महाभारत 5.49 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 49→

[mh-5-49] • 45 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। किम् असौ पाण्डवो राजा धर्मपुत्रो ऽभ्यभाषत। श्रुत्वेमा बहुलाः सेनाः प्रत्यर्थेन समागताः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. kim asau pāṇḍavo rājā dharmaputro 'bhyabhāṣata. śrutvemā bahulāḥ senāḥ pratyarthena samāgatāḥ.

किम् इच्छत्य् अभिसंरम्भाद् योत्स्यमानो युधिष्ठिरः। कस्य स्विद् भ्रातृपुत्राणां चिन्तासु मुखम् ईक्षते।

kim icchaty abhisaṃrambhād yotsyamāno yudhiṣṭhiraḥ. kasya svid bhrātṛputrāṇāṃ cintāsu mukham īkṣate.

के स्विद् एनं वारयन्ति शाम्य युध्येति वा पुनः। निकृत्या कोपितं मन्दैर् धर्मज्ञं धर्मचारिणम्।

ke svid enaṃ vārayanti śāmya yudhyeti vā punaḥ. nikṛtyā kopitaṃ mandair dharmajñaṃ dharmacāriṇam.

संजय उवाच। राज्ञो मुखम् उदीक्षन्ते पाञ्चालाः पाण्डवैः सह। युधिष्ठिरस्य भद्रं ते स सर्वान् अनुशास्ति च।

saṃjaya uvāca. rājño mukham udīkṣante pāñcālāḥ pāṇḍavaiḥ saha. yudhiṣṭhirasya bhadraṃ te sa sarvān anuśāsti ca.

पृथग्भूताः पाण्डवानां पाञ्चालानां रथव्रजाः। आयान्तम् अभिनन्दन्ति कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्।

pṛthagbhūtāḥ pāṇḍavānāṃ pāñcālānāṃ rathavrajāḥ. āyāntam abhinandanti kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram.

तमः सूर्यम् इवोद्यन्तं कौन्तेयं दीप्ततेजसम्। पाञ्चालाः प्रतिनन्दन्ति तेजोराशिम् इवोद्यतम्।

tamaḥ sūryam ivodyantaṃ kaunteyaṃ dīptatejasam. pāñcālāḥ pratinandanti tejorāśim ivodyatam.

आ गोपालाविपालेभ्यो नन्दमानं युधिष्ठिरम्। पाञ्चालाः केकया मत्स्याः प्रतिनन्दन्ति पाण्डवम्।

ā gopālāvipālebhyo nandamānaṃ yudhiṣṭhiram. pāñcālāḥ kekayā matsyāḥ pratinandanti pāṇḍavam.

ब्राह्मण्यो राजपुत्र्यश् च विशां दुहितरश् च याः। क्रीडन्त्यो ऽभिसमायान्ति पार्थं संनद्धम् ईक्षितुम्।

brāhmaṇyo rājaputryaś ca viśāṃ duhitaraś ca yāḥ. krīḍantyo 'bhisamāyānti pārthaṃ saṃnaddham īkṣitum.

धृतराष्ट्र उवाच। संजयाचक्ष्व केनास्मान् पाण्डवा अभ्ययुञ्जत। धृष्टद्युम्नेन सेनान्या सोमकाः किंबला इव।

dhṛtarāṣṭra uvāca. saṃjayācakṣva kenāsmān pāṇḍavā abhyayuñjata. dhṛṣṭadyumnena senānyā somakāḥ kiṃbalā iva.

वैशंपायन उवाच। गावल्गणिस् तु तत् पृष्टः सभायां कुरुसंसदि। निःश्वस्य सुभृशं दीर्घं मुहुः संचिन्तयन्न् इव। तत्रानिमित्ततो दैवात् सूतं कश्मलम् आविशत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. gāvalgaṇis tu tat pṛṣṭaḥ sabhāyāṃ kurusaṃsadi. niḥśvasya subhṛśaṃ dīrghaṃ muhuḥ saṃcintayann iva. tatrānimittato daivāt sūtaṃ kaśmalam āviśat.

तदाचचक्षे पुरुषः सभायां राजसंसदि। संजयो ऽयं महाराज मूर्च्छितः पतितो भुवि। वाचं न सृजते कां चिद् धीनप्रज्ञो ऽल्पचेतनः।

tadācacakṣe puruṣaḥ sabhāyāṃ rājasaṃsadi. saṃjayo 'yaṃ mahārāja mūrcchitaḥ patito bhuvi. vācaṃ na sṛjate kāṃ cid dhīnaprajño 'lpacetanaḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। अपश्यत् संजयो नूनं कुन्तीपुत्रान् महारथान्। तैर् अस्य पुरुषव्याघ्रैर् भृशम् उद्वेजितं मनः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. apaśyat saṃjayo nūnaṃ kuntīputrān mahārathān. tair asya puruṣavyāghrair bhṛśam udvejitaṃ manaḥ.

वैशंपायन उवाच। संजयश् चेतनां लब्ध्वा प्रत्याश्वस्येदम् अब्रवीत्। धृतराष्ट्रं महाराज सभायां कुरुसंसदि।

vaiśaṃpāyana uvāca. saṃjayaś cetanāṃ labdhvā pratyāśvasyedam abravīt. dhṛtarāṣṭraṃ mahārāja sabhāyāṃ kurusaṃsadi.

दृष्टवान् अस्मि राजेन्द्र कुन्तीपुत्रान् महारथान्। मत्स्यराजगृहावासाद् अवरोधेन कर्शितान्। शृणु यैर् हि महाराज पाण्डवा अभ्ययुञ्जत। धृष्टद्युम्नेन वीरेण युद्धे वस्ते ऽभ्ययुञ्जत।

dṛṣṭavān asmi rājendra kuntīputrān mahārathān. matsyarājagṛhāvāsād avarodhena karśitān. śṛṇu yair hi mahārāja pāṇḍavā abhyayuñjata. dhṛṣṭadyumnena vīreṇa yuddhe vaste 'bhyayuñjata.

यो नैव रोषान् न भयान् न कामान् नार्थकारणात्। न हेतुवादाद् धर्मात्मा सत्यं जह्यात् कथं चन।

yo naiva roṣān na bhayān na kāmān nārthakāraṇāt. na hetuvādād dharmātmā satyaṃ jahyāt kathaṃ cana.

यः प्रमाणं महाराज धर्मे धर्मभृतां वरः। अजातशत्रुणा तेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yaḥ pramāṇaṃ mahārāja dharme dharmabhṛtāṃ varaḥ. ajātaśatruṇā tena pāṇḍavā abhyayuñjata.

यस्य बाहुबले तुल्यः पृथिव्यां नास्ति कश् चन। यो वै सर्वान् महीपालान् वशे चक्रे धनुर्धरः। तेन वो भीमसेनेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yasya bāhubale tulyaḥ pṛthivyāṃ nāsti kaś cana. yo vai sarvān mahīpālān vaśe cakre dhanurdharaḥ. tena vo bhīmasenena pāṇḍavā abhyayuñjata.

निःसृतानां जतुगृहाद् धिडिम्बात् पुरुषादकात्। य एषाम् अभवद् द्वीपः कुन्तीपुत्रो वृकोदरः।

niḥsṛtānāṃ jatugṛhād dhiḍimbāt puruṣādakāt. ya eṣām abhavad dvīpaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ.

याज्ञसेनीम् अथो यत्र सिन्धुराजो ऽपकृष्टवान्। तत्रैषाम् अभवद् द्वीपः कुन्तीपुत्रो वृकोदरः।

yājñasenīm atho yatra sindhurājo 'pakṛṣṭavān. tatraiṣām abhavad dvīpaḥ kuntīputro vṛkodaraḥ.

यश् च तान् संगतान् सर्वान् पाण्डवान् वारणावते। दह्यतो मोचयाम् आस तेन वस् ते ऽभ्ययुञ्जत।

yaś ca tān saṃgatān sarvān pāṇḍavān vāraṇāvate. dahyato mocayām āsa tena vas te 'bhyayuñjata.

कृष्णायाश् चरता प्रीतिं येन क्रोधवशा हताः। प्रविश्य विषमं घोरं पर्वतं गन्धमादनम्।

kṛṣṇāyāś caratā prītiṃ yena krodhavaśā hatāḥ. praviśya viṣamaṃ ghoraṃ parvataṃ gandhamādanam.

यस्य नागायुतं वीर्यं भुजयोः सारम् अर्पितम्। तेन वो भीमसेनेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yasya nāgāyutaṃ vīryaṃ bhujayoḥ sāram arpitam. tena vo bhīmasenena pāṇḍavā abhyayuñjata.

कृष्णद्वितीयो विक्रम्य तुष्ट्यर्थं जातवेदसः। अजयद् यः पुरा वीरो युध्यमानं पुरंदरम्।

kṛṣṇadvitīyo vikramya tuṣṭyarthaṃ jātavedasaḥ. ajayad yaḥ purā vīro yudhyamānaṃ puraṃdaram.

यः स साक्षान् महादेवं गिरिशं शूलपाणिनम्। तोषयाम् आस युद्धेन देवदेवम् उमापतिम्।

yaḥ sa sākṣān mahādevaṃ giriśaṃ śūlapāṇinam. toṣayām āsa yuddhena devadevam umāpatim.

यश् च सर्वान् वशे चक्रे लोकपालान् धनुर्धरः। तेन वो विजयेनाजौ पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yaś ca sarvān vaśe cakre lokapālān dhanurdharaḥ. tena vo vijayenājau pāṇḍavā abhyayuñjata.

यः प्रतीचीं दिशं चक्रे वशे म्लेच्छगणायुताम्। स तत्र नकुलो योद्धा चित्रयोधी व्यवस्थितः।

yaḥ pratīcīṃ diśaṃ cakre vaśe mlecchagaṇāyutām. sa tatra nakulo yoddhā citrayodhī vyavasthitaḥ.

तेन वो दर्शनीयेन वीरेणातिधनुर्भृता। माद्रीपुत्रेण कौरव्य पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

tena vo darśanīyena vīreṇātidhanurbhṛtā. mādrīputreṇa kauravya pāṇḍavā abhyayuñjata.

यः काशीन् अङ्गमगधान् कलिङ्गांश् च युधाजयत्। तेन वः सहदेवेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yaḥ kāśīn aṅgamagadhān kaliṅgāṃś ca yudhājayat. tena vaḥ sahadevena pāṇḍavā abhyayuñjata.

यस्य वीर्येण सदृशाश् चत्वारो भुवि मानवाः। अश्वत्थामा धृष्टकेतुः प्रद्युम्नो रुक्मिर् एव च।

yasya vīryeṇa sadṛśāś catvāro bhuvi mānavāḥ. aśvatthāmā dhṛṣṭaketuḥ pradyumno rukmir eva ca.

तेन वः सहदेवेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत। यवीयसा नृवीरेण माद्रीनन्दिकरेण च।

tena vaḥ sahadevena pāṇḍavā abhyayuñjata. yavīyasā nṛvīreṇa mādrīnandikareṇa ca.

तपश् चचार या घोरं काशिकन्या पुरा सती। भीष्मस्य वधम् इच्छन्ती प्रेत्यापि भरतर्षभ।

tapaś cacāra yā ghoraṃ kāśikanyā purā satī. bhīṣmasya vadham icchantī pretyāpi bharatarṣabha.

पाञ्चालस्य सुता जज्ञे दैवाच् च स पुनः पुमान्। स्त्रीपुंसोः पुरुषव्याघ्र यः स वेद गुणागुणान्।

pāñcālasya sutā jajñe daivāc ca sa punaḥ pumān. strīpuṃsoḥ puruṣavyāghra yaḥ sa veda guṇāguṇān.

यः कलिङ्गान् समापेदे पाञ्चालो युद्धदुर्मदः। शिखण्डिना वः कुरवः कृतास्त्रेणाभ्ययुञ्जत।

yaḥ kaliṅgān samāpede pāñcālo yuddhadurmadaḥ. śikhaṇḍinā vaḥ kuravaḥ kṛtāstreṇābhyayuñjata.

यां यक्षः पुरुषं चक्रे भीष्मस्य निधने किल। महेष्वासेन रौद्रेण पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yāṃ yakṣaḥ puruṣaṃ cakre bhīṣmasya nidhane kila. maheṣvāsena raudreṇa pāṇḍavā abhyayuñjata.

महेष्वासा राजपुत्रा भ्रातरः पञ्च केकयाः। सुमृष्टकवचाः शूरास् तैश् च वस् ते ऽभ्ययुञ्जत।

maheṣvāsā rājaputrā bhrātaraḥ pañca kekayāḥ. sumṛṣṭakavacāḥ śūrās taiś ca vas te 'bhyayuñjata.

यो दीर्घबाहुः क्षिप्रास्त्रो धृतिमान् सत्यविक्रमः। तेन वो वृष्णिवीरेण युयुधानेन संगरः।

yo dīrghabāhuḥ kṣiprāstro dhṛtimān satyavikramaḥ. tena vo vṛṣṇivīreṇa yuyudhānena saṃgaraḥ.

य आसीच् छरणं काले पाण्डवानां महात्मनाम्। रणे तेन विराटेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत। यश् च द्रोणविनाशाय समुत्पन्नो महामनाः। धृष्टद्युम्नेन सेनान्या पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

ya āsīc charaṇaṃ kāle pāṇḍavānāṃ mahātmanām. raṇe tena virāṭena pāṇḍavā abhyayuñjata. yaś ca droṇavināśāya samutpanno mahāmanāḥ. dhṛṣṭadyumnena senānyā pāṇḍavā abhyayuñjata.

यः स काशिपती राजा वाराणस्यां महारथः। स तेषाम् अभवद् योद्धा तेन वस् ते ऽभ्ययुञ्जत।

yaḥ sa kāśipatī rājā vārāṇasyāṃ mahārathaḥ. sa teṣām abhavad yoddhā tena vas te 'bhyayuñjata.

शिशुभिर् दुर्जयैः संख्ये द्रौपदेयैर् महात्मभिः। आशीविषसमस्पर्शैः पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

śiśubhir durjayaiḥ saṃkhye draupadeyair mahātmabhiḥ. āśīviṣasamasparśaiḥ pāṇḍavā abhyayuñjata.

यः कृष्णसदृशो वीर्ये युधिष्ठिरसमो दमे। तेनाभिमन्युना संख्ये पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yaḥ kṛṣṇasadṛśo vīrye yudhiṣṭhirasamo dame. tenābhimanyunā saṃkhye pāṇḍavā abhyayuñjata.

यश् चैवाप्रतिमो वीर्ये धृष्टकेतुर् महायशाः। दुःसहः समरे क्रुद्धः शैशुपालिर् महारथः। तेन वश् चेदिराजेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत। अक्षौहिण्या परिवृतः पाण्डवान् यो ऽभिसंश्रितः। पाण्डवान् यो ऽभिसंसृत्य आस्ते यदुकुलोद्भवः।

yaś caivāpratimo vīrye dhṛṣṭaketur mahāyaśāḥ. duḥsahaḥ samare kruddhaḥ śaiśupālir mahārathaḥ. tena vaś cedirājena pāṇḍavā abhyayuñjata. akṣauhiṇyā parivṛtaḥ pāṇḍavān yo 'bhisaṃśritaḥ. pāṇḍavān yo 'bhisaṃsṛtya āste yadukulodbhavaḥ.

यः संश्रयः पाण्डवानां देवानाम् इव वासवः। तेन वो वासुदेवेन पाण्डवा अभ्ययुञ्जत।

yaḥ saṃśrayaḥ pāṇḍavānāṃ devānām iva vāsavaḥ. tena vo vāsudevena pāṇḍavā abhyayuñjata.

तथा चेदिपतेर् भ्राता शरभो भरतर्षभ। करकर्षेण सहितस् ताभ्यां वस् ते ऽभ्ययुञ्जत।

tathā cedipater bhrātā śarabho bharatarṣabha. karakarṣeṇa sahitas tābhyāṃ vas te 'bhyayuñjata.

जारासंधिः सहदेवो जयत्सेनश् च ताव् उभौ। युद्धे ऽप्रतिरथौ वीरौ पाण्डवार्थे व्यवस्थितौ। द्रुपदश् च महातेजा बलेन महता वृतः। त्यक्तात्मा पाण्डवार्थाय योत्स्यमानो व्यवस्थितः।

jārāsaṃdhiḥ sahadevo jayatsenaś ca tāv ubhau. yuddhe 'pratirathau vīrau pāṇḍavārthe vyavasthitau. drupadaś ca mahātejā balena mahatā vṛtaḥ. tyaktātmā pāṇḍavārthāya yotsyamāno vyavasthitaḥ.

एते चान्ये च बहवः प्राच्योदीच्या महीक्षितः। शतशो यान् अपाश्रित्य धर्मराजो व्यवस्थितः।

ete cānye ca bahavaḥ prācyodīcyā mahīkṣitaḥ. śataśo yān apāśritya dharmarājo vyavasthitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...