महाभारत 5.56 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 56→

[mh-5-56] • 60 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। कांस् तत्र संजयापश्यः प्रत्यर्थेन समागतान्। ये योत्स्यन्ते पाण्डवार्थे पुत्रस्य मम वाहिनीम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. kāṃs tatra saṃjayāpaśyaḥ pratyarthena samāgatān. ye yotsyante pāṇḍavārthe putrasya mama vāhinīm.

संजय उवाच। मुख्यम् अन्धकवृष्णीनाम् अपश्यं कृष्णम् आगतम्। चेकितानं च तत्रैव युयुधानं च सात्यकिम्।

saṃjaya uvāca. mukhyam andhakavṛṣṇīnām apaśyaṃ kṛṣṇam āgatam. cekitānaṃ ca tatraiva yuyudhānaṃ ca sātyakim.

पृथग् अक्षौहिणीभ्यां तौ पाण्डवान् अभिसंश्रितौ। महारथौ समाख्याताव् उभौ पुरुषमानिनौ।

pṛthag akṣauhiṇībhyāṃ tau pāṇḍavān abhisaṃśritau. mahārathau samākhyātāv ubhau puruṣamāninau.

अक्षौहिण्याथ पाञ्चाल्यो दशभिस् तनयैर् वृतः। सत्यजित्प्रमुखैर् वीरैर् धृष्टद्युम्नपुरोगमैः।

akṣauhiṇyātha pāñcālyo daśabhis tanayair vṛtaḥ. satyajitpramukhair vīrair dhṛṣṭadyumnapurogamaiḥ.

द्रुपदो वर्धयन् मानं शिखण्डिपरिपालितः। उपायात् सर्वसैन्यानां प्रतिच्छाद्य तदा वपुः।

drupado vardhayan mānaṃ śikhaṇḍiparipālitaḥ. upāyāt sarvasainyānāṃ praticchādya tadā vapuḥ.

विराटः सह पुत्राभ्यां शङ्खेनैवोत्तरेण च। सूर्यदत्तादिभिर् वीरैर् मदिराश्वपुरोगमैः।

virāṭaḥ saha putrābhyāṃ śaṅkhenaivottareṇa ca. sūryadattādibhir vīrair madirāśvapurogamaiḥ.

सहितः पृथिवीपालो भ्रातृभिस् तनयैस् तथा। अक्षौहिण्यैव सैन्यस्य वृतः पार्थं समाश्रितः।

sahitaḥ pṛthivīpālo bhrātṛbhis tanayais tathā. akṣauhiṇyaiva sainyasya vṛtaḥ pārthaṃ samāśritaḥ.

जारासंधिर् मागधश् च धृष्टकेतुश् च चेदिराट्। पृथक् पृथग् अनुप्राप्तौ पृथग् अक्षौहिणीवृतौ।

jārāsaṃdhir māgadhaś ca dhṛṣṭaketuś ca cedirāṭ. pṛthak pṛthag anuprāptau pṛthag akṣauhiṇīvṛtau.

केकया भ्रातरः पञ्च सर्वे लोहितकध्वजाः। अक्षौहिणीपरिवृताः पाण्डवान् अभिसंश्रिताः।

kekayā bhrātaraḥ pañca sarve lohitakadhvajāḥ. akṣauhiṇīparivṛtāḥ pāṇḍavān abhisaṃśritāḥ.

एतान् एतावतस् तत्र यान् अपश्यं समागतान्। ये पाण्डवार्थे योत्स्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य वाहिनीम्।

etān etāvatas tatra yān apaśyaṃ samāgatān. ye pāṇḍavārthe yotsyanti dhārtarāṣṭrasya vāhinīm.

यो वेद मानुषं व्यूहं दैवं गान्धर्वम् आसुरम्। स तस्य सेनाप्रमुखे धृष्टद्युम्नो महामनाः।

yo veda mānuṣaṃ vyūhaṃ daivaṃ gāndharvam āsuram. sa tasya senāpramukhe dhṛṣṭadyumno mahāmanāḥ.

भीष्मः शांतनवो राजन् भागः कॢप्तः शिखण्डिनः। तं विराटो ऽनु संयाता सह मत्स्यैः प्रहारिभिः।

bhīṣmaḥ śāṃtanavo rājan bhāgaḥ kḷptaḥ śikhaṇḍinaḥ. taṃ virāṭo 'nu saṃyātā saha matsyaiḥ prahāribhiḥ.

