महाभारत 5.44 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 44→

[mh-5-44] • 24 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। सनत्सुजात यद् इमां परार्थां; ब्राह्मीं वाचं प्रवदसि विश्वरूपाम्। परां हि कामेषु सुदुर्लभां कथां; तद् ब्रूहि मे वाक्यम् एतत् कुमार।

dhṛtarāṣṭra uvāca. sanatsujāta yad imāṃ parārthāṃ; brāhmīṃ vācaṃ pravadasi viśvarūpām. parāṃ hi kāmeṣu sudurlabhāṃ kathāṃ; tad brūhi me vākyam etat kumāra.

सनत्सुजात उवाच। नैतद् ब्रह्म त्वरमाणेन लभ्यं; यन् मां पृच्छस्य् अभिहृष्यस्य् अतीव। बुद्धौ प्रलीने मनसि प्रचिन्त्या। विद्या हि सा ब्रह्मचर्येण लभ्या। अव्यक्तविद्याम् अभिधास्ये पुराणीं; बुद्ध्या च तेषां ब्रह्मचर्येण सिद्धाम्।

sanatsujāta uvāca. naitad brahma tvaramāṇena labhyaṃ; yan māṃ pṛcchasy abhihṛṣyasy atīva. buddhau pralīne manasi pracintyā. vidyā hi sā brahmacaryeṇa labhyā. avyaktavidyām abhidhāsye purāṇīṃ; buddhyā ca teṣāṃ brahmacaryeṇa siddhām.

धृतराष्ट्र उवाच। अव्यक्तविद्याम् इति यत् सनातनीं; ब्रवीषि त्वं ब्रह्मचर्येण सिद्धाम्। आद्यां विद्यां वदसि हि सत्यरूपां। या प्राप्यते ब्रह्मचर्येण सद्भिः। यां प्राप्यैतां मर्त्यलोकं त्यजन्ति। या वै विद्या गुरुवृद्धेषु नित्या। धृतराष्ट्र उवाच। ब्रह्मचर्येण या विद्या शक्या वेदितुम् अञ्जसा। तत् कथं ब्रह्मचर्यं स्याद् एतद् विद्वन् ब्रवीहि मे। अनारभ्या वसतीहार्य काले; कथं ब्राह्मण्यम् अमृतत्वं लभेत।

dhṛtarāṣṭra uvāca. avyaktavidyām iti yat sanātanīṃ; bravīṣi tvaṃ brahmacaryeṇa siddhām. ādyāṃ vidyāṃ vadasi hi satyarūpāṃ. yā prāpyate brahmacaryeṇa sadbhiḥ. yāṃ prāpyaitāṃ martyalokaṃ tyajanti. yā vai vidyā guruvṛddheṣu nityā. dhṛtarāṣṭra uvāca. brahmacaryeṇa yā vidyā śakyā veditum añjasā. tat kathaṃ brahmacaryaṃ syād etad vidvan bravīhi me. anārabhyā vasatīhārya kāle; kathaṃ brāhmaṇyam amṛtatvaṃ labheta.

सनत्सुजात उवाच। ये ऽस्मिंल् लोके विजयन्तीह कामान्; ब्राह्मीं स्थितिम् अनुतितिक्षमाणाः। त आत्मानं निर्हरन्तीह देहान्; मुञ्जाद् इषीकाम् इव सत्त्वसंस्थाः। यदि सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा ये हृदि संस्थिताः। अथ मृत्योर् मृत इति तत्र ब्रह्म समश्नुते।

sanatsujāta uvāca. ye 'smiṃl loke vijayantīha kāmān; brāhmīṃ sthitim anutitikṣamāṇāḥ. ta ātmānaṃ nirharantīha dehān; muñjād iṣīkām iva sattvasaṃsthāḥ. yadi sarve pramucyante kāmā ye hṛdi saṃsthitāḥ. atha mṛtyor mṛta iti tatra brahma samaśnute.

शरीरम् एतौ कुरुतः पिता माता च भारत। आचार्यशास्ता या जातिः सा सत्या साजरामरा। आचार्यतस् तु यज् जन्म तत् सत्यं वै तथामृतम्। तस्मात् ताम् एव यत्नेन बुद्धिमान् प्रतिपद्यते।

śarīram etau kurutaḥ pitā mātā ca bhārata. ācāryaśāstā yā jātiḥ sā satyā sājarāmarā. ācāryatas tu yaj janma tat satyaṃ vai tathāmṛtam. tasmāt tām eva yatnena buddhimān pratipadyate.

आचार्ययोनिम् इह ये प्रविश्य; भूत्वा गर्भं ब्रह्मचर्यं चरन्ति। इहैव ते शास्त्रकारा भवन्ति; प्रहाय देहं परमं यान्ति योगम्।

ācāryayonim iha ye praviśya; bhūtvā garbhaṃ brahmacaryaṃ caranti. ihaiva te śāstrakārā bhavanti; prahāya dehaṃ paramaṃ yānti yogam.

य आवृणोत्य् अवितथेन कर्णा;वृतं कुर्वन्न् अमृतं संप्रयच्छन्। तं मन्येत पितरं मातरं च; तस्मै न द्रुह्येत् कृतम् अस्य जानन्।

ya āvṛṇoty avitathena karṇā;vṛtaṃ kurvann amṛtaṃ saṃprayacchan. taṃ manyeta pitaraṃ mātaraṃ ca; tasmai na druhyet kṛtam asya jānan.

गुरुं शिष्यो नित्यम् अभिमन्यमानः; स्वाध्यायम् इच्छेच् छुचिर् अप्रमत्तः। मानं न कुर्यान् न दधीत रोषम्; एष प्रथमो ब्रह्मचर्यस्य पादः। शिष्यवृत्तिक्रमेणैव विद्याम् आप्नोति यः शुचिः। ब्रह्मचर्यव्रतस्यास्य प्रथमः पाद उच्यते।

guruṃ śiṣyo nityam abhimanyamānaḥ; svādhyāyam icchec chucir apramattaḥ. mānaṃ na kuryān na dadhīta roṣam; eṣa prathamo brahmacaryasya pādaḥ. śiṣyavṛttikrameṇaiva vidyām āpnoti yaḥ śuciḥ. brahmacaryavratasyāsya prathamaḥ pāda ucyate.

आचार्यस्य प्रियं कुर्यात् प्राणैर् अपि धनैर् अपि। कर्मणा मनसा वाचा द्वितीयः पाद उच्यते।

ācāryasya priyaṃ kuryāt prāṇair api dhanair api. karmaṇā manasā vācā dvitīyaḥ pāda ucyate.

समा गुरौ यथा वृत्तिर् गुरुपत्न्यां तथा भवेत्। यथोक्तकारी प्रियकृत् तृतीयः पाद उच्यते। आचार्येण कृतं ज्ञात्वा भावितो ऽस्मीति मन्यते। तं गुरुं प्रति हृष्टः संस्तृतीयः पाद उच्यते। आचार्येणात्मकृतं विजानञ्। ज्ञात्वा चार्थं भावितो ऽस्मीत्य् अनेन। यन् मन्यते तं प्रति हृष्टबुद्धिः। स वै तृतीयो ब्रह्मचर्यस्य पादः।

samā gurau yathā vṛttir gurupatnyāṃ tathā bhavet. yathoktakārī priyakṛt tṛtīyaḥ pāda ucyate. ācāryeṇa kṛtaṃ jñātvā bhāvito 'smīti manyate. taṃ guruṃ prati hṛṣṭaḥ saṃstṛtīyaḥ pāda ucyate. ācāryeṇātmakṛtaṃ vijānañ. jñātvā cārthaṃ bhāvito 'smīty anena. yan manyate taṃ prati hṛṣṭabuddhiḥ. sa vai tṛtīyo brahmacaryasya pādaḥ.

नाचार्यायेहोपकृत्वा प्रवादं; प्राज्ञः कुर्वीत नैतद् अहं करोमि। इतीव मन्येत न भाषयेत; स वै चतुर्थो ब्रह्मचर्यस्य पादः। एवं वसन्तं यद् उपप्लवेद् धि। नाचार्याय कृतम् इति चाभिमानात्। प्राज्ञो मन्ये नैतद् अहं करोमि। स वै चतुर्थो ब्रह्मचर्यस्य पादः। कालेन पादं लभते तथार्थं। ततश् च पादं गुरुयोगतश् च। उत्साहयोगेन च पादम् ऋच्छेच्। छास्त्रेण पादं च ततो ऽभियाति। ज्ञानादयो द्वादश यस्य रूपम्। अन्यानि चाङ्गानि तथा बलं च। आचार्ययोगे फलतीति चाहुर्। ब्रह्मार्थयोगेन च ब्रह्मचर्यम्।

nācāryāyehopakṛtvā pravādaṃ; prājñaḥ kurvīta naitad ahaṃ karomi. itīva manyeta na bhāṣayeta; sa vai caturtho brahmacaryasya pādaḥ. evaṃ vasantaṃ yad upaplaved dhi. nācāryāya kṛtam iti cābhimānāt. prājño manye naitad ahaṃ karomi. sa vai caturtho brahmacaryasya pādaḥ. kālena pādaṃ labhate tathārthaṃ. tataś ca pādaṃ guruyogataś ca. utsāhayogena ca pādam ṛcchec. chāstreṇa pādaṃ ca tato 'bhiyāti. jñānādayo dvādaśa yasya rūpam. anyāni cāṅgāni tathā balaṃ ca. ācāryayoge phalatīti cāhur. brahmārthayogena ca brahmacaryam.

एवं वसन्तं यद् उपप्लवेद् धनम्; आचार्याय तद् अनुप्रयच्छेत्। सतां वृत्तिं बहुगुणाम् एवम् एति; गुरोः पुत्रे भवति च वृत्तिर् एषा।

evaṃ vasantaṃ yad upaplaved dhanam; ācāryāya tad anuprayacchet. satāṃ vṛttiṃ bahuguṇām evam eti; guroḥ putre bhavati ca vṛttir eṣā.

एवं वसन् सर्वतो वर्धतीह; बहून् पुत्रांल् लभते च प्रतिष्ठाम्। वर्षन्ति चास्मै प्रदिशो दिशश् च; वसन्त्य् अस्मिन् ब्रह्मचर्ये जनाश् च।

evaṃ vasan sarvato vardhatīha; bahūn putrāṃl labhate ca pratiṣṭhām. varṣanti cāsmai pradiśo diśaś ca; vasanty asmin brahmacarye janāś ca.

एतेन ब्रह्मचर्येण देवा देवत्वम् आप्नुवन्। ऋषयश् च महाभागा ब्रह्मलोकं मनीषिणः।

etena brahmacaryeṇa devā devatvam āpnuvan. ṛṣayaś ca mahābhāgā brahmalokaṃ manīṣiṇaḥ.

गन्धर्वाणाम् अनेनैव रूपम् अप्सरसाम् अभूत्। एतेन ब्रह्मचर्येण सूर्यो अह्नाय जायते। आकाङ्क्षार्थस्य संयोगाद् रसभेदार्थिनाम् इव। एवं ह्य् एतत् समाज्ञाय तादृग् भावं गता इमे।

gandharvāṇām anenaiva rūpam apsarasām abhūt. etena brahmacaryeṇa sūryo ahnāya jāyate. ākāṅkṣārthasya saṃyogād rasabhedārthinām iva. evaṃ hy etat samājñāya tādṛg bhāvaṃ gatā ime.

य आशयेत् पाटयेच् चापि राजन्; सर्वं शरीरं तपसा तप्यमानः। एतेनासौ बाल्यम् अत्येति विद्वान्; मृत्युं तथा रोधयत्य् अन्तकाले।

ya āśayet pāṭayec cāpi rājan; sarvaṃ śarīraṃ tapasā tapyamānaḥ. etenāsau bālyam atyeti vidvān; mṛtyuṃ tathā rodhayaty antakāle.

अन्तवन्तः क्षत्रिय ते जयन्ति; लोकाञ् जनाः कर्मणा निर्मितेन। ब्रह्मैव विद्वांस् तेन अभ्येति सर्वं; नान्यः पन्था अयनाय विद्यते।

antavantaḥ kṣatriya te jayanti; lokāñ janāḥ karmaṇā nirmitena. brahmaiva vidvāṃs tena abhyeti sarvaṃ; nānyaḥ panthā ayanāya vidyate.

धृतराष्ट्र उवाच। आभाति शुक्लम् इव लोहितम् इव; अथो कृष्णम् अथाञ्जनं काद्रवं वा। तद् ब्राह्मणः पश्यति यो ऽत्र विद्वान्; कथंरूपं तद् अमृतम् अक्षरं पदम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. ābhāti śuklam iva lohitam iva; atho kṛṣṇam athāñjanaṃ kādravaṃ vā. tad brāhmaṇaḥ paśyati yo 'tra vidvān; kathaṃrūpaṃ tad amṛtam akṣaraṃ padam.

सनत्सुजात उवाच। नाभाति शुक्लम् इव लोहितम् इव; अथो कृष्णम् आयसम् अर्कवर्णम्। न पृथिव्यां तिष्ठति नान्तरिक्षे; नैतत् समुद्रे सलिलं बिभर्ति।

sanatsujāta uvāca. nābhāti śuklam iva lohitam iva; atho kṛṣṇam āyasam arkavarṇam. na pṛthivyāṃ tiṣṭhati nāntarikṣe; naitat samudre salilaṃ bibharti.

न तारकासु न च विद्युद् आश्रितं; न चाभ्रेषु दृश्यते रूपम् अस्य। न चापि वायौ न च देवतासु; न तच् चन्द्रे दृश्यते नोत सूर्ये।

na tārakāsu na ca vidyud āśritaṃ; na cābhreṣu dṛśyate rūpam asya. na cāpi vāyau na ca devatāsu; na tac candre dṛśyate nota sūrye.

नैवर्क्षु तन् न यजुःषु नाप्य् अथर्वसु; न चैव दृश्यत्य् अमलेषु सामसु। रथंतरे बार्हते चापि राजन्; महाव्रते नैव दृश्येद् ध्रुवं तत्।

naivarkṣu tan na yajuḥṣu nāpy atharvasu; na caiva dṛśyaty amaleṣu sāmasu. rathaṃtare bārhate cāpi rājan; mahāvrate naiva dṛśyed dhruvaṃ tat.

अपारणीयं तमसः परस्तात्; तद् अन्तको ऽप्य् एति विनाशकाले। अणीयरूपं क्षुरधारया तन्; महच् च रूपं त्व् अपि पर्वतेभ्यः।

apāraṇīyaṃ tamasaḥ parastāt; tad antako 'py eti vināśakāle. aṇīyarūpaṃ kṣuradhārayā tan; mahac ca rūpaṃ tv api parvatebhyaḥ.

सा प्रतिष्ठा तद् अमृतं लोकास् तद् ब्रह्म तद् यशः। भूतानि जज्ञिरे तस्मात् प्रलयं यान्ति तत्र च।

sā pratiṣṭhā tad amṛtaṃ lokās tad brahma tad yaśaḥ. bhūtāni jajñire tasmāt pralayaṃ yānti tatra ca.

अनामयं तन् महद् उद्यतं यशो; वाचो विकारान् कवयो वदन्ति। तस्मिञ् जगत् सर्वम् इदं प्रतिष्ठितं; ये तद् विदुर् अमृतास् ते भवन्ति। सनत्सुजात उवाच। शोकः क्रोधश् च लोभश् च कामो मानः परासुता। ईर्ष्या मोहो विवित्सा च कृपासूया जुगुप्सुता। द्वादशैते महादोषा मनुष्यप्राणनाशनाः। एकैकम् एते राजेन्द्र मनुष्यान् पर्युपासते। यैर् आविष्टो नरः पापं मूढसंज्ञो व्यवस्यति। स्पृहयालुर् उग्रः परुषो वावदान्यः। क्रोधं बिभ्रन् मनसा वै विकत्थी। नृशंसधर्माः षड् इमे जना वै। प्राप्याप्य् अर्थं नोत सभाजयन्ते। संभोगसंविद् विषमो ऽतिमानी। दत्त्वा विकत्थी कृपणो दुर्बलश् च। बहुप्रशंसी वनिताद्विट् सदैव। सप्तैवोक्ताः पापशीला नृशंसाः। धर्मश् च सत्यं च तपो दमश् च। अमात्सर्यं ह्रीस् तितिक्षानसूया। दानं श्रुतं चैव धृतिः क्षमा च। महाव्रता द्वादश ब्राह्मणस्य। यो नैतेभ्यः प्रच्यवेद् द्वादशभ्यः। सर्वाम् अपीमां पृथिवीं स शिष्यात्। त्रिभिर् द्वाभ्याम् एकतो वार्थितो यो। नास्य स्वम् अस्तीति च वेदितव्यम्। दमस् त्यागो ऽथाप्रमाद इत्य् एतेष्व् अमृतं स्थितम्। एतानि ब्रह्ममुख्यानां ब्राह्मणानां मनीषिणाम्। सद् वासद् वा परीवादो ब्राह्मणस्य न शस्यते। नरकप्रतिष्ठास् ते वै स्युर् य एवं कुर्वते नराः। मदो ऽष्टादशदोषः स स्यात् पुरा यो ऽप्रकीर्तितः। लोकद्वेष्यं प्रातिकूल्यम् अभ्यसूया मृषावचः। कामक्रोधौ पारतन्त्र्यं परिवादो ऽथ पैशुनम्। अर्थहानिर् विवित्सा च मात्सर्यं प्राणिपीडनम्। ईर्ष्या मोहो ऽतिवादश् च संज्ञानाशो ऽभ्यसूयिता। तस्मात् प्राज्ञो न माद्येत सदा ह्य् एतद् विगर्हितम्। सौहृदे वै षड् गुणा वेदितव्याः। प्रिये हृष्यन्त्य् अप्रिये च व्यथन्ते। स्याद् आत्मनः सुचिरं याचते यो। ददात्य् अयाच्यम् अपि देयं खलु स्यात्। इष्टान् पुत्रान् विभवान् स्वांश् च दारान्। अभ्यर्थितश् चार्हति शुद्धभावः। त्यक्तद्रव्यः संवसेन् नेह कामाद्। भुङ्क्ते कर्म स्वाशिषं बाधते च। द्रव्यवान् गुणवान् एवं त्यागी भवति सात्त्विकः। पञ्च भूतानि पञ्चभ्यो निवर्तयति तादृशः। एतत् समृद्धम् अप्य् ऊर्ध्वं तपो भवति केवलम्। सत्त्वात् प्रच्यवमानानां संकल्पेन समाहितम्। यतो यज्ञाः प्रवर्धन्ते सत्यस्यैवावरोधनात्। मनसान्यस्य भवति वाचान्यस्याथ कर्मणा। संकल्पसिद्धं पुरुषम् असंकल्पो ऽधितिष्ठति। ब्राह्मणस्य विशेषेण किं चान्यद् अपि मे श्रुणु। अध्यापयेन् महद् एतद् यशस्यं। वाचो विकारं कवयो वदन्ति। अस्मिन् योगे सर्वम् इदं प्रतिष्ठितं। ये तद् विदुर् अमृतास् ते भवन्ति। न कर्मणा सुकृतेनैव राजन्। सत्यं वदेज् जुहुयाद् वा यजेद् वा। नैतेन बालो ऽमृत्युम् अभ्येति राजन्। रतिं चासौ न लभत्य् अन्तकाले। तूष्णीम् एक उपासीत चेष्टेत मनसापि न। तथा संस्तुतिनिन्दाभ्यां प्रीतिरोषौ विवर्जयेत्। अत्रैव तिष्ठन् क्षत्रिय ब्रह्माविशति पश्यति। वेदेषु चानुपूर्व्येण एतद् विद्वन् ब्रवीमि ते। तद् एतद् अह्ना संस्थितं भाति सर्वं। तद् आत्मवित् पश्यति ज्ञानयोगात्। तस्मिञ् जगत् सर्वम् इदं प्रतिष्ठितं। य एतद् विदुर् अमृतास् ते भवन्ति।

anāmayaṃ tan mahad udyataṃ yaśo; vāco vikārān kavayo vadanti. tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ; ye tad vidur amṛtās te bhavanti. sanatsujāta uvāca. śokaḥ krodhaś ca lobhaś ca kāmo mānaḥ parāsutā. īrṣyā moho vivitsā ca kṛpāsūyā jugupsutā. dvādaśaite mahādoṣā manuṣyaprāṇanāśanāḥ. ekaikam ete rājendra manuṣyān paryupāsate. yair āviṣṭo naraḥ pāpaṃ mūḍhasaṃjño vyavasyati. spṛhayālur ugraḥ paruṣo vāvadānyaḥ. krodhaṃ bibhran manasā vai vikatthī. nṛśaṃsadharmāḥ ṣaḍ ime janā vai. prāpyāpy arthaṃ nota sabhājayante. saṃbhogasaṃvid viṣamo 'timānī. dattvā vikatthī kṛpaṇo durbalaś ca. bahupraśaṃsī vanitādviṭ sadaiva. saptaivoktāḥ pāpaśīlā nṛśaṃsāḥ. dharmaś ca satyaṃ ca tapo damaś ca. amātsaryaṃ hrīs titikṣānasūyā. dānaṃ śrutaṃ caiva dhṛtiḥ kṣamā ca. mahāvratā dvādaśa brāhmaṇasya. yo naitebhyaḥ pracyaved dvādaśabhyaḥ. sarvām apīmāṃ pṛthivīṃ sa śiṣyāt. tribhir dvābhyām ekato vārthito yo. nāsya svam astīti ca veditavyam. damas tyāgo 'thāpramāda ity eteṣv amṛtaṃ sthitam. etāni brahmamukhyānāṃ brāhmaṇānāṃ manīṣiṇām. sad vāsad vā parīvādo brāhmaṇasya na śasyate. narakapratiṣṭhās te vai syur ya evaṃ kurvate narāḥ. mado 'ṣṭādaśadoṣaḥ sa syāt purā yo 'prakīrtitaḥ. lokadveṣyaṃ prātikūlyam abhyasūyā mṛṣāvacaḥ. kāmakrodhau pāratantryaṃ parivādo 'tha paiśunam. arthahānir vivitsā ca mātsaryaṃ prāṇipīḍanam. īrṣyā moho 'tivādaś ca saṃjñānāśo 'bhyasūyitā. tasmāt prājño na mādyeta sadā hy etad vigarhitam. sauhṛde vai ṣaḍ guṇā veditavyāḥ. priye hṛṣyanty apriye ca vyathante. syād ātmanaḥ suciraṃ yācate yo. dadāty ayācyam api deyaṃ khalu syāt. iṣṭān putrān vibhavān svāṃś ca dārān. abhyarthitaś cārhati śuddhabhāvaḥ. tyaktadravyaḥ saṃvasen neha kāmād. bhuṅkte karma svāśiṣaṃ bādhate ca. dravyavān guṇavān evaṃ tyāgī bhavati sāttvikaḥ. pañca bhūtāni pañcabhyo nivartayati tādṛśaḥ. etat samṛddham apy ūrdhvaṃ tapo bhavati kevalam. sattvāt pracyavamānānāṃ saṃkalpena samāhitam. yato yajñāḥ pravardhante satyasyaivāvarodhanāt. manasānyasya bhavati vācānyasyātha karmaṇā. saṃkalpasiddhaṃ puruṣam asaṃkalpo 'dhitiṣṭhati. brāhmaṇasya viśeṣeṇa kiṃ cānyad api me śruṇu. adhyāpayen mahad etad yaśasyaṃ. vāco vikāraṃ kavayo vadanti. asmin yoge sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ. ye tad vidur amṛtās te bhavanti. na karmaṇā sukṛtenaiva rājan. satyaṃ vadej juhuyād vā yajed vā. naitena bālo 'mṛtyum abhyeti rājan. ratiṃ cāsau na labhaty antakāle. tūṣṇīm eka upāsīta ceṣṭeta manasāpi na. tathā saṃstutinindābhyāṃ prītiroṣau vivarjayet. atraiva tiṣṭhan kṣatriya brahmāviśati paśyati. vedeṣu cānupūrvyeṇa etad vidvan bravīmi te. tad etad ahnā saṃsthitaṃ bhāti sarvaṃ. tad ātmavit paśyati jñānayogāt. tasmiñ jagat sarvam idaṃ pratiṣṭhitaṃ. ya etad vidur amṛtās te bhavanti.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents