महाभारत 5.38 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 38→

[mh-5-38] • 44 श्लोकाः

विदुर उवाच। ऊर्ध्वं प्राणा ह्य् उत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति। प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस् तान् प्रतिपद्यते।

vidura uvāca. ūrdhvaṃ prāṇā hy utkrāmanti yūnaḥ sthavira āyati. pratyutthānābhivādābhyāṃ punas tān pratipadyate.

पीठं दत्त्वा साधवे ऽभ्यागताय; आनीयापः परिनिर्णिज्य पादौ। सुखं पृष्ट्वा प्रतिवेद्यात्मसंस्थं; ततो दद्याद् अन्नम् अवेक्ष्य धीरः।

pīṭhaṃ dattvā sādhave 'bhyāgatāya; ānīyāpaḥ parinirṇijya pādau. sukhaṃ pṛṣṭvā prativedyātmasaṃsthaṃ; tato dadyād annam avekṣya dhīraḥ.

यस्योदकं मधुपर्कं च गां च; नमन्त्रवित् प्रतिगृह्णाति गेहे। लोभाद् भयाद् अर्थकार्पण्यतो वा; तस्यानर्थं जीवितम् आहुर् आर्याः।

yasyodakaṃ madhuparkaṃ ca gāṃ ca; namantravit pratigṛhṇāti gehe. lobhād bhayād arthakārpaṇyato vā; tasyānarthaṃ jīvitam āhur āryāḥ.

चिकित्सकः शल्यकर्तावकीर्णी; स्तेनः क्रूरो मद्यपो भ्रूणहा च। सेनाजीवी श्रुतिविक्रायकश् च; भृशं प्रियो ऽप्य् अतिथिर् नोदकार्हः।

cikitsakaḥ śalyakartāvakīrṇī; stenaḥ krūro madyapo bhrūṇahā ca. senājīvī śrutivikrāyakaś ca; bhṛśaṃ priyo 'py atithir nodakārhaḥ.

अविक्रेयं लवणं पक्वम् अन्नं; दधि क्षीरं मधु तैलं घृतं च। तिला मांसं मूलफलानि शाकं; रक्तं वासः सर्वगन्धा गुडश् च।

avikreyaṃ lavaṇaṃ pakvam annaṃ; dadhi kṣīraṃ madhu tailaṃ ghṛtaṃ ca. tilā māṃsaṃ mūlaphalāni śākaṃ; raktaṃ vāsaḥ sarvagandhā guḍaś ca.

अरोषणो यः समलोष्टकाञ्चनः; प्रहीणशोको गतसंधिविग्रहः। निन्दाप्रशंसोपरतः प्रियाप्रिये; चरन्न् उदासीनवद् एष भिक्षुकः।

aroṣaṇo yaḥ samaloṣṭakāñcanaḥ; prahīṇaśoko gatasaṃdhivigrahaḥ. nindāpraśaṃsoparataḥ priyāpriye; carann udāsīnavad eṣa bhikṣukaḥ.

नीवारमूलेङ्गुदशाकवृत्तिः; सुसंयतात्माग्निकार्येष्व् अचोद्यः। वने वसन्न् अतिथिष्व् अप्रमत्तो; धुरंधरः पुण्यकृद् एष तापसः।

nīvāramūleṅgudaśākavṛttiḥ; susaṃyatātmāgnikāryeṣv acodyaḥ. vane vasann atithiṣv apramatto; dhuraṃdharaḥ puṇyakṛd eṣa tāpasaḥ.

अपकृत्वा बुद्धिमतो दूरस्थो ऽस्मीति नाश्वसेत्। दीर्घौ बुद्धिमतो बाहू याभ्यां हिंसति हिंसितः।

apakṛtvā buddhimato dūrastho 'smīti nāśvaset. dīrghau buddhimato bāhū yābhyāṃ hiṃsati hiṃsitaḥ.

न विश्वसेद् अविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्। विश्वासाद् भयम् उत्पन्नं मूलान्य् अपि निकृन्तति।

na viśvased aviśvaste viśvaste nātiviśvaset. viśvāsād bhayam utpannaṃ mūlāny api nikṛntati.

अनीर्ष्युर् गुप्तदारः स्यात् संविभागी प्रियंवदः। श्लक्ष्णो मधुरवाक् स्त्रीणां न चासां वशगो भवेत्।

anīrṣyur guptadāraḥ syāt saṃvibhāgī priyaṃvadaḥ. ślakṣṇo madhuravāk strīṇāṃ na cāsāṃ vaśago bhavet.

पूजनीया महाभागाः पुण्याश् च गृहदीप्तयः। स्त्रियः श्रियो गृहस्योक्तास् तस्माद् रक्ष्या विशेषतः।

pūjanīyā mahābhāgāḥ puṇyāś ca gṛhadīptayaḥ. striyaḥ śriyo gṛhasyoktās tasmād rakṣyā viśeṣataḥ.

पितुर् अन्तःपुरं दद्यान् मातुर् दद्यान् महानसम्। गोषु चात्मसमं दद्यात् स्वयम् एव कृषिं व्रजेत्। भृत्यैर् वणिज्याचारं च पुत्रैः सेवेत ब्राह्मणान्।

pitur antaḥpuraṃ dadyān mātur dadyān mahānasam. goṣu cātmasamaṃ dadyāt svayam eva kṛṣiṃ vrajet. bhṛtyair vaṇijyācāraṃ ca putraiḥ seveta brāhmaṇān.

अद्भ्यो ऽग्निर् ब्रह्मतः क्षत्रम् अश्मनो लोहम् उत्थितम्। तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति।

adbhyo 'gnir brahmataḥ kṣatram aśmano loham utthitam. teṣāṃ sarvatragaṃ tejaḥ svāsu yoniṣu śāmyati.

नित्यं सन्तः कुले जाताः पावकोपमतेजसः। क्षमावन्तो निराकाराः काष्ठे ऽग्निर् इव शेरते।

nityaṃ santaḥ kule jātāḥ pāvakopamatejasaḥ. kṣamāvanto nirākārāḥ kāṣṭhe 'gnir iva śerate.

यस्य मन्त्रं न जानन्ति बाह्याश् चाभ्यन्तराश् च ये। स राजा सर्वतश्चक्षुश् चिरम् ऐश्वर्यम् अश्नुते।

yasya mantraṃ na jānanti bāhyāś cābhyantarāś ca ye. sa rājā sarvataścakṣuś ciram aiśvaryam aśnute.

करिष्यन् न प्रभाषेत कृतान्य् एव च दर्शयेत्। धर्मकामार्थकार्याणि तथा मन्त्रो न भिद्यते।

kariṣyan na prabhāṣeta kṛtāny eva ca darśayet. dharmakāmārthakāryāṇi tathā mantro na bhidyate.

गिरिपृष्ठम् उपारुह्य प्रासादं वा रहोगतः। अरण्ये निःशलाके वा तत्र मन्त्रो विधीयते।

giripṛṣṭham upāruhya prāsādaṃ vā rahogataḥ. araṇye niḥśalāke vā tatra mantro vidhīyate.

नासुहृत् परमं मन्त्रं भारतार्हति वेदितुम्। अपण्डितो वापि सुहृत् पण्डितो वाप्य् अनात्मवान्। नापरीक्ष्य महीपालः कुर्यात् सचिवम् आत्मनः। अमात्ये ह्य् अर्थलिप्सा च मन्त्ररक्षणम् एव च।

nāsuhṛt paramaṃ mantraṃ bhāratārhati veditum. apaṇḍito vāpi suhṛt paṇḍito vāpy anātmavān. nāparīkṣya mahīpālaḥ kuryāt sacivam ātmanaḥ. amātye hy arthalipsā ca mantrarakṣaṇam eva ca.

कृतानि सर्वकार्याणि यस्य वा पार्षदा विदुः। धर्मे चार्थे च कामे च स राजा राजसत्तमः। गूढमन्त्रस्य नृपतेस् तस्य सिद्धिर् असंशयम्।

kṛtāni sarvakāryāṇi yasya vā pārṣadā viduḥ. dharme cārthe ca kāme ca sa rājā rājasattamaḥ. gūḍhamantrasya nṛpates tasya siddhir asaṃśayam.

अप्रशस्तानि कर्माणि यो मोहाद् अनुतिष्ठति। स तेषां विपरिभ्रंशे भ्रश्यते जीविताद् अपि।

apraśastāni karmāṇi yo mohād anutiṣṭhati. sa teṣāṃ viparibhraṃśe bhraśyate jīvitād api.

