महाभारत 5.40 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 40→

[mh-5-40] • 30 श्लोकाः

विदुर उवाच। यो ऽभ्यर्थितः सद्भिर् असज्जमानः; करोत्य् अर्थं शक्तिम् अहापयित्वा। क्षिप्रं यशस् तं समुपैति सन्तम् अलं; प्रसन्ना हि सुखाय सन्तः।

vidura uvāca. yo 'bhyarthitaḥ sadbhir asajjamānaḥ; karoty arthaṃ śaktim ahāpayitvā. kṣipraṃ yaśas taṃ samupaiti santam alaṃ; prasannā hi sukhāya santaḥ.

महान्तम् अप्य् अर्थम् अधर्मयुक्तं; यः संत्यजत्य् अनुपाक्रुष्ट एव। सुखं स दुःखान्य् अवमुच्य शेते; जीर्णां त्वचं सर्प इवावमुच्य।

mahāntam apy artham adharmayuktaṃ; yaḥ saṃtyajaty anupākruṣṭa eva. sukhaṃ sa duḥkhāny avamucya śete; jīrṇāṃ tvacaṃ sarpa ivāvamucya.

अनृतं च समुत्कर्षे राजगामि च पैशुनम्। गुरोश् चालीकनिर्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया।

anṛtaṃ ca samutkarṣe rājagāmi ca paiśunam. guroś cālīkanirbandhaḥ samāni brahmahatyayā.

असूयैकपदं मृत्युर् अतिवादः श्रियो वधः। अशुश्रूषा त्वरा श्लाघा विद्यायाः शत्रवस् त्रयः। आलस्यं मदमोहौ च चापलं गोष्ठिर् एव च। स्तब्धता चाभिमानित्वं तथात्यागित्वम् एव च। एते वै सप्त दोषास् तु सदा विद्यार्थिनां मताः।

asūyaikapadaṃ mṛtyur ativādaḥ śriyo vadhaḥ. aśuśrūṣā tvarā ślāghā vidyāyāḥ śatravas trayaḥ. ālasyaṃ madamohau ca cāpalaṃ goṣṭhir eva ca. stabdhatā cābhimānitvaṃ tathātyāgitvam eva ca. ete vai sapta doṣās tu sadā vidyārthināṃ matāḥ.

सुखार्थिनः कुतो विद्या नास्ति विद्यार्थिनः सुखम्। सुखार्थी वा त्यजेद् विद्यां विद्यार्थी वा सुखं त्यजेत्।

sukhārthinaḥ kuto vidyā nāsti vidyārthinaḥ sukham. sukhārthī vā tyajed vidyāṃ vidyārthī vā sukhaṃ tyajet.

नाग्निस् तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः। नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचना।

nāgnis tṛpyati kāṣṭhānāṃ nāpagānāṃ mahodadhiḥ. nāntakaḥ sarvabhūtānāṃ na puṃsāṃ vāmalocanā.

आशा धृतिं हन्ति समृद्धिम् अन्तकः; क्रोधः श्रियं हन्ति यशः कदर्यता। अपालनं हन्ति पशूंश् च राजन्न्; एकः क्रुद्धो ब्राह्मणो हन्ति राष्ट्रम्।

āśā dhṛtiṃ hanti samṛddhim antakaḥ; krodhaḥ śriyaṃ hanti yaśaḥ kadaryatā. apālanaṃ hanti paśūṃś ca rājann; ekaḥ kruddho brāhmaṇo hanti rāṣṭram.

अजश् च कांस्यं च रथश् च नित्यं; मध्व् आकर्षः शकुनिः श्रोत्रियश् च। वृद्धो ज्ञातिर् अवसन्नो वयस्य; एतानि ते सन्तु गृहे सदैव।

ajaś ca kāṃsyaṃ ca rathaś ca nityaṃ; madhv ākarṣaḥ śakuniḥ śrotriyaś ca. vṛddho jñātir avasanno vayasya; etāni te santu gṛhe sadaiva.

अजोक्षा चन्दनं वीणा आदर्शो मधुसर्पिषी। विषम् औदुम्बरं शङ्खः स्वर्णं नाभिश् च रोचना।

ajokṣā candanaṃ vīṇā ādarśo madhusarpiṣī. viṣam audumbaraṃ śaṅkhaḥ svarṇaṃ nābhiś ca rocanā.

गृहे स्थापयितव्यानि धन्यानि मनुर् अब्रवीत्। देवब्राह्मणपूजार्थम् अतिथीनां च भारत।

gṛhe sthāpayitavyāni dhanyāni manur abravīt. devabrāhmaṇapūjārtham atithīnāṃ ca bhārata.

इदं च त्वां सर्वपरं ब्रवीमि; पुण्यं पदं तात महाविशिष्टम्। न जातु कामान् न भयान् न लोभाद्; धर्मं त्यजेज् जीवितस्यापि हेतोः।

idaṃ ca tvāṃ sarvaparaṃ bravīmi; puṇyaṃ padaṃ tāta mahāviśiṣṭam. na jātu kāmān na bhayān na lobhād; dharmaṃ tyajej jīvitasyāpi hetoḥ.

नित्यो धर्मः सुखदुःखे त्व् अनित्ये; नित्यो जीवो धातुर् अस्य त्व् अनित्यः। त्यक्त्वानित्यं प्रतितिष्ठस्व नित्ये; संतुष्य त्वं तोषपरो हि लाभः।

nityo dharmaḥ sukhaduḥkhe tv anitye; nityo jīvo dhātur asya tv anityaḥ. tyaktvānityaṃ pratitiṣṭhasva nitye; saṃtuṣya tvaṃ toṣaparo hi lābhaḥ.

महाबलान् पश्य महानुभावान्; प्रशास्य भूमिं धनधान्यपूर्णाम्। राज्यानि हित्वा विपुलांश् च भोगान्; गतान् नरेन्द्रान् वशम् अन्तकस्य।

mahābalān paśya mahānubhāvān; praśāsya bhūmiṃ dhanadhānyapūrṇām. rājyāni hitvā vipulāṃś ca bhogān; gatān narendrān vaśam antakasya.

मृतं पुत्रं दुःखपुष्टं मनुष्या; उत्क्षिप्य राजन् स्वगृहान् निर्हरन्ति। तं मुक्तकेशाः करुणं रुदन्तश्; चितामध्ये काष्ठम् इव क्षिपन्ति।

mṛtaṃ putraṃ duḥkhapuṣṭaṃ manuṣyā; utkṣipya rājan svagṛhān nirharanti. taṃ muktakeśāḥ karuṇaṃ rudantaś; citāmadhye kāṣṭham iva kṣipanti.

अन्यो धनं प्रेतगतस्य भुङ्क्ते; वयांसि चाग्निश् च शरीरधातून्। द्वाभ्याम् अयं सह गच्छत्य् अमुत्र; पुण्येन पापेन च वेष्ट्यमानः।

anyo dhanaṃ pretagatasya bhuṅkte; vayāṃsi cāgniś ca śarīradhātūn. dvābhyām ayaṃ saha gacchaty amutra; puṇyena pāpena ca veṣṭyamānaḥ.

उत्सृज्य विनिवर्तन्ते ज्ञातयः सुहृदः सुताः। अपुष्पान् अफलान् वृक्षान् यथा तात पतत्रिणः। अग्नौ प्रास्तं तु पुरुषं कर्मान्वेति स्वयंकृतम्। तस्मात् तु पुरुषो यत्नाद् धर्मं संचिनुयाच् छनैः।

utsṛjya vinivartante jñātayaḥ suhṛdaḥ sutāḥ. apuṣpān aphalān vṛkṣān yathā tāta patatriṇaḥ. agnau prāstaṃ tu puruṣaṃ karmānveti svayaṃkṛtam. tasmāt tu puruṣo yatnād dharmaṃ saṃcinuyāc chanaiḥ.

अस्माल् लोकाद् ऊर्ध्वम् अमुष्य चाधो; महत् तमस् तिष्ठति ह्य् अन्धकारम्। तद् वै महामोहनम् इन्द्रियाणां; बुध्यस्व मा त्वां प्रलभेत राजन्।

asmāl lokād ūrdhvam amuṣya cādho; mahat tamas tiṣṭhati hy andhakāram. tad vai mahāmohanam indriyāṇāṃ; budhyasva mā tvāṃ pralabheta rājan.

इदं वचः शक्ष्यसि चेद् यथावन्; निशम्य सर्वं प्रतिपत्तुम् एवम्। यशः परं प्राप्स्यसि जीवलोके; भयं न चामुत्र न चेह ते ऽस्ति।

idaṃ vacaḥ śakṣyasi ced yathāvan; niśamya sarvaṃ pratipattum evam. yaśaḥ paraṃ prāpsyasi jīvaloke; bhayaṃ na cāmutra na ceha te 'sti.

आत्मा नदी भारत पुण्यतीर्था; सत्योदका धृतिकूला दमोर्मिः। तस्यां स्नातः पूयते पुण्यकर्मा; पुण्यो ह्य् आत्मा नित्यम् अम्भो ऽम्भ एव।

ātmā nadī bhārata puṇyatīrthā; satyodakā dhṛtikūlā damormiḥ. tasyāṃ snātaḥ pūyate puṇyakarmā; puṇyo hy ātmā nityam ambho 'mbha eva.

कामक्रोधग्राहवतीं पञ्चेन्द्रियजलां नदीम्। कृत्वा धृतिमयीं नावं जन्मदुर्गाणि संतर।

kāmakrodhagrāhavatīṃ pañcendriyajalāṃ nadīm. kṛtvā dhṛtimayīṃ nāvaṃ janmadurgāṇi saṃtara.

प्रज्ञावृद्धं धर्मवृद्धं स्वबन्धुं; विद्यावृद्धं वयसा चापि वृद्धम्। कार्याकार्ये पूजयित्वा प्रसाद्य; यः संपृच्छेन् न स मुह्येत् कदा चित्।

prajñāvṛddhaṃ dharmavṛddhaṃ svabandhuṃ; vidyāvṛddhaṃ vayasā cāpi vṛddham. kāryākārye pūjayitvā prasādya; yaḥ saṃpṛcchen na sa muhyet kadā cit.

धृत्या शिश्नोदरं रक्षेत् पाणिपादं च चक्षुषा। चक्षुःश्रोत्रे च मनसा मनो वाचं च कर्मणा।

dhṛtyā śiśnodaraṃ rakṣet pāṇipādaṃ ca cakṣuṣā. cakṣuḥśrotre ca manasā mano vācaṃ ca karmaṇā.

नित्योदकी नित्ययज्ञोपवीती; नित्यस्वाध्यायी पतितान्नवर्जी। ऋतं ब्रुवन् गुरवे कर्म कुर्वन्; न ब्राह्मणश् च्यवते ब्रह्मलोकात्।

nityodakī nityayajñopavītī; nityasvādhyāyī patitānnavarjī. ṛtaṃ bruvan gurave karma kurvan; na brāhmaṇaś cyavate brahmalokāt.

अधीत्य वेदान् परिसंस्तीर्य चाग्नीन्; इष्ट्वा यज्ञैः पालयित्वा प्रजाश् च। गोब्राह्मणार्थे शस्त्रपूतान्तरात्मा; हतः संग्रामे क्षत्रियः स्वर्गम् एति।

adhītya vedān parisaṃstīrya cāgnīn; iṣṭvā yajñaiḥ pālayitvā prajāś ca. gobrāhmaṇārthe śastrapūtāntarātmā; hataḥ saṃgrāme kṣatriyaḥ svargam eti.

वैश्यो ऽधीत्य ब्राह्मणान् क्षत्रियांश् च; धनैः काले संविभज्याश्रितांश् च। त्रेतापूतं धूमम् आघ्राय पुण्यं; प्रेत्य स्वर्गे देवसुखानि भुङ्क्ते।

vaiśyo 'dhītya brāhmaṇān kṣatriyāṃś ca; dhanaiḥ kāle saṃvibhajyāśritāṃś ca. tretāpūtaṃ dhūmam āghrāya puṇyaṃ; pretya svarge devasukhāni bhuṅkte.

ब्रह्मक्षत्रं वैश्यवर्णं च शूद्रः; क्रमेणैतान् न्यायतः पूजयानः। तुष्टेष्व् एतेष्व् अव्यथो दग्धपापस्; त्यक्त्वा देहं स्वर्गसुखानि भुङ्क्ते।

brahmakṣatraṃ vaiśyavarṇaṃ ca śūdraḥ; krameṇaitān nyāyataḥ pūjayānaḥ. tuṣṭeṣv eteṣv avyatho dagdhapāpas; tyaktvā dehaṃ svargasukhāni bhuṅkte.

चातुर्वर्ण्यस्यैष धर्मस् तवोक्तो; हेतुं चात्र ब्रुवतो मे निबोध। क्षात्राद् धर्माद् धीयते पाण्डुपुत्रस्; तं त्वं राजन् राजधर्मे नियुङ्क्ष्व।

cāturvarṇyasyaiṣa dharmas tavokto; hetuṃ cātra bruvato me nibodha. kṣātrād dharmād dhīyate pāṇḍuputras; taṃ tvaṃ rājan rājadharme niyuṅkṣva.

धृतराष्ट्र उवाच। एवम् एतद् यथा मां त्वम् अनुशाससि नित्यदा। ममापि च मतिः सौम्य भवत्य् एवं यथात्थ माम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. evam etad yathā māṃ tvam anuśāsasi nityadā. mamāpi ca matiḥ saumya bhavaty evaṃ yathāttha mām.

सा तु बुद्धिः कृताप्य् एवं पाण्डवान् प्रति मे सदा। दुर्योधनं समासाद्य पुनर् विपरिवर्तते।

sā tu buddhiḥ kṛtāpy evaṃ pāṇḍavān prati me sadā. duryodhanaṃ samāsādya punar viparivartate.

न दिष्टम् अभ्यतिक्रान्तुं शक्यं मर्त्येन केन चित्। दिष्टम् एव कृतं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम्।

na diṣṭam abhyatikrāntuṃ śakyaṃ martyena kena cit. diṣṭam eva kṛtaṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents