putraiś ca pautraiś ca bhrātṛbhiḥ pitṛbhis tathā. suhṛdbhiḥ sarvato guptaḥ sukhaṃ śakṣyasi jīvitum.

एतान् एव पुरोधाय सत्कृत्य च यथा पुरा। अखिलां भोक्ष्यसे सर्वां पृथिवीं पृथिवीपते।

etān eva purodhāya satkṛtya ca yathā purā. akhilāṃ bhokṣyase sarvāṃ pṛthivīṃ pṛthivīpate.

एतैर् हि सहितः सर्वैः पाण्डवैः स्वैश् च भारत। अन्यान् विजेष्यसे शत्रून् एष स्वार्थस् तवाखिलः।

etair hi sahitaḥ sarvaiḥ pāṇḍavaiḥ svaiś ca bhārata. anyān vijeṣyase śatrūn eṣa svārthas tavākhilaḥ.

तैर् एवोपार्जितां भूमिं भोक्ष्यसे च परंतप। यदि संपत्स्यसे पुत्रैः सहामात्यैर् नराधिप।

tair evopārjitāṃ bhūmiṃ bhokṣyase ca paraṃtapa. yadi saṃpatsyase putraiḥ sahāmātyair narādhipa.

संयुगे वै महाराज दृश्यते सुमहान् क्षयः। क्षये चोभयतो राजन् कं धर्मम् अनुपश्यसि।

saṃyuge vai mahārāja dṛśyate sumahān kṣayaḥ. kṣaye cobhayato rājan kaṃ dharmam anupaśyasi.

पाण्डवैर् निहतैः संख्ये पुत्रैर् वापि महाबलैः। यद् विन्देथाः सुखं राजंस् तद् ब्रूहि भरतर्षभ।

pāṇḍavair nihataiḥ saṃkhye putrair vāpi mahābalaiḥ. yad vindethāḥ sukhaṃ rājaṃs tad brūhi bharatarṣabha.

शूराश् च हि कृतास्त्राश् च सर्वे युद्धाभिकाङ्क्षिणः। पाण्डवास् तावकाश् चैव तान् रक्ष महतो भयात्।

śūrāś ca hi kṛtāstrāś ca sarve yuddhābhikāṅkṣiṇaḥ. pāṇḍavās tāvakāś caiva tān rakṣa mahato bhayāt.

न पश्येम कुरून् सर्वान् पाण्डवांश् चैव संयुगे। क्षीणान् उभयतः शूरान् रथेभ्यो रथिभिर् हतान्।

na paśyema kurūn sarvān pāṇḍavāṃś caiva saṃyuge. kṣīṇān ubhayataḥ śūrān rathebhyo rathibhir hatān.

समवेताः पृथिव्यां हि राजानो राजसत्तम। अमर्षवशम् आपन्ना नाशयेयुर् इमाः प्रजाः।

samavetāḥ pṛthivyāṃ hi rājāno rājasattama. amarṣavaśam āpannā nāśayeyur imāḥ prajāḥ.

त्राहि राजन्न् इमं लोकं न नश्येयुर् इमाः प्रजाः। त्वयि प्रकृतिम् आपन्ने शेषं स्यात् कुरुनन्दन।

trāhi rājann imaṃ lokaṃ na naśyeyur imāḥ prajāḥ. tvayi prakṛtim āpanne śeṣaṃ syāt kurunandana.

शुक्ला वदान्या ह्रीमन्त आर्याः पुण्याभिजातयः। अन्योन्यसचिवा राजंस् तान् पाहि महतो भयात्।

śuklā vadānyā hrīmanta āryāḥ puṇyābhijātayaḥ. anyonyasacivā rājaṃs tān pāhi mahato bhayāt.

शिवेनेमे भूमिपालाः समागम्य परस्परम्। सह भुक्त्वा च पीत्वा च प्रतियान्तु यथागृहम्।

śiveneme bhūmipālāḥ samāgamya parasparam. saha bhuktvā ca pītvā ca pratiyāntu yathāgṛham.

सुवाससः स्रग्विणश् च सत्कृत्य भरतर्षभ। अमर्षांश् च निराकृत्य वैराणि च परंतप।

suvāsasaḥ sragviṇaś ca satkṛtya bharatarṣabha. amarṣāṃś ca nirākṛtya vairāṇi ca paraṃtapa.

हार्दं यत् पाण्डवेष्व् आसीत् प्राप्ते ऽस्मिन्न् आयुषः क्षये। तद् एव ते भवत्व् अद्य शश्वच् च भरतर्षभ।

hārdaṃ yat pāṇḍaveṣv āsīt prāpte 'sminn āyuṣaḥ kṣaye. tad eva te bhavatv adya śaśvac ca bharatarṣabha.

बाला विहीनाः पित्रा ते त्वयैव परिवर्धिताः। तान् पालय यथान्यायं पुत्रांश् च भरतर्षभ।

bālā vihīnāḥ pitrā te tvayaiva parivardhitāḥ. tān pālaya yathānyāyaṃ putrāṃś ca bharatarṣabha.

भवतैव हि रक्ष्यास् ते व्यसनेषु विशेषतः। मा ते धर्मस् तथैवार्थो नश्येत भरतर्षभ।

bhavataiva hi rakṣyās te vyasaneṣu viśeṣataḥ. mā te dharmas tathaivārtho naśyeta bharatarṣabha.

आहुस् त्वां पाण्डवा राजन्न् अभिवाद्य प्रसाद्य च। भवतः शासनाद् दुःखम् अनुभूतं सहानुगैः।

āhus tvāṃ pāṇḍavā rājann abhivādya prasādya ca. bhavataḥ śāsanād duḥkham anubhūtaṃ sahānugaiḥ.

द्वादशेमानि वर्षाणि वने निर्व्युषितानि नः। त्रयोदशं तथाज्ञातैः सजने परिवत्सरम्।

dvādaśemāni varṣāṇi vane nirvyuṣitāni naḥ. trayodaśaṃ tathājñātaiḥ sajane parivatsaram.

स्थाता नः समये तस्मिन् पितेति कृतनिश्चयाः। नाहास्म समयं तात तच् च नो ब्राह्मणा विदुः।

sthātā naḥ samaye tasmin piteti kṛtaniścayāḥ. nāhāsma samayaṃ tāta tac ca no brāhmaṇā viduḥ.

तस्मिन् नः समये तिष्ठ स्थितानां भरतर्षभ। नित्यं संक्लेशिता राजन् स्वराज्यांशं लभेमहि।

tasmin naḥ samaye tiṣṭha sthitānāṃ bharatarṣabha. nityaṃ saṃkleśitā rājan svarājyāṃśaṃ labhemahi.

त्वं धर्मम् अर्थं युञ्जानः सम्यङ् नस् त्रातुम् अर्हसि। गुरुत्वं भवति प्रेक्ष्य बहून् क्लेशांस् तितिक्ष्महे।

tvaṃ dharmam arthaṃ yuñjānaḥ samyaṅ nas trātum arhasi. gurutvaṃ bhavati prekṣya bahūn kleśāṃs titikṣmahe.

स भवान् मातृपितृवद् अस्मासु प्रतिपद्यताम्। गुरोर् गरीयसी वृत्तिर् या च शिष्यस्य भारत। वर्तामहे त्वयि च तां त्वं च वर्तस्व नस् तथा।

sa bhavān mātṛpitṛvad asmāsu pratipadyatām. guror garīyasī vṛttir yā ca śiṣyasya bhārata. vartāmahe tvayi ca tāṃ tvaṃ ca vartasva nas tathā.

पित्रा स्थापयितव्या हि वयम् उत्पथम् आस्थिताः। संस्थापय पथिष्व् अस्मांस् तिष्ठ राजन् स्ववर्त्मनि।

pitrā sthāpayitavyā hi vayam utpatham āsthitāḥ. saṃsthāpaya pathiṣv asmāṃs tiṣṭha rājan svavartmani.

आहुश् चेमां परिषदं पुत्रास् ते भरतर्षभ। धर्मज्ञेषु सभासत्सु नेह युक्तम् असांप्रतम्।

āhuś cemāṃ pariṣadaṃ putrās te bharatarṣabha. dharmajñeṣu sabhāsatsu neha yuktam asāṃpratam.

यत्र धर्मो ह्य् अधर्मेण सत्यं यत्रानृतेन च। हन्यते प्रेक्षमाणानां हतास् तत्र सभासदः।

yatra dharmo hy adharmeṇa satyaṃ yatrānṛtena ca. hanyate prekṣamāṇānāṃ hatās tatra sabhāsadaḥ.

विद्धो धर्मो ह्य् अधर्मेण सभां यत्र प्रपद्यते। न चास्य शल्यं कृन्तन्ति विद्धास् तत्र सभासदः। धर्म एतान् आरुजति यथा नद्य् अनुकूलजान्।

viddho dharmo hy adharmeṇa sabhāṃ yatra prapadyate. na cāsya śalyaṃ kṛntanti viddhās tatra sabhāsadaḥ. dharma etān ārujati yathā nady anukūlajān.

ये धर्मम् अनुपश्यन्तस् तूष्णीं ध्यायन्त आसते। ते सत्यम् आहुर् धर्मं च न्याय्यं च भरतर्षभ।

ye dharmam anupaśyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate. te satyam āhur dharmaṃ ca nyāyyaṃ ca bharatarṣabha.

शक्यं किम् अन्यद् वक्तुं ते दानाद् अन्यज् जनेश्वर। ब्रुवन्तु वा महीपालाः सभायां ये समासते। धर्मार्थौ संप्रधार्यैव यदि सत्यं ब्रवीम्य् अहम्।

śakyaṃ kim anyad vaktuṃ te dānād anyaj janeśvara. bruvantu vā mahīpālāḥ sabhāyāṃ ye samāsate. dharmārthau saṃpradhāryaiva yadi satyaṃ bravīmy aham.

प्रमुञ्चेमान् मृत्युपाशात् क्षत्रियान् क्षत्रियर्षभ। प्रशाम्य भरतश्रेष्ठ मा मन्युवशम् अन्वगाः।

pramuñcemān mṛtyupāśāt kṣatriyān kṣatriyarṣabha. praśāmya bharataśreṣṭha mā manyuvaśam anvagāḥ.

पित्र्यं तेभ्यः प्रदायांशं पाण्डवेभ्यो यथोचितम्। ततः सपुत्रः सिद्धार्थो भुङ्क्ष्व भोगान् परंतप।

pitryaṃ tebhyaḥ pradāyāṃśaṃ pāṇḍavebhyo yathocitam. tataḥ saputraḥ siddhārtho bhuṅkṣva bhogān paraṃtapa.

अजातशत्रुं जानीषे स्थितं धर्मे सतां सदा। सपुत्रे त्वयि वृत्तिं च वर्तते यां नराधिप।

ajātaśatruṃ jānīṣe sthitaṃ dharme satāṃ sadā. saputre tvayi vṛttiṃ ca vartate yāṃ narādhipa.

दाहितश् च निरस्तश् च त्वाम् एवोपाश्रितः पुनः। इन्द्रप्रस्थं त्वयैवासौ सपुत्रेण विवासितः।

dāhitaś ca nirastaś ca tvām evopāśritaḥ punaḥ. indraprasthaṃ tvayaivāsau saputreṇa vivāsitaḥ.

स तत्र निवसन् सर्वान् वशम् आनीय पार्थिवान्। त्वन्मुखान् अकरोद् राजन् न च त्वाम् अत्यवर्तत।

sa tatra nivasan sarvān vaśam ānīya pārthivān. tvanmukhān akarod rājan na ca tvām atyavartata.

तस्यैवं वर्तमानस्य सौबलेन जिहीर्षता। राष्ट्राणि धनधान्यं च प्रयुक्तः परमोपधिः।

tasyaivaṃ vartamānasya saubalena jihīrṣatā. rāṣṭrāṇi dhanadhānyaṃ ca prayuktaḥ paramopadhiḥ.

स ताम् अवस्थां संप्राप्य कृष्णां प्रेक्ष्य सभागताम्। क्षत्रधर्माद् अमेयात्मा नाकम्पत युधिष्ठिरः।

sa tām avasthāṃ saṃprāpya kṛṣṇāṃ prekṣya sabhāgatām. kṣatradharmād ameyātmā nākampata yudhiṣṭhiraḥ.

अहं तु तव तेषां च श्रेय इच्छामि भारत। धर्माद् अर्थात् सुखाच् चैव मा राजन् नीनशः प्रजाः।

ahaṃ tu tava teṣāṃ ca śreya icchāmi bhārata. dharmād arthāt sukhāc caiva mā rājan nīnaśaḥ prajāḥ.

अनर्थम् अर्थं मन्वाना अर्थं वानर्थम् आत्मनः। लोभे ऽतिप्रसृतान् पुत्रान् निगृह्णीष्व विशां पते।

anartham arthaṃ manvānā arthaṃ vānartham ātmanaḥ. lobhe 'tiprasṛtān putrān nigṛhṇīṣva viśāṃ pate.

स्थिताः शुश्रूषितुं पार्थाः स्थिता योद्धुम् अरिंदमाः। यत् ते पथ्यतमं राजंस् तस्मिंस् तिष्ठ परंतप।

sthitāḥ śuśrūṣituṃ pārthāḥ sthitā yoddhum ariṃdamāḥ. yat te pathyatamaṃ rājaṃs tasmiṃs tiṣṭha paraṃtapa.

तद् वाक्यं पार्थिवाः सर्वे हृदयैः समपूजयन्। न तत्र कश् चिद् वक्तुं हि वाचं प्राक्रामद् अग्रतः।

tad vākyaṃ pārthivāḥ sarve hṛdayaiḥ samapūjayan. na tatra kaś cid vaktuṃ hi vācaṃ prākrāmad agrataḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...