महाभारत 5.50 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 50→

[mh-5-50] • 61 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। सर्व एते महोत्साहा ये त्वया परिकीर्तिताः। एकतस् त्व् एव ते सर्वे समेता भीम एकतः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. sarva ete mahotsāhā ye tvayā parikīrtitāḥ. ekatas tv eva te sarve sametā bhīma ekataḥ.

भीमसेनाद् धि मे भूयो भयं संजायते महत्। क्रुद्धाद् अमर्षणात् तात व्याघ्राद् इव महारुरोः।

bhīmasenād dhi me bhūyo bhayaṃ saṃjāyate mahat. kruddhād amarṣaṇāt tāta vyāghrād iva mahāruroḥ.

जागर्मि रात्रयः सर्वा दीर्घम् उष्णं च निःश्वसन्। भीतो वृकोदरात् तात सिंहात् पशुर् इवाबलः।

jāgarmi rātrayaḥ sarvā dīrgham uṣṇaṃ ca niḥśvasan. bhīto vṛkodarāt tāta siṃhāt paśur ivābalaḥ.

न हि तस्य महाबाहोः शक्रप्रतिमतेजसः। सैन्ये ऽस्मिन् प्रतिपश्यामि य एनं विषहेद् युधि।

na hi tasya mahābāhoḥ śakrapratimatejasaḥ. sainye 'smin pratipaśyāmi ya enaṃ viṣahed yudhi.

अमर्षणश् च कौन्तेयो दृढवैरश् च पाण्डवः। अनर्महासी सोन्मादस् तिर्यक्प्रेक्षी महास्वनः।

amarṣaṇaś ca kaunteyo dṛḍhavairaś ca pāṇḍavaḥ. anarmahāsī sonmādas tiryakprekṣī mahāsvanaḥ.

महावेगो महोत्साहो महाबाहुर् महाबलः। मन्दानां मम पुत्राणां युद्धेनान्तं करिष्यति।

mahāvego mahotsāho mahābāhur mahābalaḥ. mandānāṃ mama putrāṇāṃ yuddhenāntaṃ kariṣyati.

ऊरुग्राहगृहीतानां गदां बिभ्रद् वृकोदरः। कुरूणाम् ऋषभो युद्धे दण्डपाणिर् इवान्तकः।

ūrugrāhagṛhītānāṃ gadāṃ bibhrad vṛkodaraḥ. kurūṇām ṛṣabho yuddhe daṇḍapāṇir ivāntakaḥ.

शैक्यायसमयीं घोरां गदां काञ्चनभूषिताम्। मनसाहं प्रपश्यामि ब्रह्मदण्डम् इवोद्यतम्।

śaikyāyasamayīṃ ghorāṃ gadāṃ kāñcanabhūṣitām. manasāhaṃ prapaśyāmi brahmadaṇḍam ivodyatam.

यथा रुरूणां यूथेषु सिंहो जातबलश् चरेत्। मामकेषु तथा भीमो बलेषु विचरिष्यति।

yathā rurūṇāṃ yūtheṣu siṃho jātabalaś caret. māmakeṣu tathā bhīmo baleṣu vicariṣyati.

सर्वेषां मम पुत्राणां स एकः क्रूरविक्रमः। बह्वाशी विप्रतीपश् च बाल्ये ऽपि रभसः सदा।

sarveṣāṃ mama putrāṇāṃ sa ekaḥ krūravikramaḥ. bahvāśī vipratīpaś ca bālye 'pi rabhasaḥ sadā.

उद्वेपते मे हृदयं यदा दुर्योधनादयः। बाल्ये ऽपि तेन युध्यन्तो वारणेनेव मर्दिताः।

udvepate me hṛdayaṃ yadā duryodhanādayaḥ. bālye 'pi tena yudhyanto vāraṇeneva marditāḥ.

तस्य वीर्येण संक्लिष्टा नित्यम् एव सुता मम। स वै भीमो महावीर्यः क्रुद्धः परपुरंजयः। स एव हेतुर् भेदस्य भीमो भीमपराक्रमः।

tasya vīryeṇa saṃkliṣṭā nityam eva sutā mama. sa vai bhīmo mahāvīryaḥ kruddhaḥ parapuraṃjayaḥ. sa eva hetur bhedasya bhīmo bhīmaparākramaḥ.

ग्रसमानम् अनीकानि नरवारणवाजिनाम्। पश्यामीवाग्रतो भीमं क्रोधमूर्छितम् आहवे।

grasamānam anīkāni naravāraṇavājinām. paśyāmīvāgrato bhīmaṃ krodhamūrchitam āhave.

अस्त्रे द्रोणार्जुनसमं वायुवेगसमं जवे। महेश्वरसमं क्रोधे को हन्याद् भीमम् आहवे। संजयाचक्ष्व मे शूरं भीमसेनम् अमर्षणम्।

astre droṇārjunasamaṃ vāyuvegasamaṃ jave. maheśvarasamaṃ krodhe ko hanyād bhīmam āhave. saṃjayācakṣva me śūraṃ bhīmasenam amarṣaṇam.

अतिलाभं तु मन्ये ऽहं यत् तेन रिपुघातिना। तदैव न हताः सर्वे मम पुत्रा मनस्विना।

atilābhaṃ tu manye 'haṃ yat tena ripughātinā. tadaiva na hatāḥ sarve mama putrā manasvinā.

येन भीमबला यक्षा राक्षसाश् च समाहताः। हिडिम्बबककिर्मीरप्रमुखाश् च महाबलाः। कथं तस्य रणे वेगं मानुषः प्रसहिष्यति।

yena bhīmabalā yakṣā rākṣasāś ca samāhatāḥ. hiḍimbabakakirmīrapramukhāś ca mahābalāḥ. kathaṃ tasya raṇe vegaṃ mānuṣaḥ prasahiṣyati.

न स जातु वशे तस्थौ मम बालो ऽपि संजय। किं पुनर् मम दुष्पुत्रैः क्लिष्टः संप्रति पाण्डवः।

na sa jātu vaśe tasthau mama bālo 'pi saṃjaya. kiṃ punar mama duṣputraiḥ kliṣṭaḥ saṃprati pāṇḍavaḥ.

निष्ठुरः स च नैष्ठुर्याद् भज्येद् अपि न संनमेत्। तिर्यक्प्रेक्षी संहतभ्रूः कथं शाम्येद् वृकोदरः।

niṣṭhuraḥ sa ca naiṣṭhuryād bhajyed api na saṃnamet. tiryakprekṣī saṃhatabhrūḥ kathaṃ śāmyed vṛkodaraḥ.

बृहदंसो ऽप्रतिबलो गौरस् ताल इवोद्गतः। प्रमाणतो भीमसेनः प्रादेशेनाधिको ऽर्जुनात्।

bṛhadaṃso 'pratibalo gauras tāla ivodgataḥ. pramāṇato bhīmasenaḥ prādeśenādhiko 'rjunāt.

जवेन वाजिनो ऽत्येति बलेनात्येति कुञ्जरान्। अव्यक्तजल्पी मध्वक्षो मध्यमः पाण्डवो बली।

javena vājino 'tyeti balenātyeti kuñjarān. avyaktajalpī madhvakṣo madhyamaḥ pāṇḍavo balī.

इति बाल्ये श्रुतः पूर्वं मया व्यासमुखात् पुरा। रूपतो वीर्यतश् चैव याथातथ्येन पाण्डवः।

iti bālye śrutaḥ pūrvaṃ mayā vyāsamukhāt purā. rūpato vīryataś caiva yāthātathyena pāṇḍavaḥ.

आयसेन स दण्डेन रथान् नागान् हयान् नरान्। हनिष्यति रणे क्रुद्धो भीमः प्रहरतां वरः।

āyasena sa daṇḍena rathān nāgān hayān narān. haniṣyati raṇe kruddho bhīmaḥ praharatāṃ varaḥ.

अमर्षी नित्यसंरब्धो रौद्रः क्रूरपराक्रमः। मम तात प्रतीपानि कुर्वन् पूर्वं विमानितः।

amarṣī nityasaṃrabdho raudraḥ krūraparākramaḥ. mama tāta pratīpāni kurvan pūrvaṃ vimānitaḥ.

निष्कीर्णाम् आयसीं स्थूलां सुपर्वां काञ्चनीं गदाम्। शतघ्नीं शतनिर्ह्रादां कथं शक्ष्यन्ति मे सुताः।

niṣkīrṇām āyasīṃ sthūlāṃ suparvāṃ kāñcanīṃ gadām. śataghnīṃ śatanirhrādāṃ kathaṃ śakṣyanti me sutāḥ.

अपारम् अप्लवागाधं समुद्रं शरवेगिनम्। भीमसेनमयं दुर्गं तात मन्दास् तितीर्षवः।

apāram aplavāgādhaṃ samudraṃ śaraveginam. bhīmasenamayaṃ durgaṃ tāta mandās titīrṣavaḥ.

क्रोशतो मे न शृण्वन्ति बालाः पण्डितमानिनः। विषमं नावबुध्यन्ते प्रपातं मधुदर्शिनः।

krośato me na śṛṇvanti bālāḥ paṇḍitamāninaḥ. viṣamaṃ nāvabudhyante prapātaṃ madhudarśinaḥ.

संयुगं ये करिष्यन्ति नररूपेण वायुना। नियतं चोदिता धात्रा सिंहेनेव महामृगाः।

saṃyugaṃ ye kariṣyanti nararūpeṇa vāyunā. niyataṃ coditā dhātrā siṃheneva mahāmṛgāḥ.

शैक्यां तात चतुष्किष्कुं षडस्रिम् अमितौजसम्। प्रहितां दुःखसंस्पर्शां कथं शक्ष्यन्ति मे सुताः।

śaikyāṃ tāta catuṣkiṣkuṃ ṣaḍasrim amitaujasam. prahitāṃ duḥkhasaṃsparśāṃ kathaṃ śakṣyanti me sutāḥ.

गदां भ्रामयतस् तस्य भिन्दतो हस्तिमस्तकान्। सृक्किणी लेलिहानस्य बाष्पम् उत्सृजतो मुहुः।

gadāṃ bhrāmayatas tasya bhindato hastimastakān. sṛkkiṇī lelihānasya bāṣpam utsṛjato muhuḥ.

उद्दिश्य पातान् पततः कुर्वतो भैरवान् रवान्। प्रतीपान् पततो मत्तान् कुञ्जरान् प्रतिगर्जतः।

uddiśya pātān patataḥ kurvato bhairavān ravān. pratīpān patato mattān kuñjarān pratigarjataḥ.

विगाह्य रथमार्गेषु वरान् उद्दिश्य निघ्नतः। अग्नेः प्रज्वलितस्येव अपि मुच्येत मे प्रजा।

vigāhya rathamārgeṣu varān uddiśya nighnataḥ. agneḥ prajvalitasyeva api mucyeta me prajā.

वीथीं कुर्वन् महाबाहुर् द्रावयन् मम वाहिनीम्। नृत्यन्न् इव गदापाणिर् युगान्तं दर्शयिष्यति।

vīthīṃ kurvan mahābāhur drāvayan mama vāhinīm. nṛtyann iva gadāpāṇir yugāntaṃ darśayiṣyati.

प्रभिन्न इव मातङ्गः प्रभञ्जन् पुष्पितान् द्रुमान्। प्रवेक्ष्यति रणे सेनां पुत्राणां मे वृकोदरः।

prabhinna iva mātaṅgaḥ prabhañjan puṣpitān drumān. pravekṣyati raṇe senāṃ putrāṇāṃ me vṛkodaraḥ.

कुर्वन् रथान् विपुरुषान् विध्वजान् भग्नपुष्करान्। आरुजन् पुरुषव्याघ्रो रथिनः सादिनस् तथा।

kurvan rathān vipuruṣān vidhvajān bhagnapuṣkarān. ārujan puruṣavyāghro rathinaḥ sādinas tathā.

गङ्गावेग इवानूपांस् तीरजान् विविधान् द्रुमान्। प्रवेक्ष्यति महासेनां पुत्राणां मम संजय।

gaṅgāvega ivānūpāṃs tīrajān vividhān drumān. pravekṣyati mahāsenāṃ putrāṇāṃ mama saṃjaya.

वशं नूनं गमिष्यन्ति भीमसेनबलार्दिताः। मम पुत्राश् च भृत्याश् च राजानश् चैव संजय।

vaśaṃ nūnaṃ gamiṣyanti bhīmasenabalārditāḥ. mama putrāś ca bhṛtyāś ca rājānaś caiva saṃjaya.

येन राजा महावीर्यः प्रविश्यान्तःपुरं पुरा। वासुदेवसहायेन जरासंधो निपातितः।

yena rājā mahāvīryaḥ praviśyāntaḥpuraṃ purā. vāsudevasahāyena jarāsaṃdho nipātitaḥ.

कृत्स्नेयं पृथिवी देवी जरासंधेन धीमता। मागधेन्द्रेण बलिना वशे कृत्वा प्रतापिता।

kṛtsneyaṃ pṛthivī devī jarāsaṃdhena dhīmatā. māgadhendreṇa balinā vaśe kṛtvā pratāpitā.

भीष्मप्रतापात् कुरवो नयेनान्धकवृष्णयः। ते न तस्य वशं जग्मुः केवलं दैवम् एव वा।

bhīṣmapratāpāt kuravo nayenāndhakavṛṣṇayaḥ. te na tasya vaśaṃ jagmuḥ kevalaṃ daivam eva vā.

स गत्वा पाण्डुपुत्रेण तरसा बाहुशालिना। अनायुधेन वीरेण निहतः किं ततो ऽधिकम्।

sa gatvā pāṇḍuputreṇa tarasā bāhuśālinā. anāyudhena vīreṇa nihataḥ kiṃ tato 'dhikam.

दीर्घकालेन संसिक्तं विषम् आशीविषो यथा। स मोक्ष्यति रणे तेजः पुत्रेषु मम संजय।

dīrghakālena saṃsiktaṃ viṣam āśīviṣo yathā. sa mokṣyati raṇe tejaḥ putreṣu mama saṃjaya.

महेन्द्र इव वज्रेण दानवान् देवसत्तमः। भीमसेनो गदापाणिः सूदयिष्यति मे सुतान्।

mahendra iva vajreṇa dānavān devasattamaḥ. bhīmaseno gadāpāṇiḥ sūdayiṣyati me sutān.

अविषह्यम् अनावार्यं तीव्रवेगपराक्रमम्। पश्यामीवातिताम्राक्षम् आपतन्तं वृकोदरम्।

aviṣahyam anāvāryaṃ tīvravegaparākramam. paśyāmīvātitāmrākṣam āpatantaṃ vṛkodaram.

अगदस्याप्य् अधनुषो विरथस्य विवर्मणः। बाहुभ्यां युध्यमानस्य कस् तिष्ठेद् अग्रतः पुमान्।

agadasyāpy adhanuṣo virathasya vivarmaṇaḥ. bāhubhyāṃ yudhyamānasya kas tiṣṭhed agrataḥ pumān.

भीष्मो द्रोणश् च विप्रो ऽयं कृपः शारद्वतस् तथा। जानन्त्य् एते यथैवाहं वीर्यज्ञस् तस्य धीमतः।

bhīṣmo droṇaś ca vipro 'yaṃ kṛpaḥ śāradvatas tathā. jānanty ete yathaivāhaṃ vīryajñas tasya dhīmataḥ.

आर्यव्रतं तु जानन्तः संगरान् न बिभित्सवः। सेनामुखेषु स्थास्यन्ति मामकानां नरर्षभाः।

āryavrataṃ tu jānantaḥ saṃgarān na bibhitsavaḥ. senāmukheṣu sthāsyanti māmakānāṃ nararṣabhāḥ.

बलीयः सर्वतो दिष्टं पुरुषस्य विशेषतः। पश्यन्न् अपि जयं तेषां न नियच्छामि यत् सुतान्।

balīyaḥ sarvato diṣṭaṃ puruṣasya viśeṣataḥ. paśyann api jayaṃ teṣāṃ na niyacchāmi yat sutān.

ते पुराणं महेष्वासा मार्गम् ऐन्द्रं समास्थिताः। त्यक्ष्यन्ति तुमुले प्राणान् रक्षन्तः पार्थिवं यशः।

te purāṇaṃ maheṣvāsā mārgam aindraṃ samāsthitāḥ. tyakṣyanti tumule prāṇān rakṣantaḥ pārthivaṃ yaśaḥ.

यथैषां मामकास् तात तथैषां पाण्डवा अपि। पौत्रा भीष्मस्य शिष्याश् च द्रोणस्य च कृपस्य च।

yathaiṣāṃ māmakās tāta tathaiṣāṃ pāṇḍavā api. pautrā bhīṣmasya śiṣyāś ca droṇasya ca kṛpasya ca.

यत् त्व् अस्मद् आश्रयं किं चिद् दत्तम् इष्टं च संजय। तस्यापचितिम् आर्यत्वात् कर्तारः स्थविरास् त्रयः।

yat tv asmad āśrayaṃ kiṃ cid dattam iṣṭaṃ ca saṃjaya. tasyāpacitim āryatvāt kartāraḥ sthavirās trayaḥ.

आददानस्य शस्त्रं हि क्षत्रधर्मं परीप्सतः। निधनं ब्राह्मणस्याजौ वरम् एवाहुर् उत्तमम्।

ādadānasya śastraṃ hi kṣatradharmaṃ parīpsataḥ. nidhanaṃ brāhmaṇasyājau varam evāhur uttamam.

स वै शोचामि सर्वान् वै ये युयुत्सन्ति पाण्डवान्। विक्रुष्टं विदुरेणादौ तद् एतद् भयम् आगतम्।

sa vai śocāmi sarvān vai ye yuyutsanti pāṇḍavān. vikruṣṭaṃ vidureṇādau tad etad bhayam āgatam.

न तु मन्ये विघाताय ज्ञानं दुःखस्य संजय। भवत्य् अतिबले ह्य् एतज् ज्ञानम् अप्य् उपघातकम्।

na tu manye vighātāya jñānaṃ duḥkhasya saṃjaya. bhavaty atibale hy etaj jñānam apy upaghātakam.

ऋषयो ह्य् अपि निर्मुक्ताः पश्यन्तो लोकसंग्रहान्। सुखे भवन्ति सुखिनस् तथा दुःखेन दुःखिताः।

ṛṣayo hy api nirmuktāḥ paśyanto lokasaṃgrahān. sukhe bhavanti sukhinas tathā duḥkhena duḥkhitāḥ.

किं पुनर् यो ऽहम् आसक्तस् तत्र तत्र सहस्रधा। पुत्रेषु राज्यदारेषु पौत्रेष्व् अपि च बन्धुषु।

kiṃ punar yo 'ham āsaktas tatra tatra sahasradhā. putreṣu rājyadāreṣu pautreṣv api ca bandhuṣu.

संशये तु महत्य् अस्मिन् किं नु मे क्षमम् उत्तमम्। विनाशं ह्य् एव पश्यामि कुरूणाम् अनुचिन्तयन्।

saṃśaye tu mahaty asmin kiṃ nu me kṣamam uttamam. vināśaṃ hy eva paśyāmi kurūṇām anucintayan.

द्यूतप्रमुखम् आभाति कुरूणां व्यसनं महत्। मन्देनैश्वर्यकामेन लोभात् पापम् इदं कृतम्।

dyūtapramukham ābhāti kurūṇāṃ vyasanaṃ mahat. mandenaiśvaryakāmena lobhāt pāpam idaṃ kṛtam.

मन्ये पर्यायधर्मो ऽयं कालस्यात्यन्तगामिनः। चक्रे प्रधिर् इवासक्तो नास्य शक्यं पलायितुम्।

manye paryāyadharmo 'yaṃ kālasyātyantagāminaḥ. cakre pradhir ivāsakto nāsya śakyaṃ palāyitum.

किं नु कार्यं कथं कुर्यां क्व नु गच्छामि संजय। एते नश्यन्ति कुरवो मन्दाः कालवशं गताः।

kiṃ nu kāryaṃ kathaṃ kuryāṃ kva nu gacchāmi saṃjaya. ete naśyanti kuravo mandāḥ kālavaśaṃ gatāḥ.

अवशो ऽहं पुरा तात पुत्राणां निहते शते। श्रोष्यामि निनदं स्त्रीणां कथं मां मरणं स्पृशेत्।

avaśo 'haṃ purā tāta putrāṇāṃ nihate śate. śroṣyāmi ninadaṃ strīṇāṃ kathaṃ māṃ maraṇaṃ spṛśet.

यथा निदाघे ज्वलनः समिद्धो; दहेत् कक्षं वायुना चोद्यमानः। गदाहस्तः पाण्डवस् तद्वद् एव; हन्ता मदीयान् सहितो ऽर्जुनेन।

yathā nidāghe jvalanaḥ samiddho; dahet kakṣaṃ vāyunā codyamānaḥ. gadāhastaḥ pāṇḍavas tadvad eva; hantā madīyān sahito 'rjunena.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...