ज्येष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य भागो मद्राधिपो बली। तौ तु तत्राब्रुवन् के चिद् विषमौ नो मताव् इति।

jyeṣṭhasya pāṇḍuputrasya bhāgo madrādhipo balī. tau tu tatrābruvan ke cid viṣamau no matāv iti.

दुर्योधनः सहसुतः सार्धं भ्रातृशतेन च। प्राच्याश् च दाक्षिणात्याश् च भीमसेनस्य भागतः।

duryodhanaḥ sahasutaḥ sārdhaṃ bhrātṛśatena ca. prācyāś ca dākṣiṇātyāś ca bhīmasenasya bhāgataḥ.

अर्जुनस्य तु भागेन कर्णो वैकर्तनो मतः। अश्वत्थामा विकर्णश् च सैन्धवश् च जयद्रथः।

arjunasya tu bhāgena karṇo vaikartano mataḥ. aśvatthāmā vikarṇaś ca saindhavaś ca jayadrathaḥ.

अशक्याश् चैव ये के चित् पृथिव्यां शूरमानिनः। सर्वांस् तान् अर्जुनः पार्थः कल्पयाम् आस भागतः।

aśakyāś caiva ye ke cit pṛthivyāṃ śūramāninaḥ. sarvāṃs tān arjunaḥ pārthaḥ kalpayām āsa bhāgataḥ.

महेष्वासा राजपुत्रा भ्रातरः पञ्च केकयाः। केकयान् एव भागेन कृत्वा योत्स्यन्ति संयुगे।

maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ. kekayān eva bhāgena kṛtvā yotsyanti saṃyuge.

तेषाम् एव कृतो भागो मालवाः शाल्वकेकयाः। त्रिगर्तानां च द्वौ मुख्यौ यौ तौ संशप्तकाव् इति।

teṣām eva kṛto bhāgo mālavāḥ śālvakekayāḥ. trigartānāṃ ca dvau mukhyau yau tau saṃśaptakāv iti.

दुर्योधनसुताः सर्वे तथा दुःशासनस्य च। सौभद्रेण कृतो भागो राजा चैव बृहद्बलः।

duryodhanasutāḥ sarve tathā duḥśāsanasya ca. saubhadreṇa kṛto bhāgo rājā caiva bṛhadbalaḥ.

द्रौपदेया महेष्वासाः सुवर्णविकृतध्वजाः। धृष्टद्युम्नमुखा द्रोणम् अभियास्यन्ति भारत।

draupadeyā maheṣvāsāḥ suvarṇavikṛtadhvajāḥ. dhṛṣṭadyumnamukhā droṇam abhiyāsyanti bhārata.

चेकितानः सोमदत्तं द्वैरथे योद्धुम् इच्छति। भोजं तु कृतवर्माणं युयुधानो युयुत्सति।

cekitānaḥ somadattaṃ dvairathe yoddhum icchati. bhojaṃ tu kṛtavarmāṇaṃ yuyudhāno yuyutsati.

सहदेवस् तु माद्रेयः शूरः संक्रन्दनो युधि। स्वम् अंशं कल्पयाम् आस श्यालं ते सुबलात्मजम्।

sahadevas tu mādreyaḥ śūraḥ saṃkrandano yudhi. svam aṃśaṃ kalpayām āsa śyālaṃ te subalātmajam.

उलूकं चापि कैतव्यं ये च सारस्वता गणाः। नकुलः कल्पयाम् आस भागं माद्रवतीसुतः।

ulūkaṃ cāpi kaitavyaṃ ye ca sārasvatā gaṇāḥ. nakulaḥ kalpayām āsa bhāgaṃ mādravatīsutaḥ.

ये चान्ये पार्थिवा राजन् प्रत्युद्यास्यन्ति संयुगे। समाह्वानेन तांश् चापि पाण्डुपुत्रा अकल्पयन्।

ye cānye pārthivā rājan pratyudyāsyanti saṃyuge. samāhvānena tāṃś cāpi pāṇḍuputrā akalpayan.

एवम् एषाम् अनीकानि प्रविभक्तानि भागशः। यत् ते कार्यं सपुत्रस्य क्रियतां तद् अकालिकम्।

evam eṣām anīkāni pravibhaktāni bhāgaśaḥ. yat te kāryaṃ saputrasya kriyatāṃ tad akālikam.

धृतराष्ट्र उवाच। न सन्ति सर्वे पुत्रा मे मूढा दुर्द्यूतदेविनः। येषां युद्धं बलवता भीमेन रणमूर्धनि।

dhṛtarāṣṭra uvāca. na santi sarve putrā me mūḍhā durdyūtadevinaḥ. yeṣāṃ yuddhaṃ balavatā bhīmena raṇamūrdhani.

राजानः पार्थिवाः सर्वे प्रोक्षिताः कालधर्मणा। गाण्डीवाग्निं प्रवेक्ष्यन्ति पतङ्गा इव पावकम्।

rājānaḥ pārthivāḥ sarve prokṣitāḥ kāladharmaṇā. gāṇḍīvāgniṃ pravekṣyanti pataṅgā iva pāvakam.

विद्रुतां वाहिनीं मन्ये कृतवैरैर् महात्मभिः। तां रणे के ऽनुयास्यन्ति प्रभग्नां पाण्डवैर् युधि।

vidrutāṃ vāhinīṃ manye kṛtavairair mahātmabhiḥ. tāṃ raṇe ke 'nuyāsyanti prabhagnāṃ pāṇḍavair yudhi.

सर्वे ह्य् अतिरथाः शूराः कीर्तिमन्तः प्रतापिनः। सूर्यपावकयोस् तुल्यास् तेजसा समितिंजयाः।

sarve hy atirathāḥ śūrāḥ kīrtimantaḥ pratāpinaḥ. sūryapāvakayos tulyās tejasā samitiṃjayāḥ.

येषां युधिष्ठिरो नेता गोप्ता च मधुसूदनः। योधौ च पाण्डवौ वीरौ सव्यसाचिवृकोदरौ।

yeṣāṃ yudhiṣṭhiro netā goptā ca madhusūdanaḥ. yodhau ca pāṇḍavau vīrau savyasācivṛkodarau.

नकुलः सहदेवश् च धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। सात्यकिर् द्रुपदश् चैव धृष्टद्युम्नस्य चात्मजः।

nakulaḥ sahadevaś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. sātyakir drupadaś caiva dhṛṣṭadyumnasya cātmajaḥ.

उत्तमौजाश् च पाञ्चाल्यो युधामन्युश् च दुर्जयः। शिखण्डी क्षत्रदेवश् च तथा वैराटिर् उत्तरः। ततः श्वेतस् तु वैराटिः केतुमान् वाहिनीपतिः।

uttamaujāś ca pāñcālyo yudhāmanyuś ca durjayaḥ. śikhaṇḍī kṣatradevaś ca tathā vairāṭir uttaraḥ. tataḥ śvetas tu vairāṭiḥ ketumān vāhinīpatiḥ.

काशयश् चेदयश् चैव मत्स्याः सर्वे च सृञ्जयाः। विराटपुत्रो बभ्रूश् च पाञ्चालाश् च प्रभद्रकाः।

kāśayaś cedayaś caiva matsyāḥ sarve ca sṛñjayāḥ. virāṭaputro babhrūś ca pāñcālāś ca prabhadrakāḥ.

येषाम् इन्द्रो ऽप्य् अकामानां न हरेत् पृथिवीम् इमाम्। वीराणां रणधीराणां ये भिन्द्युः पर्वतान् अपि।

yeṣām indro 'py akāmānāṃ na haret pṛthivīm imām. vīrāṇāṃ raṇadhīrāṇāṃ ye bhindyuḥ parvatān api.

तान् सर्वान् गुणसंपन्नान् अमनुष्यप्रतापिनः। क्रोशतो मम दुष्पुत्रो योद्धुम् इच्छति संजय।

tān sarvān guṇasaṃpannān amanuṣyapratāpinaḥ. krośato mama duṣputro yoddhum icchati saṃjaya.

दुर्योधन उवाच। उभौ स्व एकजातीयौ तथोभौ भूमिगोचरौ। अथ कस्मात् पाण्डवानाम् एकतो मन्यसे जयम्।

duryodhana uvāca. ubhau sva ekajātīyau tathobhau bhūmigocarau. atha kasmāt pāṇḍavānām ekato manyase jayam.

पितामहं च द्रोणं च कृपं कर्णं च दुर्जयम्। जयद्रथं सोमदत्तम् अश्वत्थामानम् एव च।

pitāmahaṃ ca droṇaṃ ca kṛpaṃ karṇaṃ ca durjayam. jayadrathaṃ somadattam aśvatthāmānam eva ca.

सुचेतसो महेष्वासान् इन्द्रो ऽपि सहितो ऽमरैः। अशक्तः समरे जेतुं किं पुनस् तात पाण्डवाः।

sucetaso maheṣvāsān indro 'pi sahito 'maraiḥ. aśaktaḥ samare jetuṃ kiṃ punas tāta pāṇḍavāḥ.

सर्वा च पृथिवी सृष्टा मदर्थे तात पाण्डवान्। आर्यान् धृतिमतः शूरान् अग्निकल्पान् प्रबाधितुम्।

sarvā ca pṛthivī sṛṣṭā madarthe tāta pāṇḍavān. āryān dhṛtimataḥ śūrān agnikalpān prabādhitum.

न मामकान् पाण्डवास् ते समर्थाः प्रतिवीक्षितुम्। पराक्रान्तो ह्य् अहं पाण्डून् सपुत्रान् योद्धुम् आहवे।

na māmakān pāṇḍavās te samarthāḥ prativīkṣitum. parākrānto hy ahaṃ pāṇḍūn saputrān yoddhum āhave.

मत्प्रियं पार्थिवाः सर्वे ये चिकीर्षन्ति भारत। ते तान् आवारयिष्यन्ति ऐणेयान् इव तन्तुना।

matpriyaṃ pārthivāḥ sarve ye cikīrṣanti bhārata. te tān āvārayiṣyanti aiṇeyān iva tantunā.

महता रथवंशेन शरजालैश् च मामकैः। अभिद्रुता भविष्यन्ति पाञ्चालाः पाण्डवैः सह।

mahatā rathavaṃśena śarajālaiś ca māmakaiḥ. abhidrutā bhaviṣyanti pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha.

धृतराष्ट्र उवाच। उन्मत्त इव मे पुत्रो विलपत्य् एष संजय। न हि शक्तो युधा जेतुं धर्मराजं युधिष्ठिरम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. unmatta iva me putro vilapaty eṣa saṃjaya. na hi śakto yudhā jetuṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram.

जानाति हि सदा भीष्मः पाण्डवानां यशस्विनाम्। बलवत्तां सपुत्राणां धर्मज्ञानां महात्मनाम्।

jānāti hi sadā bhīṣmaḥ pāṇḍavānāṃ yaśasvinām. balavattāṃ saputrāṇāṃ dharmajñānāṃ mahātmanām.

यतो नारोचयम् अहं विग्रहं तैर् महात्मभिः। किं तु संजय मे ब्रूहि पुनस् तेषां विचेष्टितम्।

yato nārocayam ahaṃ vigrahaṃ tair mahātmabhiḥ. kiṃ tu saṃjaya me brūhi punas teṣāṃ viceṣṭitam.

कस् तांस् तरस्विनो भूयः संदीपयति पाण्डवान्। अर्चिष्मतो महेष्वासान् हविषा पावकान् इव।

kas tāṃs tarasvino bhūyaḥ saṃdīpayati pāṇḍavān. arciṣmato maheṣvāsān haviṣā pāvakān iva.

संजय उवाच। धृष्टद्युम्नः सदैवैतान् संदीपयति भारत। युध्यध्वम् इति मा भैष्ट युद्धाद् भरतसत्तमाः।

saṃjaya uvāca. dhṛṣṭadyumnaḥ sadaivaitān saṃdīpayati bhārata. yudhyadhvam iti mā bhaiṣṭa yuddhād bharatasattamāḥ.

ये के चित् पार्थिवास् तत्र धार्तराष्ट्रेण संवृताः। युद्धे समागमिष्यन्ति तुमुले कवचह्रदे।

ye ke cit pārthivās tatra dhārtarāṣṭreṇa saṃvṛtāḥ. yuddhe samāgamiṣyanti tumule kavacahrade.

तान् सर्वान् आहवे क्रुद्धान् सानुबन्धान् समागतान्। अहम् एकः समादास्ये तिमिर् मत्स्यान् इवौदकान्।

tān sarvān āhave kruddhān sānubandhān samāgatān. aham ekaḥ samādāsye timir matsyān ivaudakān.

भीष्मं द्रोणं कृपं कर्णं द्रौणिं शल्यं सुयोधनम्। एतांश् चापि निरोत्स्यामि वेलेव मकरालयम्।

bhīṣmaṃ droṇaṃ kṛpaṃ karṇaṃ drauṇiṃ śalyaṃ suyodhanam. etāṃś cāpi nirotsyāmi veleva makarālayam.

तथा ब्रुवाणं धर्मात्मा प्राह राजा युधिष्ठिरः। तव धैर्यं च वीर्यं च पाञ्चालाः पाण्डवैः सह। सर्वे समधिरूढाः स्म संग्रामान् नः समुद्धर।

tathā bruvāṇaṃ dharmātmā prāha rājā yudhiṣṭhiraḥ. tava dhairyaṃ ca vīryaṃ ca pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha. sarve samadhirūḍhāḥ sma saṃgrāmān naḥ samuddhara.

जानामि त्वां महाबाहो क्षत्रधर्मे व्यवस्थितम्। समर्थम् एकं पर्याप्तं कौरवाणां युयुत्सताम्। भवता यद् विधातव्यं तन् नः श्रेयः परंतप। कौरवाणां विनिग्रहे। पुरस्ताद् उपयातानां।

jānāmi tvāṃ mahābāho kṣatradharme vyavasthitam. samartham ekaṃ paryāptaṃ kauravāṇāṃ yuyutsatām. bhavatā yad vidhātavyaṃ tan naḥ śreyaḥ paraṃtapa. kauravāṇāṃ vinigrahe. purastād upayātānāṃ.

संग्रामाद् अपयातानां भग्नानां शरणैषिणाम्। पौरुषं दर्शयञ् शूरो यस् तिष्ठेद् अग्रतः पुमान्। क्रीणीयात् तं सहस्रेण नीतिमन् नाम तत् पदम्।

saṃgrāmād apayātānāṃ bhagnānāṃ śaraṇaiṣiṇām. pauruṣaṃ darśayañ śūro yas tiṣṭhed agrataḥ pumān. krīṇīyāt taṃ sahasreṇa nītiman nāma tat padam.

स त्वं शूरश् च वीरश् च विक्रान्तश् च नरर्षभ। भयार्तानां परित्राता संयुगेषु न संशयः।

sa tvaṃ śūraś ca vīraś ca vikrāntaś ca nararṣabha. bhayārtānāṃ paritrātā saṃyugeṣu na saṃśayaḥ.

एवं ब्रुवति कौन्तेये धर्मात्मनि युधिष्ठिरे। धृष्टद्युम्न उवाचेदं मां वचो गतसाध्वसः।

evaṃ bruvati kaunteye dharmātmani yudhiṣṭhire. dhṛṣṭadyumna uvācedaṃ māṃ vaco gatasādhvasaḥ.

सर्वाञ् जनपदान् सूत योधा दुर्योधनस्य ये। सबाह्लीकान् कुरून् ब्रूयाः प्रातिपेयाञ् शरद्वतः।

sarvāñ janapadān sūta yodhā duryodhanasya ye. sabāhlīkān kurūn brūyāḥ prātipeyāñ śaradvataḥ.

सूतपुत्रं तथा द्रोणं सहपुत्रं जयद्रथम्। दुःशासनं विकर्णं च तथा दुर्योधनं नृपम्।

sūtaputraṃ tathā droṇaṃ sahaputraṃ jayadratham. duḥśāsanaṃ vikarṇaṃ ca tathā duryodhanaṃ nṛpam.

भीष्मं चैव ब्रूहि गत्वा त्वम् आशु; युधिष्ठिरं साधुनैवाभ्युपेत। मा वो वधीद् अर्जुनो देवगुप्तः; क्षिप्रं याचध्वं पाण्डवं लोकवीरम्। राज्यं दद्ध्वं धर्मराजस्य तूर्णं।

bhīṣmaṃ caiva brūhi gatvā tvam āśu; yudhiṣṭhiraṃ sādhunaivābhyupeta. mā vo vadhīd arjuno devaguptaḥ; kṣipraṃ yācadhvaṃ pāṇḍavaṃ lokavīram. rājyaṃ daddhvaṃ dharmarājasya tūrṇaṃ.

नैतादृशो हि योधो ऽस्ति पृथिव्याम् इह कश् चन। यथाविधः सव्यसाची पाण्डवः शस्त्रवित्तमः।

naitādṛśo hi yodho 'sti pṛthivyām iha kaś cana. yathāvidhaḥ savyasācī pāṇḍavaḥ śastravittamaḥ.

देवैर् हि संभृतो दिव्यो रथो गाण्डीवधन्वनः। न स जेयो मनुष्येण मा स्म कृध्वं मनो युधि।

devair hi saṃbhṛto divyo ratho gāṇḍīvadhanvanaḥ. na sa jeyo manuṣyeṇa mā sma kṛdhvaṃ mano yudhi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...