कर्मणां तु प्रशस्तानाम् अनुष्ठानं सुखावहम्। तेषाम् एवाननुष्ठानं पश्चात्तापकरं महत्। अनधीत्य यथा वेदान् न विप्रः श्राद्धम् अर्हति। एवम् अश्रुतषाड्गुण्यो न मन्त्रं श्रोतुम् अर्हति।

karmaṇāṃ tu praśastānām anuṣṭhānaṃ sukhāvaham. teṣām evānanuṣṭhānaṃ paścāttāpakaraṃ mahat. anadhītya yathā vedān na vipraḥ śrāddham arhati. evam aśrutaṣāḍguṇyo na mantraṃ śrotum arhati.

स्थानवृद्धिक्षयज्ञस्य षाड्गुण्यविदितात्मनः। अनवज्ञातशीलस्य स्वाधीना पृथिवी नृप।

sthānavṛddhikṣayajñasya ṣāḍguṇyaviditātmanaḥ. anavajñātaśīlasya svādhīnā pṛthivī nṛpa.

अमोघक्रोधहर्षस्य स्वयं कृत्यान्ववेक्षिणः। आत्मप्रत्ययकोशस्य वसुधेयं वसुंधरा।

amoghakrodhaharṣasya svayaṃ kṛtyānvavekṣiṇaḥ. ātmapratyayakośasya vasudheyaṃ vasuṃdharā.

नाममात्रेण तुष्येत छत्रेण च महीपतिः। भृत्येभ्यो विसृजेद् अर्थान् नैकः सर्वहरो भवेत्।

nāmamātreṇa tuṣyeta chatreṇa ca mahīpatiḥ. bhṛtyebhyo visṛjed arthān naikaḥ sarvaharo bhavet.

ब्राह्मणो ब्राह्मणं वेद भर्ता वेद स्त्रियं तथा। अमात्यं नृपतिर् वेद राजा राजानम् एव च।

brāhmaṇo brāhmaṇaṃ veda bhartā veda striyaṃ tathā. amātyaṃ nṛpatir veda rājā rājānam eva ca.

न शत्रुर् अङ्कम् आपन्नो मोक्तव्यो वध्यतां गतः। न्यग् भूत्वा पर्युपासीत वध्यं हन्याद् बले सति। अहन्यमानो भयकृन् न हताज् जायते भयम्। अहताद् धि भयं तस्माज् जायते नचिराद् इव।

na śatrur aṅkam āpanno moktavyo vadhyatāṃ gataḥ. nyag bhūtvā paryupāsīta vadhyaṃ hanyād bale sati. ahanyamāno bhayakṛn na hatāj jāyate bhayam. ahatād dhi bhayaṃ tasmāj jāyate nacirād iva.

दैवतेषु च यत्नेन राजसु ब्राह्मणेषु च। नियन्तव्यः सदा क्रोधो वृद्धबालातुरेषु च।

daivateṣu ca yatnena rājasu brāhmaṇeṣu ca. niyantavyaḥ sadā krodho vṛddhabālātureṣu ca.

निरर्थं कलहं प्राज्ञो वर्जयेन् मूढसेवितम्। कीर्तिं च लभते लोके न चानर्थेन युज्यते।

nirarthaṃ kalahaṃ prājño varjayen mūḍhasevitam. kīrtiṃ ca labhate loke na cānarthena yujyate.

प्रसादो निष्फलो यस्य क्रोधश् चापि निरर्थकः। न तं भर्तारम् इच्छन्ति षण्ढं पतिम् इव स्त्रियः।

prasādo niṣphalo yasya krodhaś cāpi nirarthakaḥ. na taṃ bhartāram icchanti ṣaṇḍhaṃ patim iva striyaḥ.

न बुद्धिर् धनलाभाय न जाड्यम् असमृद्धये। लोकपर्यायवृत्तान्तं प्राज्ञो जानाति नेतरः।

na buddhir dhanalābhāya na jāḍyam asamṛddhaye. lokaparyāyavṛttāntaṃ prājño jānāti netaraḥ.

विद्याशीलवयोवृद्धान् बुद्धिवृद्धांश् च भारत। धनाभिजनवृद्धांश् च नित्यं मूढो ऽवमन्यते।

vidyāśīlavayovṛddhān buddhivṛddhāṃś ca bhārata. dhanābhijanavṛddhāṃś ca nityaṃ mūḍho 'vamanyate.

अनार्यवृत्तम् अप्राज्ञम् असूयकम् अधार्मिकम्। अनर्थाः क्षिप्रम् आयान्ति वाग्दुष्टं क्रोधनं तथा।

anāryavṛttam aprājñam asūyakam adhārmikam. anarthāḥ kṣipram āyānti vāgduṣṭaṃ krodhanaṃ tathā.

अविसंवादनं दानं समयस्याव्यतिक्रमः। आवर्तयन्ति भूतानि सम्यक् प्रणिहिता च वाक्।

avisaṃvādanaṃ dānaṃ samayasyāvyatikramaḥ. āvartayanti bhūtāni samyak praṇihitā ca vāk.

अविसंवादको दक्षः कृतज्ञो मतिमान् ऋजुः। अपि संक्षीणकोशो ऽपि लभते परिवारणम्।

avisaṃvādako dakṣaḥ kṛtajño matimān ṛjuḥ. api saṃkṣīṇakośo 'pi labhate parivāraṇam.

धृतिः शमो दमः शौचं कारुण्यं वाग् अनिष्ठुरा। मित्राणां चानभिद्रोहः सप्तैताः समिधः श्रियः।

dhṛtiḥ śamo damaḥ śaucaṃ kāruṇyaṃ vāg aniṣṭhurā. mitrāṇāṃ cānabhidrohaḥ saptaitāḥ samidhaḥ śriyaḥ.

असंविभागी दुष्टात्मा कृतघ्नो निरपत्रपः। तादृङ् नराधमो लोके वर्जनीयो नराधिप।

asaṃvibhāgī duṣṭātmā kṛtaghno nirapatrapaḥ. tādṛṅ narādhamo loke varjanīyo narādhipa.

न स रात्रौ सुखं शेते ससर्प इव वेश्मनि। यः कोपयति निर्दोषं सदोषो ऽभ्यन्तरं जनम्।

na sa rātrau sukhaṃ śete sasarpa iva veśmani. yaḥ kopayati nirdoṣaṃ sadoṣo 'bhyantaraṃ janam.

येषु दुष्टेषु दोषः स्याद् योगक्षेमस्य भारत। सदा प्रसादनं तेषां देवतानाम् इवाचरेत्।

yeṣu duṣṭeṣu doṣaḥ syād yogakṣemasya bhārata. sadā prasādanaṃ teṣāṃ devatānām ivācaret.

ये ऽर्थाः स्त्रीषु समासक्ताः प्रथमोत्पतितेषु च। ये चानार्यसमासक्ताः सर्वे ते संशयं गताः।

ye 'rthāḥ strīṣu samāsaktāḥ prathamotpatiteṣu ca. ye cānāryasamāsaktāḥ sarve te saṃśayaṃ gatāḥ.

यत्र स्त्री यत्र कितवो यत्र बालो ऽनुशास्ति च। मज्जन्ति ते ऽवशा देशा नद्याम् अश्मप्लवा इव।

yatra strī yatra kitavo yatra bālo 'nuśāsti ca. majjanti te 'vaśā deśā nadyām aśmaplavā iva.

प्रयोजनेषु ये सक्ता न विशेषेषु भारत। तान् अहं पण्डितान् मन्ये विशेषा हि प्रसङ्गिनः।

prayojaneṣu ye saktā na viśeṣeṣu bhārata. tān ahaṃ paṇḍitān manye viśeṣā hi prasaṅginaḥ.

यं प्रशंसन्ति कितवा यं प्रशंसन्ति चारणाः। यं प्रशंसन्ति बन्धक्यो न स जीवति मानवः।

yaṃ praśaṃsanti kitavā yaṃ praśaṃsanti cāraṇāḥ. yaṃ praśaṃsanti bandhakyo na sa jīvati mānavaḥ.

हित्वा तान् परमेष्वासान् पाण्डवान् अमितौजसः। आहितं भारतैश्वर्यं त्वया दुर्योधने महत्।

hitvā tān parameṣvāsān pāṇḍavān amitaujasaḥ. āhitaṃ bhārataiśvaryaṃ tvayā duryodhane mahat.

तं द्रक्ष्यसि परिभ्रष्टं तस्मात् त्वं नचिराद् इव। ऐश्वर्यमदसंमूढं बलिं लोकत्रयाद् इव।

taṃ drakṣyasi paribhraṣṭaṃ tasmāt tvaṃ nacirād iva. aiśvaryamadasaṃmūḍhaṃ baliṃ lokatrayād iva.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents