महाभारत 5.48 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 48→

[mh-5-48] • 47 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। समवेतेषु सर्वेषु तेषु राजसु भारत। दुर्योधनम् इदं वाक्यं भीष्मः शांतनवो ऽब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. samaveteṣu sarveṣu teṣu rājasu bhārata. duryodhanam idaṃ vākyaṃ bhīṣmaḥ śāṃtanavo 'bravīt.

बृहस्पतिश् चोशना च ब्रह्माणं पर्युपस्थितौ। मरुतश् च सहेन्द्रेण वसवश् च सहाश्विनौ।

bṛhaspatiś cośanā ca brahmāṇaṃ paryupasthitau. marutaś ca sahendreṇa vasavaś ca sahāśvinau.

आदित्याश् चैव साध्याश् च ये च सप्तर्षयो दिवि। विश्वावसुश् च गन्धर्वः शुभाश् चाप्सरसां गणाः।

ādityāś caiva sādhyāś ca ye ca saptarṣayo divi. viśvāvasuś ca gandharvaḥ śubhāś cāpsarasāṃ gaṇāḥ.

नमस्कृत्वोपजग्मुस् ते लोकवृद्धं पितामहम्। परिवार्य च विश्वेशं पर्यासत दिवौकसः।

namaskṛtvopajagmus te lokavṛddhaṃ pitāmaham. parivārya ca viśveśaṃ paryāsata divaukasaḥ.

तेषां मनश् च तेजश् चाप्य् आददानौ दिवौकसाम्। पूर्वदेवौ व्यतिक्रान्तौ नरनारायणाव् ऋषी।

teṣāṃ manaś ca tejaś cāpy ādadānau divaukasām. pūrvadevau vyatikrāntau naranārāyaṇāv ṛṣī.

बृहस्पतिश् च पप्रच्छ ब्राह्मणं काव् इमाव् इति। भवन्तं नोपतिष्ठेते तौ नः शंस पितामह।

bṛhaspatiś ca papraccha brāhmaṇaṃ kāv imāv iti. bhavantaṃ nopatiṣṭhete tau naḥ śaṃsa pitāmaha.

ब्रह्मोवाच। याव् एतौ पृथिवीं द्यां च भासयन्तौ तपस्विनौ। ज्वलन्तौ रोचमानौ च व्याप्यातीतौ महाबलौ।

brahmovāca. yāv etau pṛthivīṃ dyāṃ ca bhāsayantau tapasvinau. jvalantau rocamānau ca vyāpyātītau mahābalau.

नरनारायणाव् एतौ लोकाल् लोकं समास्थितौ। ऊर्जितौ स्वेन तपसा महासत्त्वपराक्रमौ।

naranārāyaṇāv etau lokāl lokaṃ samāsthitau. ūrjitau svena tapasā mahāsattvaparākramau.

एतौ हि कर्मणा लोकान् नन्दयाम् आसतुर् ध्रुवौ। द्विधाभूतौ महाप्राज्ञौ विद्धि ब्रह्मन् परंतपौ। असुराणाम् अभावाय देवगन्धर्वपूजितौ।

etau hi karmaṇā lokān nandayām āsatur dhruvau. dvidhābhūtau mahāprājñau viddhi brahman paraṃtapau. asurāṇām abhāvāya devagandharvapūjitau.

वैशंपायन उवाच। जगाम शक्रस् तच् छ्रुत्वा यत्र तौ तेपतुस् तपः। सार्धं देवगणैः सर्वैर् बृहस्पतिपुरोगमैः।

vaiśaṃpāyana uvāca. jagāma śakras tac chrutvā yatra tau tepatus tapaḥ. sārdhaṃ devagaṇaiḥ sarvair bṛhaspatipurogamaiḥ.

तदा देवासुरे घोरे भये जाते दिवौकसाम्। अयाचत महात्मानौ नरनारायणौ वरम्।

tadā devāsure ghore bhaye jāte divaukasām. ayācata mahātmānau naranārāyaṇau varam.

ताव् अब्रूतां वृणीष्वेति तदा भरतसत्तम। अथैताव् अब्रवीच् छक्रः साह्यं नः क्रियताम् इति।

tāv abrūtāṃ vṛṇīṣveti tadā bharatasattama. athaitāv abravīc chakraḥ sāhyaṃ naḥ kriyatām iti.

ततस् तौ शक्रम् अब्रूतां करिष्यावो यद् इच्छसि। ताभ्यां च सहितः शक्रो विजिग्ये दैत्यदानवान्।

tatas tau śakram abrūtāṃ kariṣyāvo yad icchasi. tābhyāṃ ca sahitaḥ śakro vijigye daityadānavān.

नर इन्द्रस्य संग्रामे हत्वा शत्रून् परंतपः। पौलोमान् कालखञ्जांश् च सहस्राणि शतानि च।

nara indrasya saṃgrāme hatvā śatrūn paraṃtapaḥ. paulomān kālakhañjāṃś ca sahasrāṇi śatāni ca.

एष भ्रान्ते रथे तिष्ठन् भल्लेनापहरच् छिरः। जम्भस्य ग्रसमानस्य यज्ञम् अर्जुन आहवे।

eṣa bhrānte rathe tiṣṭhan bhallenāpaharac chiraḥ. jambhasya grasamānasya yajñam arjuna āhave.

एष पारे समुद्रस्य हिरण्यपुरम् आरुजत्। हत्वा षष्टिसहस्राणि निवातकवचान् रणे।

eṣa pāre samudrasya hiraṇyapuram ārujat. hatvā ṣaṣṭisahasrāṇi nivātakavacān raṇe.

एष देवान् सहेन्द्रेण जित्वा परपुरंजयः। अतर्पयन् महाबाहुर् अर्जुनो जातवेदसम्। नारायणस् तथैवात्र भूयसो ऽन्याञ् जघान ह।

eṣa devān sahendreṇa jitvā parapuraṃjayaḥ. atarpayan mahābāhur arjuno jātavedasam. nārāyaṇas tathaivātra bhūyaso 'nyāñ jaghāna ha.

एवम् एतौ महावीर्यौ तौ पश्यत समागतौ। वासुदेवार्जुनौ वीरौ समवेतौ महारथौ।

evam etau mahāvīryau tau paśyata samāgatau. vāsudevārjunau vīrau samavetau mahārathau.

नरनारायणौ देवौ पूर्वदेवाव् इति श्रुतिः। अजेयौ मानुषे लोके सेन्द्रैर् अपि सुरासुरैः।

naranārāyaṇau devau pūrvadevāv iti śrutiḥ. ajeyau mānuṣe loke sendrair api surāsuraiḥ.

एष नारायणः कृष्णः फल्गुनस् तु नरः स्मृतः। नारायणो नरश् चैव सत्त्वम् एकं द्विधाकृतम्।

eṣa nārāyaṇaḥ kṛṣṇaḥ phalgunas tu naraḥ smṛtaḥ. nārāyaṇo naraś caiva sattvam ekaṃ dvidhākṛtam.

एतौ हि कर्मणा लोकान् अश्नुवाते ऽक्षयान् ध्रुवान्। तत्र तत्रैव जायेते युद्धकाले पुनः पुनः। तस्माद् एतौ महाभागौ प्रपद्य शरणं विभो। श्रियं भुङ्क्ष्व महाबाहो सपुत्रज्ञातिबान्धवः।

etau hi karmaṇā lokān aśnuvāte 'kṣayān dhruvān. tatra tatraiva jāyete yuddhakāle punaḥ punaḥ. tasmād etau mahābhāgau prapadya śaraṇaṃ vibho. śriyaṃ bhuṅkṣva mahābāho saputrajñātibāndhavaḥ.

तस्मात् कर्मैव कर्तव्यम् इति होवाच नारदः। एतद् धि सर्वम् आचष्ट वृष्णिचक्रस्य वेदवित्।

tasmāt karmaiva kartavyam iti hovāca nāradaḥ. etad dhi sarvam ācaṣṭa vṛṣṇicakrasya vedavit.

शङ्खचक्रगदाहस्तं यदा द्रक्ष्यसि केशवम्। पर्याददानं चास्त्राणि भीमधन्वानम् अर्जुनम्।

śaṅkhacakragadāhastaṃ yadā drakṣyasi keśavam. paryādadānaṃ cāstrāṇi bhīmadhanvānam arjunam.

सनातनौ महात्मानौ कृष्णाव् एकरथे स्थितौ। दुर्योधन तदा तात स्मर्तासि वचनं मम।

sanātanau mahātmānau kṛṣṇāv ekarathe sthitau. duryodhana tadā tāta smartāsi vacanaṃ mama.

नो चेद् अयम् अभावः स्यात् कुरूणां प्रत्युपस्थितः। अर्थाच् च तात धर्माच् च तव बुद्धिर् उपप्लुता।

no ced ayam abhāvaḥ syāt kurūṇāṃ pratyupasthitaḥ. arthāc ca tāta dharmāc ca tava buddhir upaplutā.

न चेद् ग्रहीष्यसे वाक्यं श्रोतासि सुबहून् हतान्। तवैव हि मतं सर्वे कुरवः पर्युपासते।

na ced grahīṣyase vākyaṃ śrotāsi subahūn hatān. tavaiva hi mataṃ sarve kuravaḥ paryupāsate.

त्रयाणाम् एव च मतं तत्त्वम् एको ऽनुमन्यसे। रामेण चैव शप्तस्य कर्णस्य भरतर्षभ।

trayāṇām eva ca mataṃ tattvam eko 'numanyase. rāmeṇa caiva śaptasya karṇasya bharatarṣabha.

दुर्जातेः सूतपुत्रस्य शकुनेः सौबलस्य च। तथा क्षुद्रस्य पापस्य भ्रातुर् दुःशासनस्य च।

durjāteḥ sūtaputrasya śakuneḥ saubalasya ca. tathā kṣudrasya pāpasya bhrātur duḥśāsanasya ca.

कर्ण उवाच। नैवम् आयुष्मता वाच्यं यन् माम् आत्थ पितामह। क्षत्रधर्मे स्थितो ह्य् अस्मि स्वधर्माद् अनपेयिवान्।

karṇa uvāca. naivam āyuṣmatā vācyaṃ yan mām āttha pitāmaha. kṣatradharme sthito hy asmi svadharmād anapeyivān.

किं चान्यन् मयि दुर्वृत्तं येन मां परिगर्हसे। न हि मे वृजिनं किं चिद् धार्तराष्ट्रा विदुः क्व चित्। कामाल् लोभाच् च कारुण्यात् स्नेहाच् च भरतर्षभ। नाचरं वृजिनं किं चिद् धार्तराष्ट्रस्य नित्यशः। अहं हि पाण्डवान् सर्वान् हनिष्यामि रणे स्थितान्। प्राग् विरुद्धैः शमं सद्भिः कथं वा क्रियते पुनः।

kiṃ cānyan mayi durvṛttaṃ yena māṃ parigarhase. na hi me vṛjinaṃ kiṃ cid dhārtarāṣṭrā viduḥ kva cit. kāmāl lobhāc ca kāruṇyāt snehāc ca bharatarṣabha. nācaraṃ vṛjinaṃ kiṃ cid dhārtarāṣṭrasya nityaśaḥ. ahaṃ hi pāṇḍavān sarvān haniṣyāmi raṇe sthitān. prāg viruddhaiḥ śamaṃ sadbhiḥ kathaṃ vā kriyate punaḥ.

राज्ञो हि धृतराष्ट्रस्य सर्वं कार्यं प्रियं मया। तथा दुर्योधनस्यापि स हि राज्ये समाहितः।

rājño hi dhṛtarāṣṭrasya sarvaṃ kāryaṃ priyaṃ mayā. tathā duryodhanasyāpi sa hi rājye samāhitaḥ.

वैशंपायन उवाच। कर्णस्य तु वचः श्रुत्वा भीष्मः शांतनवः पुनः। धृतराष्ट्रं महाराजम् आभाष्येदं वचो ऽब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. karṇasya tu vacaḥ śrutvā bhīṣmaḥ śāṃtanavaḥ punaḥ. dhṛtarāṣṭraṃ mahārājam ābhāṣyedaṃ vaco 'bravīt.

यद् अयं कत्थते नित्यं हन्ताहं पाण्डवान् इति। नायं कलापि संपूर्णा पाण्डवानां महात्मनाम्। तेषाम् एककलां पूर्णां पाण्डवानां न चार्हति।

yad ayaṃ katthate nityaṃ hantāhaṃ pāṇḍavān iti. nāyaṃ kalāpi saṃpūrṇā pāṇḍavānāṃ mahātmanām. teṣām ekakalāṃ pūrṇāṃ pāṇḍavānāṃ na cārhati.

अनयो यो ऽयम् आगन्ता पुत्राणां ते दुरात्मनाम्। तद् अस्य कर्म जानीहि सूतपुत्रस्य दुर्मतेः।

anayo yo 'yam āgantā putrāṇāṃ te durātmanām. tad asya karma jānīhi sūtaputrasya durmateḥ.

एनम् आश्रित्य पुत्रस् ते मन्दबुद्धिः सुयोधनः। अवमन्यत तान् वीरान् देवपुत्रान् अरिंदमान्।

enam āśritya putras te mandabuddhiḥ suyodhanaḥ. avamanyata tān vīrān devaputrān ariṃdamān.

किं चाप्य् अनेन तत् कर्म कृतं पूर्वं सुदुष्करम्। तैर् यथा पाण्डवैः सर्वैर् एकैकेन कृतं पुरा।

kiṃ cāpy anena tat karma kṛtaṃ pūrvaṃ suduṣkaram. tair yathā pāṇḍavaiḥ sarvair ekaikena kṛtaṃ purā.

दृष्ट्वा विराटनगरे भ्रातरं निहतं प्रियम्। धनंजयेन विक्रम्य किम् अनेन तदा कृतम्। सर्वे ह्य् अस्त्रविदः शूराः सर्वे प्राप्ता महद् यशः। अपि सर्वामरैश्वर्यं त्यजेयुर् न पुनर् जयम्।

dṛṣṭvā virāṭanagare bhrātaraṃ nihataṃ priyam. dhanaṃjayena vikramya kim anena tadā kṛtam. sarve hy astravidaḥ śūrāḥ sarve prāptā mahad yaśaḥ. api sarvāmaraiśvaryaṃ tyajeyur na punar jayam.

सहितान् हि कुरून् सर्वान् अभियातो धनंजयः। प्रमथ्य चाच्छिनद् गावः किम् अयं प्रोषितस् तदा।

sahitān hi kurūn sarvān abhiyāto dhanaṃjayaḥ. pramathya cācchinad gāvaḥ kim ayaṃ proṣitas tadā.

गन्धर्वैर् घोषयात्रायां ह्रियते यत् सुतस् तव। क्व तदा सूतपुत्रो ऽभूद् य इदानीं वृषायते।

gandharvair ghoṣayātrāyāṃ hriyate yat sutas tava. kva tadā sūtaputro 'bhūd ya idānīṃ vṛṣāyate.

ननु तत्रापि पार्थेन भीमेन च महात्मना। यमाभ्याम् एव चागम्य गन्धर्वास् ते पराजिताः।

nanu tatrāpi pārthena bhīmena ca mahātmanā. yamābhyām eva cāgamya gandharvās te parājitāḥ.

एतान्य् अस्य मृषोक्तानि बहूनि भरतर्षभ। विकत्थनस्य भद्रं ते सदा धर्मार्थलोपिनः।

etāny asya mṛṣoktāni bahūni bharatarṣabha. vikatthanasya bhadraṃ te sadā dharmārthalopinaḥ.

भीष्मस्य तु वचः श्रुत्वा भारद्वाजो महामनाः। धृतराष्ट्रम् उवाचेदं राजमध्ये ऽभिपूजयन्।

bhīṣmasya tu vacaḥ śrutvā bhāradvājo mahāmanāḥ. dhṛtarāṣṭram uvācedaṃ rājamadhye 'bhipūjayan.

यद् आह भरतश्रेष्ठो भीष्मस् तत् क्रियतां नृप। न कामम् अर्थलिप्सूनां वचनं कर्तुम् अर्हसि।

yad āha bharataśreṣṭho bhīṣmas tat kriyatāṃ nṛpa. na kāmam arthalipsūnāṃ vacanaṃ kartum arhasi.

पुरा युद्धात् साधु मन्ये पाण्डवैः सह संगमम्। अजेयाः पाण्डवा राजन् सेन्द्रैर् अपि सुरासुरैः। यद् वाक्यम् अर्जुनेनोक्तं संजयेन निवेदितम्।

purā yuddhāt sādhu manye pāṇḍavaiḥ saha saṃgamam. ajeyāḥ pāṇḍavā rājan sendrair api surāsuraiḥ. yad vākyam arjunenoktaṃ saṃjayena niveditam.

सर्वं तद् अभिजानामि करिष्यति च पाण्डवः। न ह्य् अस्य त्रिषु लोकेषु सदृशो ऽस्ति धनुर्धरः।

sarvaṃ tad abhijānāmi kariṣyati ca pāṇḍavaḥ. na hy asya triṣu lokeṣu sadṛśo 'sti dhanurdharaḥ.

अनादृत्य तु तद् वाक्यम् अर्थवद् द्रोणभीष्मयोः। ततः स संजयं राजा पर्यपृच्छत पाण्डवम्।

anādṛtya tu tad vākyam arthavad droṇabhīṣmayoḥ. tataḥ sa saṃjayaṃ rājā paryapṛcchata pāṇḍavam.

तदैव कुरवः सर्वे निराशा जीविते ऽभवन्। भीष्मद्रोणौ यदा राजा न सम्यग् अनुभाषते।

tadaiva kuravaḥ sarve nirāśā jīvite 'bhavan. bhīṣmadroṇau yadā rājā na samyag anubhāṣate.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...