महाभारत 5.54 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 54→

[mh-5-54] • 66 श्लोकाः

दुर्योधन उवाच। न भेतव्यं महाराज न शोच्या भवता वयम्। समर्थाः स्म परान् राजन् विजेतुं समरे विभो।

duryodhana uvāca. na bhetavyaṃ mahārāja na śocyā bhavatā vayam. samarthāḥ sma parān rājan vijetuṃ samare vibho.

वनं प्रव्राजितान् पार्थान् यद् आयान् मधुसूदनः। महता बलचक्रेण परराष्ट्रावमर्दिना।

vanaṃ pravrājitān pārthān yad āyān madhusūdanaḥ. mahatā balacakreṇa pararāṣṭrāvamardinā.

केकया धृष्टकेतुश् च धृष्टद्युम्नश् च पार्षतः। राजानश् चान्वयुः पार्थान् बहवो ऽन्ये ऽनुयायिनः।

kekayā dhṛṣṭaketuś ca dhṛṣṭadyumnaś ca pārṣataḥ. rājānaś cānvayuḥ pārthān bahavo 'nye 'nuyāyinaḥ.

इन्द्रप्रस्थस्य चादूरात् समाजग्मुर् महारथाः। व्यगर्हयंश् च संगम्य भवन्तं कुरुभिः सह।

indraprasthasya cādūrāt samājagmur mahārathāḥ. vyagarhayaṃś ca saṃgamya bhavantaṃ kurubhiḥ saha.

ते युधिष्ठिरम् आसीनम् अजिनैः प्रतिवासितम्। कृष्णप्रधानाः संहत्य पर्युपासन्त भारत।

te yudhiṣṭhiram āsīnam ajinaiḥ prativāsitam. kṛṣṇapradhānāḥ saṃhatya paryupāsanta bhārata.

प्रत्यादानं च राज्यस्य कार्यम् ऊचुर् नराधिपाः। भवतः सानुबन्धस्य समुच्छेदं चिकीर्षवः।

pratyādānaṃ ca rājyasya kāryam ūcur narādhipāḥ. bhavataḥ sānubandhasya samucchedaṃ cikīrṣavaḥ.

श्रुत्वा चैतन् मयोक्तास् तु भीष्मद्रोणकृपास् तदा। ज्ञातिक्षयभयाद् राजन् भीतेन भरतर्षभ।

śrutvā caitan mayoktās tu bhīṣmadroṇakṛpās tadā. jñātikṣayabhayād rājan bhītena bharatarṣabha.

न ते स्थास्यन्ति समये पाण्डवा इति मे मतिः। समुच्छेदं हि नः कृत्स्नं वासुदेवश् चिकीर्षति।

na te sthāsyanti samaye pāṇḍavā iti me matiḥ. samucchedaṃ hi naḥ kṛtsnaṃ vāsudevaś cikīrṣati.

ऋते च विदुरं सर्वे यूयं वध्या महात्मनः। धृतराष्ट्रश् च धर्मज्ञो न वध्यः कुरुसत्तमः।

ṛte ca viduraṃ sarve yūyaṃ vadhyā mahātmanaḥ. dhṛtarāṣṭraś ca dharmajño na vadhyaḥ kurusattamaḥ.

समुच्छेदं च कृत्स्नं नः कृत्वा तात जनार्दनः। एकराज्यं कुरूणां स्म चिकीर्षति युधिष्ठिरे।

samucchedaṃ ca kṛtsnaṃ naḥ kṛtvā tāta janārdanaḥ. ekarājyaṃ kurūṇāṃ sma cikīrṣati yudhiṣṭhire.

तत्र किं प्राप्तकालं नः प्रणिपातः पलायनम्। प्राणान् वा संपरित्यज्य प्रतियुध्यामहे परान्।

tatra kiṃ prāptakālaṃ naḥ praṇipātaḥ palāyanam. prāṇān vā saṃparityajya pratiyudhyāmahe parān.

प्रतियुद्धे तु नियतः स्याद् अस्माकं पराजयः। युधिष्ठिरस्य सर्वे हि पार्थिवा वशवर्तिनः।

pratiyuddhe tu niyataḥ syād asmākaṃ parājayaḥ. yudhiṣṭhirasya sarve hi pārthivā vaśavartinaḥ.

विरक्तराष्ट्राश् च वयं मित्राणि कुपितानि नः। धिक्कृताः पार्थिवैः सर्वैः स्वजनेन च सर्वशः।

viraktarāṣṭrāś ca vayaṃ mitrāṇi kupitāni naḥ. dhikkṛtāḥ pārthivaiḥ sarvaiḥ svajanena ca sarvaśaḥ.

प्रणिपाते तु दोषो ऽस्ति बन्धूनां शाश्वतीः समाः। पितरं त्व् एव शोचामि प्रज्ञानेत्रं जनेश्वरम्। मत्कृते दुःखम् आपन्नं क्लेशं प्राप्तम् अनन्तकम्।

praṇipāte tu doṣo 'sti bandhūnāṃ śāśvatīḥ samāḥ. pitaraṃ tv eva śocāmi prajñānetraṃ janeśvaram. matkṛte duḥkham āpannaṃ kleśaṃ prāptam anantakam.

कृतं हि तव पुत्रैश् च परेषाम् अवरोधनम्। मत्प्रियार्थं पुरैवैतद् विदितं ते नरोत्तम।

kṛtaṃ hi tava putraiś ca pareṣām avarodhanam. matpriyārthaṃ puraivaitad viditaṃ te narottama.

ते राज्ञो धृतराष्ट्रस्य सामात्यस्य महारथाः। वैरं प्रतिकरिष्यन्ति कुलोच्छेदेन पाण्डवाः।

te rājño dhṛtarāṣṭrasya sāmātyasya mahārathāḥ. vairaṃ pratikariṣyanti kulocchedena pāṇḍavāḥ.

ततो द्रोणो ऽब्रवीद् भीष्मः कृपो द्रौणिश् च भारत। मत्वा मां महतीं चिन्ताम् आस्थितं व्यथितेन्द्रियम्।

tato droṇo 'bravīd bhīṣmaḥ kṛpo drauṇiś ca bhārata. matvā māṃ mahatīṃ cintām āsthitaṃ vyathitendriyam.

अभिद्रुग्धाः परे चेन् नो न भेतव्यं परंतप। असमर्थाः परे जेतुम् अस्मान् युधि जनेश्वर।

abhidrugdhāḥ pare cen no na bhetavyaṃ paraṃtapa. asamarthāḥ pare jetum asmān yudhi janeśvara.

एकैकशः समर्थाः स्मो विजेतुं सर्वपार्थिवान्। आगच्छन्तु विनेष्यामो दर्पम् एषां शितैः शरैः।

ekaikaśaḥ samarthāḥ smo vijetuṃ sarvapārthivān. āgacchantu vineṣyāmo darpam eṣāṃ śitaiḥ śaraiḥ.

पुरैकेन हि भीष्मेण विजिताः सर्वपार्थिवाः। मृते पितर्य् अभिक्रुद्धो रथेनैकेन भारत।

puraikena hi bhīṣmeṇa vijitāḥ sarvapārthivāḥ. mṛte pitary abhikruddho rathenaikena bhārata.

जघान सुबहूंस् तेषां संरब्धः कुरुसत्तमः। ततस् ते शरणं जग्मुर् देवव्रतम् इमं भयात्।

jaghāna subahūṃs teṣāṃ saṃrabdhaḥ kurusattamaḥ. tatas te śaraṇaṃ jagmur devavratam imaṃ bhayāt.

स भीष्मः सुसमर्थो ऽयम् अस्माभिः सहितो रणे। परान् विजेतुं तस्मात् ते व्येतु भीर् भरतर्षभ। इत्य् एषां निश्चयो ह्य् आसीत् तत्कालम् अमितौजसाम्।

sa bhīṣmaḥ susamartho 'yam asmābhiḥ sahito raṇe. parān vijetuṃ tasmāt te vyetu bhīr bharatarṣabha. ity eṣāṃ niścayo hy āsīt tatkālam amitaujasām.

पुरा परेषां पृथिवी कृत्स्नासीद् वशवर्तिनी। अस्मान् पुनर् अमी नाद्य समर्था जेतुम् आहवे। छिन्नपक्षाः परे ह्य् अद्य वीर्यहीनाश् च पाण्डवाः।

purā pareṣāṃ pṛthivī kṛtsnāsīd vaśavartinī. asmān punar amī nādya samarthā jetum āhave. chinnapakṣāḥ pare hy adya vīryahīnāś ca pāṇḍavāḥ.

अस्मत्संस्था च पृथिवी वर्तते भरतर्षभ। एकार्थाः सुखदुःखेषु मयानीताश् च पार्थिवाः।

asmatsaṃsthā ca pṛthivī vartate bharatarṣabha. ekārthāḥ sukhaduḥkheṣu mayānītāś ca pārthivāḥ.

अप्य् अग्निं प्रविशेयुस् ते समुद्रं वा परंतप। मदर्थे पार्थिवाः सर्वे तद् विद्धि कुरुसत्तम।

apy agniṃ praviśeyus te samudraṃ vā paraṃtapa. madarthe pārthivāḥ sarve tad viddhi kurusattama.

उन्मत्तम् इव चापि त्वां प्रहसन्तीह दुःखितम्। विलपन्तं बहुविधं भीतं परविकत्थने।

unmattam iva cāpi tvāṃ prahasantīha duḥkhitam. vilapantaṃ bahuvidhaṃ bhītaṃ paravikatthane.

एषां ह्य् एकैकशो राज्ञां समर्थः पाण्डवान् प्रति। आत्मानं मन्यते सर्वो व्येतु ते भयम् आगतम्।

eṣāṃ hy ekaikaśo rājñāṃ samarthaḥ pāṇḍavān prati. ātmānaṃ manyate sarvo vyetu te bhayam āgatam.

सर्वां समग्रां सेनां मे वासवो ऽपि न शक्नुयात्। हन्तुम् अक्षय्यरूपेयं ब्रह्मणापि स्वयम्भुवा।

sarvāṃ samagrāṃ senāṃ me vāsavo 'pi na śaknuyāt. hantum akṣayyarūpeyaṃ brahmaṇāpi svayambhuvā.

युधिष्ठिरः पुरं हित्वा पञ्च ग्रामान् स याचति। भीतो हि मामकात् सैन्यात् प्रभावाच् चैव मे प्रभो।

yudhiṣṭhiraḥ puraṃ hitvā pañca grāmān sa yācati. bhīto hi māmakāt sainyāt prabhāvāc caiva me prabho.

समर्थं मन्यसे यच् च कुन्तीपुत्रं वृकोदरम्। तन् मिथ्या न हि मे कृत्स्नं प्रभावं वेत्थ भारत।

samarthaṃ manyase yac ca kuntīputraṃ vṛkodaram. tan mithyā na hi me kṛtsnaṃ prabhāvaṃ vettha bhārata.

मत्समो हि गदायुद्धे पृथिव्यां नास्ति कश् चन। नासीत् कश् चिद् अतिक्रान्तो भविता न च कश् चन।

matsamo hi gadāyuddhe pṛthivyāṃ nāsti kaś cana. nāsīt kaś cid atikrānto bhavitā na ca kaś cana.

युक्तो दुःखोचितश् चाहं विद्यापारगतस् तथा। तस्मान् न भीमान् नान्येभ्यो भयं मे विद्यते क्व चित्।

yukto duḥkhocitaś cāhaṃ vidyāpāragatas tathā. tasmān na bhīmān nānyebhyo bhayaṃ me vidyate kva cit.

दुर्योधनसमो नास्ति गदायाम् इति निश्चयः। संकर्षणस्य भद्रं ते यत् तदैनम् उपावसम्।

duryodhanasamo nāsti gadāyām iti niścayaḥ. saṃkarṣaṇasya bhadraṃ te yat tadainam upāvasam.

युद्धे संकर्षणसमो बलेनाभ्यधिको भुवि। गदाप्रहारं भीमो मे न जातु विषहेद् युधि।

yuddhe saṃkarṣaṇasamo balenābhyadhiko bhuvi. gadāprahāraṃ bhīmo me na jātu viṣahed yudhi.

एकं प्रहारं यं दद्यां भीमाय रुषितो नृप। स एवैनं नयेद् घोरं क्षिप्रं वैवस्वतक्षयम्।

ekaṃ prahāraṃ yaṃ dadyāṃ bhīmāya ruṣito nṛpa. sa evainaṃ nayed ghoraṃ kṣipraṃ vaivasvatakṣayam.

इच्छेयं च गदाहस्तं राजन् द्रष्टुं वृकोदरम्। सुचिरं प्रार्थितो ह्य् एष मम नित्यं मनोरथः।

iccheyaṃ ca gadāhastaṃ rājan draṣṭuṃ vṛkodaram. suciraṃ prārthito hy eṣa mama nityaṃ manorathaḥ.

गदया निहतो ह्य् आजौ मम पार्थो वृकोदरः। विशीर्णगात्रः पृथिवीं परासुः प्रपतिष्यति।

gadayā nihato hy ājau mama pārtho vṛkodaraḥ. viśīrṇagātraḥ pṛthivīṃ parāsuḥ prapatiṣyati.

गदाप्रहाराभिहतो हिमवान् अपि पर्वतः। सकृन् मया विशीर्येत गिरिः शतसहस्रधा।

gadāprahārābhihato himavān api parvataḥ. sakṛn mayā viśīryeta giriḥ śatasahasradhā.

स चाप्य् एतद् विजानाति वासुदेवार्जुनौ तथा। दुर्योधनसमो नास्ति गदायाम् इति निश्चयः।

sa cāpy etad vijānāti vāsudevārjunau tathā. duryodhanasamo nāsti gadāyām iti niścayaḥ.

तत् ते वृकोदरमयं भयं व्येतु महाहवे। व्यपनेष्याम्य् अहं ह्य् एनं मा राजन् विमना भव।

tat te vṛkodaramayaṃ bhayaṃ vyetu mahāhave. vyapaneṣyāmy ahaṃ hy enaṃ mā rājan vimanā bhava.

तस्मिन् मया हते क्षिप्रम् अर्जुनं बहवो रथाः। तुल्यरूपा विशिष्टाश् च क्षेप्स्यन्ति भरतर्षभ।

tasmin mayā hate kṣipram arjunaṃ bahavo rathāḥ. tulyarūpā viśiṣṭāś ca kṣepsyanti bharatarṣabha.

भीष्मो द्रोणः कृपो द्रौणिः कर्णो भूरिश्रवास् तथा। प्राग्ज्योतिषाधिपः शल्यः सिन्धुराजो जयद्रथः।

bhīṣmo droṇaḥ kṛpo drauṇiḥ karṇo bhūriśravās tathā. prāgjyotiṣādhipaḥ śalyaḥ sindhurājo jayadrathaḥ.

एकैक एषां शक्तस् तु हन्तुं भारत पाण्डवान्। समस्तास् तु क्षणेनैतान् नेष्यन्ति यमसादनम्।

ekaika eṣāṃ śaktas tu hantuṃ bhārata pāṇḍavān. samastās tu kṣaṇenaitān neṣyanti yamasādanam.

समग्रा पार्थिवी सेना पार्थम् एकं धनंजयम्। कस्माद् अशक्ता निर्जेतुम् इति हेतुर् न विद्यते।

samagrā pārthivī senā pārtham ekaṃ dhanaṃjayam. kasmād aśaktā nirjetum iti hetur na vidyate.

शरव्रातैस् तु भीष्मेण शतशो ऽथ सहस्रशः। द्रोणद्रौणिकृपैश् चैव गन्ता पार्थो यमक्षयम्।

śaravrātais tu bhīṣmeṇa śataśo 'tha sahasraśaḥ. droṇadrauṇikṛpaiś caiva gantā pārtho yamakṣayam.

पितामहो हि गाङ्गेयः शंतनोर् अधि भारत। ब्रह्मर्षिसदृशो जज्ञे देवैर् अपि दुरुत्सहः। न हन्ता विद्यते चापि राजन् भीष्मस्य कश् चन। पित्रा ह्य् उक्तः प्रसन्नेन नाकामस् त्वं मरिष्यसि।

pitāmaho hi gāṅgeyaḥ śaṃtanor adhi bhārata. brahmarṣisadṛśo jajñe devair api durutsahaḥ. na hantā vidyate cāpi rājan bhīṣmasya kaś cana. pitrā hy uktaḥ prasannena nākāmas tvaṃ mariṣyasi.

ब्रह्मर्षेश् च भरद्वाजाद् द्रोण्यां द्रोणो व्यजायत। द्रोणाज् जज्ञे महाराज द्रौणिश् च परमास्त्रवित्।

brahmarṣeś ca bharadvājād droṇyāṃ droṇo vyajāyata. droṇāj jajñe mahārāja drauṇiś ca paramāstravit.

कृपश् चाचार्यमुख्यो ऽयं महर्षेर् गौतमाद् अपि। शरस्तम्बोद्भवः श्रीमान् अवध्य इति मे मतिः।

kṛpaś cācāryamukhyo 'yaṃ maharṣer gautamād api. śarastambodbhavaḥ śrīmān avadhya iti me matiḥ.

अयोनिजं त्रयं ह्य् एतत् पिता माता च मातुलः। अश्वत्थाम्नो महाराज स च शूरः स्थितो मम।

ayonijaṃ trayaṃ hy etat pitā mātā ca mātulaḥ. aśvatthāmno mahārāja sa ca śūraḥ sthito mama.

सर्व एते महाराज देवकल्पा महारथाः। शक्रस्यापि व्यथां कुर्युः संयुगे भरतर्षभ। नैतेषाम् अर्जुनः शक्त एकैकं प्रति वीक्षितुम्। सहितास् तु नरव्याघ्रा हनिष्यन्ति धनंजयम्।

sarva ete mahārāja devakalpā mahārathāḥ. śakrasyāpi vyathāṃ kuryuḥ saṃyuge bharatarṣabha. naiteṣām arjunaḥ śakta ekaikaṃ prati vīkṣitum. sahitās tu naravyāghrā haniṣyanti dhanaṃjayam.

भीष्मद्रोणकृपाणां च तुल्यः कर्णो मतो मम। अनुज्ञातश् च रामेण मत्समो ऽसीति भारत।

bhīṣmadroṇakṛpāṇāṃ ca tulyaḥ karṇo mato mama. anujñātaś ca rāmeṇa matsamo 'sīti bhārata.

कुण्डले रुचिरे चास्तां कर्णस्य सहजे शुभे। ते शच्यर्थे महेन्द्रेण याचितः स परंतपः। अमोघया महाराज शक्त्या परमभीमया।

kuṇḍale rucire cāstāṃ karṇasya sahaje śubhe. te śacyarthe mahendreṇa yācitaḥ sa paraṃtapaḥ. amoghayā mahārāja śaktyā paramabhīmayā.

तस्य शक्त्योपगूढस्य कस्माज् जीवेद् धनंजयः। विजयो मे ध्रुवं राजन् फलं पाणाव् इवाहितम्। अभिव्यक्तः परेषां च कृत्स्नो भुवि पराजयः।

tasya śaktyopagūḍhasya kasmāj jīved dhanaṃjayaḥ. vijayo me dhruvaṃ rājan phalaṃ pāṇāv ivāhitam. abhivyaktaḥ pareṣāṃ ca kṛtsno bhuvi parājayaḥ.

अह्ना ह्य् एकेन भीष्मो ऽयम् अयुतं हन्ति भारत। तत् समाश् च महेष्वासा द्रोणद्रौणिकृपा अपि।

ahnā hy ekena bhīṣmo 'yam ayutaṃ hanti bhārata. tat samāś ca maheṣvāsā droṇadrauṇikṛpā api.

संशप्तानि च वृन्दानि क्षत्रियाणां परंतप। अर्जुनं वयम् अस्मान् वा धनंजय इति स्म ह।

saṃśaptāni ca vṛndāni kṣatriyāṇāṃ paraṃtapa. arjunaṃ vayam asmān vā dhanaṃjaya iti sma ha.

तांश् चालम् इति मन्यन्ते सव्यसाचिवधे विभो। पार्थिवाः स भवान् राजन्न् अकस्माद् व्यथते कथम्।

tāṃś cālam iti manyante savyasācivadhe vibho. pārthivāḥ sa bhavān rājann akasmād vyathate katham.

भीमसेने च निहते को ऽन्यो युध्येत भारत। परेषां तन् ममाचक्ष्व यदि वेत्थ परंतप। पाञ्चालेषु च भग्नेषु को ऽन्यः स्थातुम् इहार्हति।

bhīmasene ca nihate ko 'nyo yudhyeta bhārata. pareṣāṃ tan mamācakṣva yadi vettha paraṃtapa. pāñcāleṣu ca bhagneṣu ko 'nyaḥ sthātum ihārhati.

पञ्च ते भ्रातरः सर्वे धृष्टद्युम्नो ऽथ सात्यकिः। परेषां सप्त ये राजन् योधाः परमकं बलम्।

pañca te bhrātaraḥ sarve dhṛṣṭadyumno 'tha sātyakiḥ. pareṣāṃ sapta ye rājan yodhāḥ paramakaṃ balam.

अस्माकं तु विशिष्टा ये भीष्मद्रोणकृपादयः। द्रौणिर् वैकर्तनः कर्णः सोमदत्तो ऽथ बाह्लिकः।

asmākaṃ tu viśiṣṭā ye bhīṣmadroṇakṛpādayaḥ. drauṇir vaikartanaḥ karṇaḥ somadatto 'tha bāhlikaḥ.

प्राग्ज्योतिषाधिपः शल्य आवन्त्यो ऽथ जयद्रथः। दुःशासनो दुर्मुखश् च दुःसहश् च विशां पते।

prāgjyotiṣādhipaḥ śalya āvantyo 'tha jayadrathaḥ. duḥśāsano durmukhaś ca duḥsahaś ca viśāṃ pate.

श्रुतायुश् चित्रसेनश् च पुरुमित्रो विविंशतिः। शलो भूरिश्रवाश् चोभौ विकर्णश् च तवात्मजः।

śrutāyuś citrasenaś ca purumitro viviṃśatiḥ. śalo bhūriśravāś cobhau vikarṇaś ca tavātmajaḥ.

अक्षौहिण्यो हि मे राजन् दशैका च समाहृताः। न्यूनाः परेषां सप्तैव कस्मान् मे स्यात् पराजयः।

akṣauhiṇyo hi me rājan daśaikā ca samāhṛtāḥ. nyūnāḥ pareṣāṃ saptaiva kasmān me syāt parājayaḥ.

बलं त्रिगुणतो हीनं योध्यं प्राह बृहस्पतिः। परेभ्यस् त्रिगुणा चेयं मम राजन्न् अनीकिनी।

balaṃ triguṇato hīnaṃ yodhyaṃ prāha bṛhaspatiḥ. parebhyas triguṇā ceyaṃ mama rājann anīkinī.

गुणहीनं परेषां च बहु पश्यामि भारत। गुणोदयं बहुगुणम् आत्मनश् च विशां पते।

guṇahīnaṃ pareṣāṃ ca bahu paśyāmi bhārata. guṇodayaṃ bahuguṇam ātmanaś ca viśāṃ pate.

एतत् सर्वं समाज्ञाय बलाग्र्यं मम भारत। न्यूनतां पाण्डवानां च न मोहं गन्तुम् अर्हसि।

etat sarvaṃ samājñāya balāgryaṃ mama bhārata. nyūnatāṃ pāṇḍavānāṃ ca na mohaṃ gantum arhasi.

वैशंपायन उवाच। इत्य् उक्त्वा संजयं भूयः पर्यपृच्छत भारत। विधित्सुः प्राप्तकालानि ज्ञात्वा परपुरंजयः।

vaiśaṃpāyana uvāca. ity uktvā saṃjayaṃ bhūyaḥ paryapṛcchata bhārata. vidhitsuḥ prāptakālāni jñātvā parapuraṃjayaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...