महाभारत 5.42 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 42→

[mh-5-42] • 32 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततो राजा धृतराष्ट्रो मनीषी; संपूज्य वाक्यं विदुरेरितं तत्। सनत्सुजातं रहिते महात्मा; पप्रच्छ बुद्धिं परमां बुभूषन्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tato rājā dhṛtarāṣṭro manīṣī; saṃpūjya vākyaṃ vidureritaṃ tat. sanatsujātaṃ rahite mahātmā; papraccha buddhiṃ paramāṃ bubhūṣan.

धृतराष्ट्र उवाच। सनत्सुजात यदीदं शृणोमि; मृत्युर् हि नास्तीति तवोपदेशम्। देवासुरा ह्य् आचरन् ब्रह्मचर्यम्; अमृत्यवे तत् कतरन् नु सत्यम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. sanatsujāta yadīdaṃ śṛṇomi; mṛtyur hi nāstīti tavopadeśam. devāsurā hy ācaran brahmacaryam; amṛtyave tat kataran nu satyam.

सनत्सुजात उवाच। अमृत्युः कर्मणा के चिन् मृत्युर् नास्तीति चापरे। शृणु मे ब्रुवतो राजन् यथैतन् मा विशङ्किथाः।

sanatsujāta uvāca. amṛtyuḥ karmaṇā ke cin mṛtyur nāstīti cāpare. śṛṇu me bruvato rājan yathaitan mā viśaṅkithāḥ.

उभे सत्ये क्षत्रियाद्यप्रवृत्ते; मोहो मृत्युः संमतो यः कवीनाम्। प्रमादं वै मृत्युम् अहं ब्रवीमि; सदाप्रमादम् अमृतत्वं ब्रवीमि।

ubhe satye kṣatriyādyapravṛtte; moho mṛtyuḥ saṃmato yaḥ kavīnām. pramādaṃ vai mṛtyum ahaṃ bravīmi; sadāpramādam amṛtatvaṃ bravīmi.

प्रमादाद् वै असुराः पराभवन्न्; अप्रमादाद् ब्रह्मभूता भवन्ति। न वै मृत्युर् व्याघ्र इवात्ति जन्तून्; न ह्य् अस्य रूपम् उपलभ्यते ह।

pramādād vai asurāḥ parābhavann; apramādād brahmabhūtā bhavanti. na vai mṛtyur vyāghra ivātti jantūn; na hy asya rūpam upalabhyate ha.

यमं त्व् एके मृत्युम् अतो ऽन्यम् आहुर्; आत्मावसन्नम् अमृतं ब्रह्मचर्यम्। पितृलोके राज्यम् अनुशास्ति देवः; शिवः शिवानाम् अशिवो ऽशिवानाम्।

yamaṃ tv eke mṛtyum ato 'nyam āhur; ātmāvasannam amṛtaṃ brahmacaryam. pitṛloke rājyam anuśāsti devaḥ; śivaḥ śivānām aśivo 'śivānām.

आस्याद् एष निःसरते नराणां; क्रोधः प्रमादो मोहरूपश् च मृत्युः। अहंगतेनैव चरन् विमार्गान्। न चात्मनो योगम् उपैति कश् चित्। ते मोहितास् तद्वशे वर्तमाना; इतः प्रेतास् तत्र पुनः पतन्ति।

āsyād eṣa niḥsarate narāṇāṃ; krodhaḥ pramādo moharūpaś ca mṛtyuḥ. ahaṃgatenaiva caran vimārgān. na cātmano yogam upaiti kaś cit. te mohitās tadvaśe vartamānā; itaḥ pretās tatra punaḥ patanti.

ततस् तं देवा अनु विप्लवन्ते; अतो मृत्युर् मरणाख्याम् उपैति। कर्मोदये कर्मफलानुरागास्; तत्रानु यान्ति न तरन्ति मृत्युम्। सदर्थयोगान् अवगमात् समन्तात्। प्रवर्तते भोगयोगेन देही। तद् वै महामोहनम् इन्द्रियाणां। मिथ्यार्थयोगस्य गतिर् हि नित्या। मिथ्यार्थयोगाभिहतान्तरात्मा। स्मरन्न् उपास्ते विषयान् समन्तात्।

tatas taṃ devā anu viplavante; ato mṛtyur maraṇākhyām upaiti. karmodaye karmaphalānurāgās; tatrānu yānti na taranti mṛtyum. sadarthayogān avagamāt samantāt. pravartate bhogayogena dehī. tad vai mahāmohanam indriyāṇāṃ. mithyārthayogasya gatir hi nityā. mithyārthayogābhihatāntarātmā. smarann upāste viṣayān samantāt.

यो ऽभिध्यायन्न् उत्पतिष्णून् निहन्याद्; अनादरेणाप्रतिबुध्यमानः। स वै मृत्युर् मृत्युर् इवात्ति भूत्वा; एवं विद्वान् यो विनिहन्ति कामान्।

yo 'bhidhyāyann utpatiṣṇūn nihanyād; anādareṇāpratibudhyamānaḥ. sa vai mṛtyur mṛtyur ivātti bhūtvā; evaṃ vidvān yo vinihanti kāmān.

कामानुसारी पुरुषः कामान् अनु विनश्यति। कामान् व्युदस्य धुनुते यत् किं चित् पुरुषो रजः।

kāmānusārī puruṣaḥ kāmān anu vinaśyati. kāmān vyudasya dhunute yat kiṃ cit puruṣo rajaḥ.

तमो ऽप्रकाशो भूतानां नरको ऽयं प्रदृश्यते। गृह्यन्त इव धावन्ति गच्छन्तः श्वभ्रम् उन्मुखाः।

tamo 'prakāśo bhūtānāṃ narako 'yaṃ pradṛśyate. gṛhyanta iva dhāvanti gacchantaḥ śvabhram unmukhāḥ.

अभिध्या वै प्रथमं हन्ति चैनं; कामक्रोधौ गृह्य चैनं तु पश्चात्। एते बालान् मृत्यवे प्रापयन्ति; धीरास् तु धैर्येण तरन्ति मृत्युम्। अमूढवृत्तेः पुरुषस्येह कुर्यात्। किं वै मृत्युस् तार्ण इवास्य व्याघ्रः।

abhidhyā vai prathamaṃ hanti cainaṃ; kāmakrodhau gṛhya cainaṃ tu paścāt. ete bālān mṛtyave prāpayanti; dhīrās tu dhairyeṇa taranti mṛtyum. amūḍhavṛtteḥ puruṣasyeha kuryāt. kiṃ vai mṛtyus tārṇa ivāsya vyāghraḥ.

अमन्यमानः क्षत्रिय किं चिद् अन्यन्; नाधीयते तार्ण इवास्य व्याघ्रः। क्रोधाल् लोभान् मोहमयान्तरात्मा; स वै मृत्युस् त्वच् छरीरे य एषः।

amanyamānaḥ kṣatriya kiṃ cid anyan; nādhīyate tārṇa ivāsya vyāghraḥ. krodhāl lobhān mohamayāntarātmā; sa vai mṛtyus tvac charīre ya eṣaḥ.

एवं मृत्युं जायमानं विदित्वा; ज्ञाने तिष्ठन् न बिभेतीह मृत्योः। विनश्यते विषये तस्य मृत्युर्; मृत्योर् यथा विषयं प्राप्य मर्त्यः। धृतराष्ट्र उवाच। यान् एवाहुर् इज्यया साधुलोकान्। द्विजातीनां पुण्यतमान् सनातनान्। तेषां परार्थं कथयन्तीह वेदा। सनत्सुजात उवाच। एतद् विद्वान् नैति कथं नु कर्म। एवं ह्य् अविद्वान् उपयाति तत्र। तथार्थजातं च वदन्ति वेदाः। स नेह आयाति परं परात्मा। धृतराष्ट्र उवाच। प्रयाति मार्गेण निहत्य मार्गान्। को ऽसौ नियुङ्क्ते तम् अजं पुराणं। स चेद् इदं सर्वम् अनुक्रमेण। किं वास्य कार्यम् अथ वा सुखं च। सनत्सुजात उवाच। तन् मे विद्वन् ब्रूहि सर्वं यथावत्। दोषो महान् अत्र विभेदयोगे। ह्य् अनादियोगेन भवन्ति नित्याः। तथास्य नाधिक्यम् अपैति किं चिद्। अनादियोगेन भवन्ति पुंसः। य एतद् वा भगवान् स नित्यो। विकारयोगेन करोति विश्वम्। तथा च तच्छक्तिर् इति स्म मन्यते। तथार्थयोगे च भवन्ति वेदाः।

evaṃ mṛtyuṃ jāyamānaṃ viditvā; jñāne tiṣṭhan na bibhetīha mṛtyoḥ. vinaśyate viṣaye tasya mṛtyur; mṛtyor yathā viṣayaṃ prāpya martyaḥ. dhṛtarāṣṭra uvāca. yān evāhur ijyayā sādhulokān. dvijātīnāṃ puṇyatamān sanātanān. teṣāṃ parārthaṃ kathayantīha vedā. sanatsujāta uvāca. etad vidvān naiti kathaṃ nu karma. evaṃ hy avidvān upayāti tatra. tathārthajātaṃ ca vadanti vedāḥ. sa neha āyāti paraṃ parātmā. dhṛtarāṣṭra uvāca. prayāti mārgeṇa nihatya mārgān. ko 'sau niyuṅkte tam ajaṃ purāṇaṃ. sa ced idaṃ sarvam anukrameṇa. kiṃ vāsya kāryam atha vā sukhaṃ ca. sanatsujāta uvāca. tan me vidvan brūhi sarvaṃ yathāvat. doṣo mahān atra vibhedayoge. hy anādiyogena bhavanti nityāḥ. tathāsya nādhikyam apaiti kiṃ cid. anādiyogena bhavanti puṃsaḥ. ya etad vā bhagavān sa nityo. vikārayogena karoti viśvam. tathā ca tacchaktir iti sma manyate. tathārthayoge ca bhavanti vedāḥ.

धृतराष्ट्र उवाच। ये ऽस्मिन् धर्मान् नाचरन्तीह के चित्; तथा धर्मान् के चिद् इहाचरन्ति। धर्मः पापेन प्रतिहन्यते स्म; उताहो धर्मः प्रतिहन्ति पापम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. ye 'smin dharmān nācarantīha ke cit; tathā dharmān ke cid ihācaranti. dharmaḥ pāpena pratihanyate sma; utāho dharmaḥ pratihanti pāpam.

सनत्सुजात उवाच। उभयम् एव तत्रोपभुज्यते फलं; धर्मस्यैवेतरस्य च। तस्मिन् स्थितो वाप्य् उभयं हि नित्यं। ज्ञानेन विद्वान् प्रतिहन्ति सिद्धम्। तथान्यथा पुण्यम् उपैति देही। तथागतं पापम् उपैति सिद्धम्। गत्वोभयं कर्मणा भुज्यते ऽस्थिरं। शुभस्य पापस्य स चापि कर्मणा। धर्मेणाधर्मं प्रणुदतीह विद्वान्; धर्मो बलीयान् इति तस्य विद्धि।

sanatsujāta uvāca. ubhayam eva tatropabhujyate phalaṃ; dharmasyaivetarasya ca. tasmin sthito vāpy ubhayaṃ hi nityaṃ. jñānena vidvān pratihanti siddham. tathānyathā puṇyam upaiti dehī. tathāgataṃ pāpam upaiti siddham. gatvobhayaṃ karmaṇā bhujyate 'sthiraṃ. śubhasya pāpasya sa cāpi karmaṇā. dharmeṇādharmaṃ praṇudatīha vidvān; dharmo balīyān iti tasya viddhi.

धृतराष्ट्र उवाच। यान् इमान् आहुः स्वस्य धर्मस्य लोकान्; द्विजातीनां पुण्यकृतां सनातनान्। तेषां परिक्रमान् कथयन्तस् ततो ऽन्यान्; नैतद् विद्वन् नैव कृतं च कर्म।

dhṛtarāṣṭra uvāca. yān imān āhuḥ svasya dharmasya lokān; dvijātīnāṃ puṇyakṛtāṃ sanātanān. teṣāṃ parikramān kathayantas tato 'nyān; naitad vidvan naiva kṛtaṃ ca karma.

सनत्सुजात उवाच। येषां बले न विस्पर्धा बले बलवताम् इव। ते ब्राह्मणा इतः प्रेत्य स्वर्गलोके प्रकाशते। येषां धर्मे न च स्पर्धा तेषां तज्ज्ञानसाधनम्। ते ब्राह्मणा इतो मुक्ताः स्वर्गं यान्ति त्रिविष्टपम्। तस्य सम्यक् समाचारम् आहुर् वेदविदो जनाः। नैनं मन्येत भूयिष्ठं बाह्यम् आभ्यन्तरं जनम्।

sanatsujāta uvāca. yeṣāṃ bale na vispardhā bale balavatām iva. te brāhmaṇā itaḥ pretya svargaloke prakāśate. yeṣāṃ dharme na ca spardhā teṣāṃ tajjñānasādhanam. te brāhmaṇā ito muktāḥ svargaṃ yānti triviṣṭapam. tasya samyak samācāram āhur vedavido janāḥ. nainaṃ manyeta bhūyiṣṭhaṃ bāhyam ābhyantaraṃ janam.

यत्र मन्येत भूयिष्ठं प्रावृषीव तृणोलपम्। अन्नं पानं च ब्राह्मणस् तज् जीवन् नानुसंज्वरेत्।

yatra manyeta bhūyiṣṭhaṃ prāvṛṣīva tṛṇolapam. annaṃ pānaṃ ca brāhmaṇas taj jīvan nānusaṃjvaret.

यत्राकथयमानस्य प्रयच्छत्य् अशिवं भयम्। अतिरिक्तम् इवाकुर्वन् स श्रेयान् नेतरो जनः।

yatrākathayamānasya prayacchaty aśivaṃ bhayam. atiriktam ivākurvan sa śreyān netaro janaḥ.

यो वाकथयमानस्य आत्मानं नानुसंज्वरेत्। एको वै ह्य् अन्तरात्मानं ब्राह्मणो हन्तुम् अर्हति। ब्रह्मस्वं नोपभुञ्जेद् वा तदन्नं संमतं सताम्। कुशवल्कलचेलाद्यं ब्रह्मस्वं योगिनो विदुः।

yo vākathayamānasya ātmānaṃ nānusaṃjvaret. eko vai hy antarātmānaṃ brāhmaṇo hantum arhati. brahmasvaṃ nopabhuñjed vā tadannaṃ saṃmataṃ satām. kuśavalkalacelādyaṃ brahmasvaṃ yogino viduḥ.

यथा स्वं वान्तम् अश्नाति श्वा वै नित्यम् अभूतये। एवं ते वान्तम् अश्नन्ति स्ववीर्यस्योपजीवनात्।

yathā svaṃ vāntam aśnāti śvā vai nityam abhūtaye. evaṃ te vāntam aśnanti svavīryasyopajīvanāt.

नित्यम् अज्ञातचर्या मे इति मन्येत ब्राह्मणः। ज्ञातीनां तु वसन् मध्ये नैव विद्येत किं चन।

nityam ajñātacaryā me iti manyeta brāhmaṇaḥ. jñātīnāṃ tu vasan madhye naiva vidyeta kiṃ cana.

को ह्य् एवम् अन्तरात्मानं ब्राह्मणो हन्तुम् अर्हति। निर्लिङ्गम् अचलं शुद्धं सर्वद्वन्द्वविवर्जितम्। तस्माद् धि किं चित् क्षत्रिय ब्रह्मावसति पश्यति। यो ऽन्यथा सन्तम् आत्मानम् अन्यथा प्रतिपद्यते। किं तेन न कृतं पापं चोरेणात्मापहारिणा।

ko hy evam antarātmānaṃ brāhmaṇo hantum arhati. nirliṅgam acalaṃ śuddhaṃ sarvadvandvavivarjitam. tasmād dhi kiṃ cit kṣatriya brahmāvasati paśyati. yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate. kiṃ tena na kṛtaṃ pāpaṃ coreṇātmāpahāriṇā.

अश्रान्तः स्याद् अनादानात् संमतो निरुपद्रवः। शिष्टो न शिष्टवत् स स्याद् ब्राह्मणो ब्रह्मवित् कविः।

aśrāntaḥ syād anādānāt saṃmato nirupadravaḥ. śiṣṭo na śiṣṭavat sa syād brāhmaṇo brahmavit kaviḥ.

अनाढ्या मानुषे वित्ते आढ्या वेदेषु ये द्विजाः। ते दुर्धर्षा दुष्प्रकम्प्या विद्यात् तान् ब्रह्मणस् तनुम्।

anāḍhyā mānuṣe vitte āḍhyā vedeṣu ye dvijāḥ. te durdharṣā duṣprakampyā vidyāt tān brahmaṇas tanum.

सर्वान् स्विष्टकृतो देवान् विद्याद् य इह कश् चन। न समानो ब्राह्मणस्य यस्मिन् प्रयतते स्वयम्।

sarvān sviṣṭakṛto devān vidyād ya iha kaś cana. na samāno brāhmaṇasya yasmin prayatate svayam.

यम् अप्रयतमानं तु मानयन्ति स मानितः। न मान्यमानो मन्येत नामानाद् अभिसंज्वरेत्। लोकः स्वभाववृत्तिर् हि निमेषोन्मेषवत् सदा।

yam aprayatamānaṃ tu mānayanti sa mānitaḥ. na mānyamāno manyeta nāmānād abhisaṃjvaret. lokaḥ svabhāvavṛttir hi nimeṣonmeṣavat sadā.

विद्वांसो मानयन्तीह इति मन्येत मानितः। अधर्मविदुषो मूढा लोकशास्त्रविशारदाः। न मान्यं मानयिष्यन्ति इति मन्येद् अमानितः।

vidvāṃso mānayantīha iti manyeta mānitaḥ. adharmaviduṣo mūḍhā lokaśāstraviśāradāḥ. na mānyaṃ mānayiṣyanti iti manyed amānitaḥ.

न वै मानं च मौनं च सहितौ चरतः सदा। अयं हि लोको मानस्य असौ मानस्य तद् विदुः।

na vai mānaṃ ca maunaṃ ca sahitau carataḥ sadā. ayaṃ hi loko mānasya asau mānasya tad viduḥ.

श्रीः सुखस्येह संवासः सा चापि परिपन्थिनी। ब्राह्मी सुदुर्लभा श्रीर् हि प्रज्ञाहीनेन क्षत्रिय।

śrīḥ sukhasyeha saṃvāsaḥ sā cāpi paripanthinī. brāhmī sudurlabhā śrīr hi prajñāhīnena kṣatriya.

द्वाराणि तस्या हि वदन्ति सन्तो; बहुप्रकाराणि दुरावराणि। सत्यार्जवे ह्रीर् दमशौचविद्याः; षण्मानमोहप्रतिबाधनानि।

dvārāṇi tasyā hi vadanti santo; bahuprakārāṇi durāvarāṇi. satyārjave hrīr damaśaucavidyāḥ; ṣaṇmānamohapratibādhanāni.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents