महाभारत 5.45 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 45→

[mh-5-45] • 28 श्लोकाः

सनत्सुजात उवाच। यत् तच् छुक्रं महज् ज्योतिर् दीप्यमानं महद् यशः। तद् वै देवा उपासन्ते यस्माद् अर्को विराजते। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

sanatsujāta uvāca. yat tac chukraṃ mahaj jyotir dīpyamānaṃ mahad yaśaḥ. tad vai devā upāsante yasmād arko virājate. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

शुक्राद् ब्रह्म प्रभवति ब्रह्म शुक्रेण वर्धते। तच् छुक्रं ज्योतिषां मध्ये ऽतप्तं तपति तापनम्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

śukrād brahma prabhavati brahma śukreṇa vardhate. tac chukraṃ jyotiṣāṃ madhye 'taptaṃ tapati tāpanam. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

आपो ऽथ अद्भ्यः सलिलस्य मध्ये; उभौ देवौ शिश्रियाते ऽन्तरिक्षे। स सध्रीचीः स विषूचीर् वसाना; उभे बिभर्ति पृथिवीं दिवं च। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्। अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यम् अथासृजत्। तद् अण्डम् अभवद् धैमं सहस्रांशुसमप्रभम्। तस्मिञ् जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

āpo 'tha adbhyaḥ salilasya madhye; ubhau devau śiśriyāte 'ntarikṣe. sa sadhrīcīḥ sa viṣūcīr vasānā; ubhe bibharti pṛthivīṃ divaṃ ca. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam. apa eva sasarjādau tāsu vīryam athāsṛjat. tad aṇḍam abhavad dhaimaṃ sahasrāṃśusamaprabham. tasmiñ jajñe svayaṃ brahmā sarvalokapitāmahaḥ. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

उभौ च देवौ पृथिवीं दिवं च; दिशश् च शुक्रं भुवनं बिभर्ति। तस्माद् दिशः सरितश् च स्रवन्ति; तस्मात् समुद्रा विहिता महान्तः। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

ubhau ca devau pṛthivīṃ divaṃ ca; diśaś ca śukraṃ bhuvanaṃ bibharti. tasmād diśaḥ saritaś ca sravanti; tasmāt samudrā vihitā mahāntaḥ. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

चक्रे रथस्य तिष्ठन्तं ध्रुवस्याव्ययकर्मणः। केतुमन्तं वहन्त्य् अश्वास् तं दिव्यम् अजरं दिवि। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

cakre rathasya tiṣṭhantaṃ dhruvasyāvyayakarmaṇaḥ. ketumantaṃ vahanty aśvās taṃ divyam ajaraṃ divi. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

न सादृश्ये तिष्ठति रूपम् अस्य; न चक्षुषा पश्यति कश् चिद् एनम्। मनीषयाथो मनसा हृदा च; य एवं विदुर् अमृतास् ते भवन्ति। यस्य देवे परा भक्तिर् यथा देवे तथा गुरौ। तस्य ते कथिता ह्य् अर्थाः प्रकाशन्ते महात्मनः। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

na sādṛśye tiṣṭhati rūpam asya; na cakṣuṣā paśyati kaś cid enam. manīṣayātho manasā hṛdā ca; ya evaṃ vidur amṛtās te bhavanti. yasya deve parā bhaktir yathā deve tathā gurau. tasya te kathitā hy arthāḥ prakāśante mahātmanaḥ. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

द्वादशपूगां सरितं देवरक्षितम्। मधु ईशन्तस् तदा संचरन्ति घोरम्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

dvādaśapūgāṃ saritaṃ devarakṣitam. madhu īśantas tadā saṃcaranti ghoram. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

तद् अर्धमासं पिबति संचित्य भ्रमरो मधु। ईशानः सर्वभूतेषु हविर्भूतम् अकल्पयत्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

tad ardhamāsaṃ pibati saṃcitya bhramaro madhu. īśānaḥ sarvabhūteṣu havirbhūtam akalpayat. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

हिरण्यपर्णम् अश्वत्थम् अभिपत्य अपक्षकाः। ते तत्र पक्षिणो भूत्वा प्रपतन्ति यथादिशम्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

hiraṇyaparṇam aśvattham abhipatya apakṣakāḥ. te tatra pakṣiṇo bhūtvā prapatanti yathādiśam. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

पूर्णात् पूर्णान्य् उद्धरन्ति पूर्णात् पूर्णानि चक्रिरे। हरन्ति पूर्णात् पूर्णानि पूर्णम् एवावशिष्यते। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

pūrṇāt pūrṇāny uddharanti pūrṇāt pūrṇāni cakrire. haranti pūrṇāt pūrṇāni pūrṇam evāvaśiṣyate. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

तस्माद् वै वायुर् आयातस् तस्मिंश् च प्रयतः सदा। तस्माद् अग्निश् च सोमश् च तस्मिंश् च प्राण आततः। यस्मिंश् च प्रलयं गतौ। तस्माद् वै वायुर् आततः। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्। यस्माद् वै वायुर् आयातो यस्माच् च प्राण आगतः। तत् प्रतिष्ठास् तद् अमृतं लोकास् तद् ब्रह्म तद् यशः। भूतानि जज्ञिरे तस्मात् प्रलयं यान्ति तत्र च। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

tasmād vai vāyur āyātas tasmiṃś ca prayataḥ sadā. tasmād agniś ca somaś ca tasmiṃś ca prāṇa ātataḥ. yasmiṃś ca pralayaṃ gatau. tasmād vai vāyur ātataḥ. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam. yasmād vai vāyur āyāto yasmāc ca prāṇa āgataḥ. tat pratiṣṭhās tad amṛtaṃ lokās tad brahma tad yaśaḥ. bhūtāni jajñire tasmāt pralayaṃ yānti tatra ca. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

सर्वम् एव ततो विद्यात् तत् तद् वक्तुं न शक्नुमः। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

sarvam eva tato vidyāt tat tad vaktuṃ na śaknumaḥ. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

अपानं गिरति प्राणः प्राणं गिरति चन्द्रमाः। आदित्यो गिरते चन्द्रम् आदित्यं गिरते परः। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

apānaṃ girati prāṇaḥ prāṇaṃ girati candramāḥ. ādityo girate candram ādityaṃ girate paraḥ. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

एकं पादं नोत्क्षिपति सलिलाद् धंस उच्चरन्। तं चेत् सततम् ऋत्विजं न मृत्युर् नामृतं भवेत्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्। अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो ऽन्तरात्मा। लिङ्गस्य योगेन स याति नित्यम्। तम् ईशम् ईड्यम् अनुकल्पम् आद्यं। पश्यन्ति मूढा न विराजमानम्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्। नात्मानम् आत्मस्थम् अवैति मूढः। संसारकूपे परिवर्तते यः। त्यक्त्वात्मरूपं विषयांश् च भुङ्क्ते। स वै जनो गर्दभ एव साक्षात्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

ekaṃ pādaṃ notkṣipati salilād dhaṃsa uccaran. taṃ cet satatam ṛtvijaṃ na mṛtyur nāmṛtaṃ bhavet. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam. aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo 'ntarātmā. liṅgasya yogena sa yāti nityam. tam īśam īḍyam anukalpam ādyaṃ. paśyanti mūḍhā na virājamānam. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam. nātmānam ātmastham avaiti mūḍhaḥ. saṃsārakūpe parivartate yaḥ. tyaktvātmarūpaṃ viṣayāṃś ca bhuṅkte. sa vai jano gardabha eva sākṣāt. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

एवं देवो महात्मा स पावकं पुरुषो गिरन्। यो वै तं पुरुषं वेद तस्येहात्मा न रिष्यते। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

evaṃ devo mahātmā sa pāvakaṃ puruṣo giran. yo vai taṃ puruṣaṃ veda tasyehātmā na riṣyate. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

यः सहस्रं सहस्राणां पक्षान् संतत्य संपतेत्। मध्यमे मध्य आगच्छेद् अपि चेत् स्यान् मनोजवः। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

yaḥ sahasraṃ sahasrāṇāṃ pakṣān saṃtatya saṃpatet. madhyame madhya āgacched api cet syān manojavaḥ. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

न दर्शने तिष्ठति रूपम् अस्य; पश्यन्ति चैनं सुविशुद्धसत्त्वाः। हितो मनीषी मनसाभिपश्येद्; ये तं श्रयेयुर् अमृतास् ते भवन्ति। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

na darśane tiṣṭhati rūpam asya; paśyanti cainaṃ suviśuddhasattvāḥ. hito manīṣī manasābhipaśyed; ye taṃ śrayeyur amṛtās te bhavanti. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

गूहन्ति सर्पा इव गह्वराणि; स्वशिक्षया स्वेन वृत्तेन मर्त्याः। तेषु प्रमुह्यन्ति जना विमूढा; यथाध्वानं मोहयन्ते भयाय। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

gūhanti sarpā iva gahvarāṇi; svaśikṣayā svena vṛttena martyāḥ. teṣu pramuhyanti janā vimūḍhā; yathādhvānaṃ mohayante bhayāya. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

सदा सदासत्कृतः स्यान् न मृत्युर् अमृतं कुतः। सत्यानृते सत्यसमानबन्धने; सतश् च योनिर् असतश् चैक एव। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

sadā sadāsatkṛtaḥ syān na mṛtyur amṛtaṃ kutaḥ. satyānṛte satyasamānabandhane; sataś ca yonir asataś caika eva. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

न साधुना नोत असाधुना वा; समानम् एतद् दृश्यते मानुषेषु। समानम् एतद् अमृतस्य विद्याद्; एवंयुक्तो मधु तद् वै परीप्सेत्। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

na sādhunā nota asādhunā vā; samānam etad dṛśyate mānuṣeṣu. samānam etad amṛtasya vidyād; evaṃyukto madhu tad vai parīpset. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

नास्यातिवादा हृदयं तापयन्ति; नानधीतं नाहुतम् अग्निहोत्रम्। मनो ब्राह्मीं लघुताम् आदधीत; प्रज्ञानम् अस्य नाम धीरा लभन्ते। योगिनस् तं प्रपश्यन्ति भगवन्तं सनातनम्।

nāsyātivādā hṛdayaṃ tāpayanti; nānadhītaṃ nāhutam agnihotram. mano brāhmīṃ laghutām ādadhīta; prajñānam asya nāma dhīrā labhante. yoginas taṃ prapaśyanti bhagavantaṃ sanātanam.

एवं यः सर्वभूतेषु आत्मानम् अनुपश्यति। अन्यत्रान्यत्र युक्तेषु किं स शोचेत् ततः परम्।

evaṃ yaḥ sarvabhūteṣu ātmānam anupaśyati. anyatrānyatra yukteṣu kiṃ sa śocet tataḥ param.

यथोदपाने महति सर्वतः संप्लुतोदके। एवं सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः।

yathodapāne mahati sarvataḥ saṃplutodake. evaṃ sarveṣu vedeṣu brāhmaṇasya vijānataḥ.

अङ्गुष्ठमात्रः पुरुषो महात्मा; न दृश्यते ऽसौ हृदये निविष्टः। अजश् चरो दिवारात्रम् अतन्द्रितश् च; स तं मत्वा कविर् आस्ते प्रसन्नः।

aṅguṣṭhamātraḥ puruṣo mahātmā; na dṛśyate 'sau hṛdaye niviṣṭaḥ. ajaś caro divārātram atandritaś ca; sa taṃ matvā kavir āste prasannaḥ.

अहम् एवास्मि वो माता पिता पुत्रो ऽस्म्य् अहं पुनः। आत्माहम् अपि सर्वस्य यच् च नास्ति यद् अस्ति च।

aham evāsmi vo mātā pitā putro 'smy ahaṃ punaḥ. ātmāham api sarvasya yac ca nāsti yad asti ca.

पितामहो ऽस्मि स्थविरः पिता पुत्रश् च भारत। ममैव यूयम् आत्मस्था न मे यूयं न वो ऽप्य् अहम्।

pitāmaho 'smi sthaviraḥ pitā putraś ca bhārata. mamaiva yūyam ātmasthā na me yūyaṃ na vo 'py aham.

आत्मैव स्थानं मम जन्म चात्मा; वेदप्रोक्तो ऽहम् अजरप्रतिष्ठः।

ātmaiva sthānaṃ mama janma cātmā; vedaprokto 'ham ajarapratiṣṭhaḥ.

अणोर् अणीयान् सुमनाः सर्वभूतेषु जागृमि। पितरं सर्वभूतानां पुष्करे निहितं विदुः। विषं भुङ्क्ष्व सहामात्यैर् विनाशं प्राप्नुहि ध्रुवम्। राजन् केन विना नाभ्यां स्फीतं कृष्णाजिनं वरम्।

aṇor aṇīyān sumanāḥ sarvabhūteṣu jāgṛmi. pitaraṃ sarvabhūtānāṃ puṣkare nihitaṃ viduḥ. viṣaṃ bhuṅkṣva sahāmātyair vināśaṃ prāpnuhi dhruvam. rājan kena vinā nābhyāṃ sphītaṃ kṛṣṇājinaṃ varam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents