महाभारत 5.39 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 39→

[mh-5-39] • 70 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। अनीश्वरो ऽयं पुरुषो भवाभवे; सूत्रप्रोता दारुमयीव योषा। धात्रा तु दिष्टस्य वशे किलायं; तस्माद् वद त्वं श्रवणे धृतो ऽहम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. anīśvaro 'yaṃ puruṣo bhavābhave; sūtraprotā dārumayīva yoṣā. dhātrā tu diṣṭasya vaśe kilāyaṃ; tasmād vada tvaṃ śravaṇe dhṛto 'ham.

विदुर उवाच। अप्राप्तकालं वचनं बृहस्पतिर् अपि ब्रुवन्। लभते बुद्ध्यवज्ञानम् अवमानं च भारत।

vidura uvāca. aprāptakālaṃ vacanaṃ bṛhaspatir api bruvan. labhate buddhyavajñānam avamānaṃ ca bhārata.

प्रियो भवति दानेन प्रियवादेन चापरः। मन्त्रं मूलबलेनान्यो यः प्रियः प्रिय एव सः।

priyo bhavati dānena priyavādena cāparaḥ. mantraṃ mūlabalenānyo yaḥ priyaḥ priya eva saḥ.

द्वेष्यो न साधुर् भवति न मेधावी न पण्डितः। प्रिये शुभानि कर्माणि द्वेष्ये पापानि भारत। उक्तं मया जातमात्रे ऽपि राजन्। दुर्योधनं त्यज पुत्रं त्वम् एकम्। तस्य त्यागात् पुत्रशतस्य वृद्धिर्। अस्यात्यागात् पुत्रशतस्य नाशः। न वृद्धिर् बहुमन्तव्या या वृद्धिः क्षयम् आवहेत्। क्षयो ऽपि बहुमन्तव्यो यः क्षयो वृद्धिम् आवहेत्।

dveṣyo na sādhur bhavati na medhāvī na paṇḍitaḥ. priye śubhāni karmāṇi dveṣye pāpāni bhārata. uktaṃ mayā jātamātre 'pi rājan. duryodhanaṃ tyaja putraṃ tvam ekam. tasya tyāgāt putraśatasya vṛddhir. asyātyāgāt putraśatasya nāśaḥ. na vṛddhir bahumantavyā yā vṛddhiḥ kṣayam āvahet. kṣayo 'pi bahumantavyo yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet.

न स क्षयो महाराज यः क्षयो वृद्धिम् आवहेत्। क्षयः स त्व् इह मन्तव्यो यं लब्ध्वा बहु नाशयेत्।

na sa kṣayo mahārāja yaḥ kṣayo vṛddhim āvahet. kṣayaḥ sa tv iha mantavyo yaṃ labdhvā bahu nāśayet.

समृद्धा गुणतः के चिद् भवन्ति धनतो ऽपरे। धनवृद्धान् गुणैर् हीनान् धृतराष्ट्र विवर्जयेत्।

samṛddhā guṇataḥ ke cid bhavanti dhanato 'pare. dhanavṛddhān guṇair hīnān dhṛtarāṣṭra vivarjayet.

धृतराष्ट्र उवाच। सर्वं त्वम् आयतीयुक्तं भाषसे प्राज्ञसंमतम्। न चोत्सहे सुतं त्यक्तुं यतो धर्मस् ततो जयः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. sarvaṃ tvam āyatīyuktaṃ bhāṣase prājñasaṃmatam. na cotsahe sutaṃ tyaktuṃ yato dharmas tato jayaḥ.

विदुर उवाच। स्वभावगुणसंपन्नो न जातु विनयान्वितः। सुसूक्ष्मम् अपि भूतानाम् उपमर्दं प्रयोक्ष्यते।

vidura uvāca. svabhāvaguṇasaṃpanno na jātu vinayānvitaḥ. susūkṣmam api bhūtānām upamardaṃ prayokṣyate.

परापवादनिरताः परदुःखोदयेषु च। परस्परविरोधे च यतन्ते सततोत्थिताः।

parāpavādaniratāḥ paraduḥkhodayeṣu ca. parasparavirodhe ca yatante satatotthitāḥ.

सदोषं दर्शनं येषां संवासे सुमहद् भयम्। अर्थादाने महान् दोषः प्रदाने च महद् भयम्। ये वै भेदनशीलास् तु सकामा निस्त्रपाः शठाः।

sadoṣaṃ darśanaṃ yeṣāṃ saṃvāse sumahad bhayam. arthādāne mahān doṣaḥ pradāne ca mahad bhayam. ye vai bhedanaśīlās tu sakāmā nistrapāḥ śaṭhāḥ.

ये पापा इति विख्याताः संवासे परिगर्हिताः। युक्ताश् चान्यैर् महादोषैर् ये नरास् तान् विवर्जयेत्।

ye pāpā iti vikhyātāḥ saṃvāse parigarhitāḥ. yuktāś cānyair mahādoṣair ye narās tān vivarjayet.

निवर्तमाने सौहार्दे प्रीतिर् नीचे प्रणश्यति। या चैव फलनिर्वृत्तिः सौहृदे चैव यत् सुखम्।

nivartamāne sauhārde prītir nīce praṇaśyati. yā caiva phalanirvṛttiḥ sauhṛde caiva yat sukham.

यतते चापवादाय यत्नम् आरभते क्षये। अल्पे ऽप्य् अपकृते मोहान् न शान्तिम् उपगच्छति।

yatate cāpavādāya yatnam ārabhate kṣaye. alpe 'py apakṛte mohān na śāntim upagacchati.

तादृशैः संगतं नीचैर् नृशंसैर् अकृतात्मभिः। निशाम्य निपुणं बुद्ध्या विद्वान् दूराद् विवर्जयेत्।

tādṛśaiḥ saṃgataṃ nīcair nṛśaṃsair akṛtātmabhiḥ. niśāmya nipuṇaṃ buddhyā vidvān dūrād vivarjayet.

यो ज्ञातिम् अनुगृह्णाति दरिद्रं दीनम् आतुरम्। स पुत्रपशुभिर् वृद्धिं यशश् चाव्ययम् अश्नुते।

yo jñātim anugṛhṇāti daridraṃ dīnam āturam. sa putrapaśubhir vṛddhiṃ yaśaś cāvyayam aśnute.

ज्ञातयो वर्धनीयास् तैर् य इच्छन्त्य् आत्मनः शुभम्। कुलवृद्धिं च राजेन्द्र तस्मात् साधु समाचर।

jñātayo vardhanīyās tair ya icchanty ātmanaḥ śubham. kulavṛddhiṃ ca rājendra tasmāt sādhu samācara.

श्रेयसा योक्ष्यसे राजन् कुर्वाणो ज्ञातिसत्क्रियाम्। विगुणा ह्य् अपि संरक्ष्या ज्ञातयो भरतर्षभ।

śreyasā yokṣyase rājan kurvāṇo jñātisatkriyām. viguṇā hy api saṃrakṣyā jñātayo bharatarṣabha.

किं पुनर् गुणवन्तस् ते त्वत्प्रसादाभिकाङ्क्षिणः। प्रसादं कुरु दीनानां पाण्डवानां विशां पते।

kiṃ punar guṇavantas te tvatprasādābhikāṅkṣiṇaḥ. prasādaṃ kuru dīnānāṃ pāṇḍavānāṃ viśāṃ pate.

दीयन्तां ग्रामकाः के चित् तेषां वृत्त्यर्थम् ईश्वर। एवं लोके यशःप्राप्तो भविष्यसि नराधिप।

dīyantāṃ grāmakāḥ ke cit teṣāṃ vṛttyartham īśvara. evaṃ loke yaśaḥprāpto bhaviṣyasi narādhipa.

वृद्धेन हि त्वया कार्यं पुत्राणां तात रक्षणम्। मया चापि हितं वाच्यं विद्धि मां त्वद्धितैषिणम्।

vṛddhena hi tvayā kāryaṃ putrāṇāṃ tāta rakṣaṇam. mayā cāpi hitaṃ vācyaṃ viddhi māṃ tvaddhitaiṣiṇam.

ज्ञातिभिर् विग्रहस् तात न कर्तव्यो भवार्थिना। सुखानि सह भोज्यानि ज्ञातिभिर् भरतर्षभ।

jñātibhir vigrahas tāta na kartavyo bhavārthinā. sukhāni saha bhojyāni jñātibhir bharatarṣabha.

संभोजनं संकथनं संप्रीतिश् च परस्परम्। ज्ञातिभिः सह कार्याणि न विरोधः कथं चन।

saṃbhojanaṃ saṃkathanaṃ saṃprītiś ca parasparam. jñātibhiḥ saha kāryāṇi na virodhaḥ kathaṃ cana.

ज्ञातयस् तारयन्तीह ज्ञातयो मज्जयन्ति च। सुवृत्तास् तारयन्तीह दुर्वृत्ता मज्जयन्ति च।

jñātayas tārayantīha jñātayo majjayanti ca. suvṛttās tārayantīha durvṛttā majjayanti ca.

सुवृत्तो भव राजेन्द्र पाण्डवान् प्रति मानद। अधर्षणीयः शत्रूणां तैर् वृतस् त्वं भविष्यसि।

suvṛtto bhava rājendra pāṇḍavān prati mānada. adharṣaṇīyaḥ śatrūṇāṃ tair vṛtas tvaṃ bhaviṣyasi.

श्रीमन्तं ज्ञातिम् आसाद्य यो ज्ञातिर् अवसीदति। सीदता यत् कृतं तेन तत् पापं समम् अश्नुते। दिग्धहस्तं मृग इव स एनस् तस्य विन्दति।

śrīmantaṃ jñātim āsādya yo jñātir avasīdati. sīdatā yat kṛtaṃ tena tat pāpaṃ samam aśnute. digdhahastaṃ mṛga iva sa enas tasya vindati.

पश्चाद् अपि नरश्रेष्ठ तव तापो भविष्यति। तान् वा हतान् सुतान् वापि श्रुत्वा तद् अनुचिन्तय।

paścād api naraśreṣṭha tava tāpo bhaviṣyati. tān vā hatān sutān vāpi śrutvā tad anucintaya.

येन खट्वां समारूढः परितप्येत कर्मणा। आदाव् एव न तत् कुर्याद् अध्रुवे जीविते सति।

yena khaṭvāṃ samārūḍhaḥ paritapyeta karmaṇā. ādāv eva na tat kuryād adhruve jīvite sati.

न कश् चिन् नापनयते पुमान् अन्यत्र भार्गवात्। शेषसंप्रतिपत्तिस् तु बुद्धिमत्स्व् एव तिष्ठति।

na kaś cin nāpanayate pumān anyatra bhārgavāt. śeṣasaṃpratipattis tu buddhimatsv eva tiṣṭhati.

दुर्योधनेन यद्य् एतत् पापं तेषु पुरा कृतम्। त्वया तत् कुलवृद्धेन प्रत्यानेयं नरेश्वर।

duryodhanena yady etat pāpaṃ teṣu purā kṛtam. tvayā tat kulavṛddhena pratyāneyaṃ nareśvara.

तांस् त्वं पदे प्रतिष्ठाप्य लोके विगतकल्मषः। भविष्यसि नरश्रेष्ठ पूजनीयो मनीषिणाम्।

tāṃs tvaṃ pade pratiṣṭhāpya loke vigatakalmaṣaḥ. bhaviṣyasi naraśreṣṭha pūjanīyo manīṣiṇām.

सुव्याहृतानि धीराणां फलतः प्रविचिन्त्य यः। अध्यवस्यति कार्येषु चिरं यशसि तिष्ठति। असम्यग् उपयुक्तं हि ज्ञानं सुकुशलैर् अपि। उपलभ्याप्य् अविदितं विदितं चाप्य् अनुष्ठितम्। पापोदयफलं विद्वान् यो नारभति वर्धते। यस् तु पूर्वकृतं पापम् अविमृश्यानुवर्तते। सो ऽन्यापराधे दुर्मेधा विषमे विनिपात्यते। मन्त्रभेदस्य षट् प्राज्ञो द्वाराणीमानि लक्षयेत्। अर्थसंततिकामश् च रक्षेद् एतानि नित्यशः। मदं स्वप्नम् अविज्ञानम् आकारं चात्मसंभवम्। दुष्टामात्येषु विश्रम्भं दूताच् चाकुशलाद् अपि। द्वाराण्य् एतानि यो ज्ञात्वा संवृणोति सदा नृपः। त्रिवर्गचरणे युक्तः स शत्रून् अधितिष्ठति। न वै श्रुतम् अविज्ञाय वृद्धान् अनुपसेव्य च। धर्मार्थौ वेदितुं शक्यौ बृहस्पतिसमैर् अपि। नष्टं समुद्रे पतितं नष्टं वाक्यम् अशृण्वति। अनात्मनि श्रुतं नष्टं नष्टं श्रुतम् अनग्निकम्। मत्या परीक्ष्य मेधावी बुद्ध्या संपाद्य चासकृत्। श्रुत्वा दृष्ट्वाथ विज्ञाय प्राज्ञो मन्त्रं समाचरेत्।

suvyāhṛtāni dhīrāṇāṃ phalataḥ pravicintya yaḥ. adhyavasyati kāryeṣu ciraṃ yaśasi tiṣṭhati. asamyag upayuktaṃ hi jñānaṃ sukuśalair api. upalabhyāpy aviditaṃ viditaṃ cāpy anuṣṭhitam. pāpodayaphalaṃ vidvān yo nārabhati vardhate. yas tu pūrvakṛtaṃ pāpam avimṛśyānuvartate. so 'nyāparādhe durmedhā viṣame vinipātyate. mantrabhedasya ṣaṭ prājño dvārāṇīmāni lakṣayet. arthasaṃtatikāmaś ca rakṣed etāni nityaśaḥ. madaṃ svapnam avijñānam ākāraṃ cātmasaṃbhavam. duṣṭāmātyeṣu viśrambhaṃ dūtāc cākuśalād api. dvārāṇy etāni yo jñātvā saṃvṛṇoti sadā nṛpaḥ. trivargacaraṇe yuktaḥ sa śatrūn adhitiṣṭhati. na vai śrutam avijñāya vṛddhān anupasevya ca. dharmārthau vedituṃ śakyau bṛhaspatisamair api. naṣṭaṃ samudre patitaṃ naṣṭaṃ vākyam aśṛṇvati. anātmani śrutaṃ naṣṭaṃ naṣṭaṃ śrutam anagnikam. matyā parīkṣya medhāvī buddhyā saṃpādya cāsakṛt. śrutvā dṛṣṭvātha vijñāya prājño mantraṃ samācaret.

अवृत्तिं विनयो हन्ति हन्त्य् अनर्थं पराक्रमः। हन्ति नित्यं क्षमा क्रोधम् आचारो हन्त्य् अलक्षणम्।

avṛttiṃ vinayo hanti hanty anarthaṃ parākramaḥ. hanti nityaṃ kṣamā krodham ācāro hanty alakṣaṇam.

परिच्छदेन क्षेत्रेण वेश्मना परिचर्यया। परीक्षेत कुलं राजन् भोजनाच्छादनेन च। उपस्थितस्य कामस्य प्रतिवादो न विद्यते। अपि निर्मुक्तदेहस्य कामरक्तस्य किं पुनः। प्राज्ञोपसेविनं वैद्यं धार्मिकं प्रियदर्शनम्। मित्रवन्तं सुवाक्यं च सुहृदं परिपालयेत्। दुष्कुलीनः कुलीनो वा मर्यादां यो न लङ्घयेत्। धर्मापेक्षी मृदुर् ह्रीमान् स कुलीनशताद् वरः। अर्थसंततिकामश् च रक्षेद् एतानि नित्यशः।

paricchadena kṣetreṇa veśmanā paricaryayā. parīkṣeta kulaṃ rājan bhojanācchādanena ca. upasthitasya kāmasya prativādo na vidyate. api nirmuktadehasya kāmaraktasya kiṃ punaḥ. prājñopasevinaṃ vaidyaṃ dhārmikaṃ priyadarśanam. mitravantaṃ suvākyaṃ ca suhṛdaṃ paripālayet. duṣkulīnaḥ kulīno vā maryādāṃ yo na laṅghayet. dharmāpekṣī mṛdur hrīmān sa kulīnaśatād varaḥ. arthasaṃtatikāmaś ca rakṣed etāni nityaśaḥ.

ययोश् चित्तेन वा चित्तं नैभृतं नैभृतेन वा। समेति प्रज्ञया प्रज्ञा तयोर् मैत्री न जीर्यते।

yayoś cittena vā cittaṃ naibhṛtaṃ naibhṛtena vā. sameti prajñayā prajñā tayor maitrī na jīryate.

दुर्बुद्धिम् अकृतप्रज्ञं छन्नं कूपं तृणैर् इव। विवर्जयीत मेधावी तस्मिन् मैत्री प्रणश्यति।

durbuddhim akṛtaprajñaṃ channaṃ kūpaṃ tṛṇair iva. vivarjayīta medhāvī tasmin maitrī praṇaśyati.

अवलिप्तेषु मूर्खेषु रौद्रसाहसिकेषु च। तथैवापेतधर्मेषु न मैत्रीम् आचरेद् बुधः।

avalipteṣu mūrkheṣu raudrasāhasikeṣu ca. tathaivāpetadharmeṣu na maitrīm ācared budhaḥ.

कृतज्ञं धार्मिकं सत्यम् अक्षुद्रं दृढभक्तिकम्। जितेन्द्रियं स्थितं स्थित्यां मित्रम् अत्यागि चेष्यते।

kṛtajñaṃ dhārmikaṃ satyam akṣudraṃ dṛḍhabhaktikam. jitendriyaṃ sthitaṃ sthityāṃ mitram atyāgi ceṣyate.

इन्द्रियाणाम् अनुत्सर्गो मृत्युना न विशिष्यते। अत्यर्थं पुनर् उत्सर्गः सादयेद् दैवतान्य् अपि।

indriyāṇām anutsargo mṛtyunā na viśiṣyate. atyarthaṃ punar utsargaḥ sādayed daivatāny api.

मार्दवं सर्वभूतानाम् अनसूया क्षमा धृतिः। आयुष्याणि बुधाः प्राहुर् मित्राणां चाविमानना।

mārdavaṃ sarvabhūtānām anasūyā kṣamā dhṛtiḥ. āyuṣyāṇi budhāḥ prāhur mitrāṇāṃ cāvimānanā.

अपनीतं सुनीतेन यो ऽर्थं प्रत्यानिनीषते। मतिम् आस्थाय सुदृढां तद् अकापुरुषव्रतम्।

apanītaṃ sunītena yo 'rthaṃ pratyāninīṣate. matim āsthāya sudṛḍhāṃ tad akāpuruṣavratam.

आयत्यां प्रतिकारज्ञस् तदात्वे दृढनिश्चयः। अतीते कार्यशेषज्ञो नरो ऽर्थैर् न प्रहीयते।

āyatyāṃ pratikārajñas tadātve dṛḍhaniścayaḥ. atīte kāryaśeṣajño naro 'rthair na prahīyate.

कर्मणा मनसा वाचा यद् अभीक्ष्णं निषेवते। तद् एवापहरत्य् एनं तस्मात् कल्याणम् आचरेत्।

karmaṇā manasā vācā yad abhīkṣṇaṃ niṣevate. tad evāpaharaty enaṃ tasmāt kalyāṇam ācaret.

मङ्गलालम्भनं योगः श्रुतम् उत्थानम् आर्जवम्। भूतिम् एतानि कुर्वन्ति सतां चाभीक्ष्णदर्शनम्।

maṅgalālambhanaṃ yogaḥ śrutam utthānam ārjavam. bhūtim etāni kurvanti satāṃ cābhīkṣṇadarśanam.

अनिर्वेदः श्रियो मूलं दुःखनाशे सुखस्य च। महान् भवत्य् अनिर्विण्णः सुखं चात्यन्तम् अश्नुते।

anirvedaḥ śriyo mūlaṃ duḥkhanāśe sukhasya ca. mahān bhavaty anirviṇṇaḥ sukhaṃ cātyantam aśnute.

नातः श्रीमत्तरं किं चिद् अन्यत् पथ्यतमं तथा। प्रभविष्णोर् यथा तात क्षमा सर्वत्र सर्वदा।

nātaḥ śrīmattaraṃ kiṃ cid anyat pathyatamaṃ tathā. prabhaviṣṇor yathā tāta kṣamā sarvatra sarvadā.

क्षमेद् अशक्तः सर्वस्य शक्तिमान् धर्मकारणात्। अर्थानर्थौ समौ यस्य तस्य नित्यं क्षमा हिता।

kṣamed aśaktaḥ sarvasya śaktimān dharmakāraṇāt. arthānarthau samau yasya tasya nityaṃ kṣamā hitā.

यत् सुखं सेवमानो ऽपि धर्मार्थाभ्यां न हीयते। कामं तद् उपसेवेत न मूढव्रतम् आचरेत्।

yat sukhaṃ sevamāno 'pi dharmārthābhyāṃ na hīyate. kāmaṃ tad upaseveta na mūḍhavratam ācaret.

दुःखार्तेषु प्रमत्तेषु नास्तिकेष्व् अलसेषु च। न श्रीर् वसत्य् अदान्तेषु ये चोत्साहविवर्जिताः।

duḥkhārteṣu pramatteṣu nāstikeṣv alaseṣu ca. na śrīr vasaty adānteṣu ye cotsāhavivarjitāḥ.

आर्जवेन नरं युक्तम् आर्जवात् सव्यपत्रपम्। अशक्तिमन्तं मन्यन्तो धर्षयन्ति कुबुद्धयः।

ārjavena naraṃ yuktam ārjavāt savyapatrapam. aśaktimantaṃ manyanto dharṣayanti kubuddhayaḥ.

अत्यार्यम् अतिदातारम् अतिशूरम् अतिव्रतम्। प्रज्ञाभिमानिनं चैव श्रीर् भयान् नोपसर्पति। न चातिगुणवत्स्व् एषा नात्यन्तं निर्गुणेषु च। नैषा गुणान् कामयते नैर्गुण्यान् नानुरज्यते। उन्मत्ता गौर् इवान्धा श्रीः क्व चिद् एवावतिष्ठते।

atyāryam atidātāram atiśūram ativratam. prajñābhimāninaṃ caiva śrīr bhayān nopasarpati. na cātiguṇavatsv eṣā nātyantaṃ nirguṇeṣu ca. naiṣā guṇān kāmayate nairguṇyān nānurajyate. unmattā gaur ivāndhā śrīḥ kva cid evāvatiṣṭhate.

अग्निहोत्रफला वेदाः शीलवृत्तफलं श्रुतम्। रतिपुत्रफला दारा दत्तभुक्तफलं धनम्।

agnihotraphalā vedāḥ śīlavṛttaphalaṃ śrutam. ratiputraphalā dārā dattabhuktaphalaṃ dhanam.

अधर्मोपार्जितैर् अर्थैर् यः करोत्य् और्ध्वदेहिकम्। न स तस्य फलं प्रेत्य भुङ्क्ते ऽर्थस्य दुरागमात्।

adharmopārjitair arthair yaḥ karoty aurdhvadehikam. na sa tasya phalaṃ pretya bhuṅkte 'rthasya durāgamāt.

कान्तारवनदुर्गेषु कृच्छ्रास्व् आपत्सु संभ्रमे। उद्यतेषु च शस्त्रेषु नास्ति शेषवतां भयम्।

kāntāravanadurgeṣu kṛcchrāsv āpatsu saṃbhrame. udyateṣu ca śastreṣu nāsti śeṣavatāṃ bhayam.

उत्थानं संयमो दाक्ष्यम् अप्रमादो धृतिः स्मृतिः। समीक्ष्य च समारम्भो विद्धि मूलं भवस्य तत्।

utthānaṃ saṃyamo dākṣyam apramādo dhṛtiḥ smṛtiḥ. samīkṣya ca samārambho viddhi mūlaṃ bhavasya tat.

तपो बलं तापसानां ब्रह्म ब्रह्मविदां बलम्। हिंसा बलम् असाधूनां क्षमा गुणवतां बलम्।

tapo balaṃ tāpasānāṃ brahma brahmavidāṃ balam. hiṃsā balam asādhūnāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam.

अष्टौ तान्य् अव्रतघ्नानि आपो मूलं फलं पयः। हविर् ब्राह्मणकाम्या च गुरोर् वचनम् औषधम्।

aṣṭau tāny avrataghnāni āpo mūlaṃ phalaṃ payaḥ. havir brāhmaṇakāmyā ca guror vacanam auṣadham.

न तत्परस्य संदध्यात् प्रतिकूलं यदात्मनः। आत्मनः प्रतिकूलानि विजानन् न समाचरेत्। संग्रहेणैष धर्मः स्यात् कामाद् अन्यः प्रवर्तते।

na tatparasya saṃdadhyāt pratikūlaṃ yadātmanaḥ. ātmanaḥ pratikūlāni vijānan na samācaret. saṃgraheṇaiṣa dharmaḥ syāt kāmād anyaḥ pravartate.

अक्रोधेन जयेत् क्रोधम् असाधुं साधुना जयेत्। जयेत् कदर्यं दानेन जयेत् सत्येन चानृतम्।

akrodhena jayet krodham asādhuṃ sādhunā jayet. jayet kadaryaṃ dānena jayet satyena cānṛtam.

स्त्रीधूर्तके ऽलसे भीरौ चण्डे पुरुषमानिनि। चौरे कृतघ्ने विश्वासो न कार्यो न च नास्तिके।

strīdhūrtake 'lase bhīrau caṇḍe puruṣamānini. caure kṛtaghne viśvāso na kāryo na ca nāstike.

अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः। चत्वारि संप्रवर्धन्ते कीर्तिर् आयुर् यशोबलम्।

abhivādanaśīlasya nityaṃ vṛddhopasevinaḥ. catvāri saṃpravardhante kīrtir āyur yaśobalam.

अतिक्लेशेन ये ऽर्थाः स्युर् धर्मस्यातिक्रमेण च। अरेर् वा प्रणिपातेन मा स्म तेषु मनः कृथाः।

atikleśena ye 'rthāḥ syur dharmasyātikrameṇa ca. arer vā praṇipātena mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ.

अविद्यः पुरुषः शोच्यः शोच्यं मिथुनम् अप्रजम्। निराहाराः प्रजाः शोच्याः शोच्यं राष्ट्रम् अराजकम्।

avidyaḥ puruṣaḥ śocyaḥ śocyaṃ mithunam aprajam. nirāhārāḥ prajāḥ śocyāḥ śocyaṃ rāṣṭram arājakam.

अध्वा जरा देहवतां पर्वतानां जलं जरा। असंभोगो जरा स्त्रीणां वाक्शल्यं मनसो जरा।

adhvā jarā dehavatāṃ parvatānāṃ jalaṃ jarā. asaṃbhogo jarā strīṇāṃ vākśalyaṃ manaso jarā.

अनाम्नायमला वेदा ब्राह्मणस्याव्रतं मलम्। मलं पृथिव्या वाहीकाः पुरुषस्यानृतं मलम्। कौतूहलमला साध्वी विप्रवासमलाः स्त्रियः।

anāmnāyamalā vedā brāhmaṇasyāvrataṃ malam. malaṃ pṛthivyā vāhīkāḥ puruṣasyānṛtaṃ malam. kautūhalamalā sādhvī vipravāsamalāḥ striyaḥ.

सुवर्णस्य मलं रूप्यं रूप्यस्यापि मलं त्रपु। ज्ञेयं त्रपुमलं सीसं सीसस्यापि मलं मलम्।

suvarṇasya malaṃ rūpyaṃ rūpyasyāpi malaṃ trapu. jñeyaṃ trapumalaṃ sīsaṃ sīsasyāpi malaṃ malam.

न स्वप्नेन जयेन् निद्रां न कामेन स्त्रियं जयेत्। नेन्धनेन जयेद् अग्निं न पानेन सुरां जयेत्।

na svapnena jayen nidrāṃ na kāmena striyaṃ jayet. nendhanena jayed agniṃ na pānena surāṃ jayet.

यस्य दानजितं मित्रम् अमित्रा युधि निर्जिताः। अन्नपानजिता दाराः सफलं तस्य जीवितम्।

yasya dānajitaṃ mitram amitrā yudhi nirjitāḥ. annapānajitā dārāḥ saphalaṃ tasya jīvitam.

सहस्रिणो ऽपि जीवन्ति जीवन्ति शतिनस् तथा। धृतराष्ट्रं विमुञ्चेच्छां न कथं चिन् न जीव्यते।

sahasriṇo 'pi jīvanti jīvanti śatinas tathā. dhṛtarāṣṭraṃ vimuñcecchāṃ na kathaṃ cin na jīvyate.

यत् पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः। नालम् एकस्य तत् सर्वम् इति पश्यन् न मुह्यति।

yat pṛthivyāṃ vrīhiyavaṃ hiraṇyaṃ paśavaḥ striyaḥ. nālam ekasya tat sarvam iti paśyan na muhyati.

राजन् भूयो ब्रवीमि त्वां पुत्रेषु समम् आचर। समता यदि ते राजन् स्वेषु पाण्डुसुतेषु च।

rājan bhūyo bravīmi tvāṃ putreṣu samam ācara. samatā yadi te rājan sveṣu pāṇḍusuteṣu ca.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents