महाभारत 5.35 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 35→

[mh-5-35] • 67 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। ब्रूहि भूयो महाबुद्धे धर्मार्थसहितं वचः। शृण्वतो नास्ति मे तृप्तिर् विचित्राणीह भाषसे।

dhṛtarāṣṭra uvāca. brūhi bhūyo mahābuddhe dharmārthasahitaṃ vacaḥ. śṛṇvato nāsti me tṛptir vicitrāṇīha bhāṣase.

विदुर उवाच। सर्वतीर्थेषु वा स्नानं सर्वभूतेषु चार्जवम्। उभे एते समे स्याताम् आर्जवं वा विशिष्यते।

vidura uvāca. sarvatīrtheṣu vā snānaṃ sarvabhūteṣu cārjavam. ubhe ete same syātām ārjavaṃ vā viśiṣyate.

आर्जवं प्रतिपद्यस्व पुत्रेषु सततं विभो। इह कीर्तिं परां प्राप्य प्रेत्य स्वर्गम् अवाप्स्यसि।

ārjavaṃ pratipadyasva putreṣu satataṃ vibho. iha kīrtiṃ parāṃ prāpya pretya svargam avāpsyasi.

यावत् कीर्तिर् मनुष्यस्य पुण्या लोकेषु गीयते। तावत् स पुरुषव्याघ्र स्वर्गलोके महीयते।

yāvat kīrtir manuṣyasya puṇyā lokeṣu gīyate. tāvat sa puruṣavyāghra svargaloke mahīyate.

अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। विरोचनस्य संवादं केशिन्यर्थे सुधन्वना। स्वयंवरे स्थिता कन्या केशिनी नाम नामतः। रूपेणाप्रतिमा राजन् विशिष्टपतिकाम्यया। विरोचनो ऽथ दैतेयस् तदा तत्राजगाम ह। प्राप्तुम् इच्छंस् ततस् तत्र दैत्येन्द्रं प्राह केशिनी।

atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. virocanasya saṃvādaṃ keśinyarthe sudhanvanā. svayaṃvare sthitā kanyā keśinī nāma nāmataḥ. rūpeṇāpratimā rājan viśiṣṭapatikāmyayā. virocano 'tha daiteyas tadā tatrājagāma ha. prāptum icchaṃs tatas tatra daityendraṃ prāha keśinī.

केशिन्य् उवाच। किं ब्राह्मणाः स्विच् छ्रेयांसो दितिजाः स्विद् विरोचन। अथ केन स्म पर्यङ्कं सुधन्वा नाधिरोहति।

keśiny uvāca. kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃso ditijāḥ svid virocana. atha kena sma paryaṅkaṃ sudhanvā nādhirohati.

विरोचन उवाच। प्राजापत्या हि वै श्रेष्ठा वयं केशिनि सत्तमाः। अस्माकं खल्व् इमे लोकाः के देवाः के द्विजातयः।

virocana uvāca. prājāpatyā hi vai śreṣṭhā vayaṃ keśini sattamāḥ. asmākaṃ khalv ime lokāḥ ke devāḥ ke dvijātayaḥ.

केशिन्य् उवाच। इहैवास्स्व प्रतीक्षाव उपस्थाने विरोचन। सुधन्वा प्रातर् आगन्ता पश्येयं वां समागतौ।

keśiny uvāca. ihaivāssva pratīkṣāva upasthāne virocana. sudhanvā prātar āgantā paśyeyaṃ vāṃ samāgatau.

विरोचन उवाच। तथा भद्रे करिष्यामि यथा त्वं भीरु भाषसे। सुधन्वानं च मां चैव प्रातर् द्रष्टासि संगतौ। अतीतायां च शर्वर्याम् उदिते सूर्यमण्डले। अथाजगाम तं देशं सुधन्वा राजसत्तम। विरोचनो यत्र विभो केशिन्या सहितः स्थितः। सुधन्वा च समागच्छत् प्राह्लादिं केशिनीं तथा। समागतं द्विजं दृष्ट्वा केशिनी भरतर्षभ। प्रत्युत्थायासनं तस्मै पाद्यम् अर्घ्यं ददौ पुनः। एतस्मिन्न् अन्तरे तत्र सुधन्वा प्रत्यदृश्यत। इति होवाच वचनं विरोचनम् अनुत्तमम्।

virocana uvāca. tathā bhadre kariṣyāmi yathā tvaṃ bhīru bhāṣase. sudhanvānaṃ ca māṃ caiva prātar draṣṭāsi saṃgatau. atītāyāṃ ca śarvaryām udite sūryamaṇḍale. athājagāma taṃ deśaṃ sudhanvā rājasattama. virocano yatra vibho keśinyā sahitaḥ sthitaḥ. sudhanvā ca samāgacchat prāhlādiṃ keśinīṃ tathā. samāgataṃ dvijaṃ dṛṣṭvā keśinī bharatarṣabha. pratyutthāyāsanaṃ tasmai pādyam arghyaṃ dadau punaḥ. etasminn antare tatra sudhanvā pratyadṛśyata. iti hovāca vacanaṃ virocanam anuttamam.

सुधन्वोवाच। अन्वालभे हिरण्मयं प्राह्रादे ऽहं तवासनम्। एकत्वम् उपसंपन्नो न त्व् आसेयं त्वया सह।

sudhanvovāca. anvālabhe hiraṇmayaṃ prāhrāde 'haṃ tavāsanam. ekatvam upasaṃpanno na tv āseyaṃ tvayā saha.

विरोचन उवाच। अन्वाहरन्तु फलकं कूर्चं वाप्य् अथ वा बृसीम्। न मत्तो ह्य् अधिको ऽसि त्वं गुणतो जन्मतो ऽपि वा। सुधन्वन् न त्वम् अर्हो ऽसि मया सह समासनम्।

virocana uvāca. anvāharantu phalakaṃ kūrcaṃ vāpy atha vā bṛsīm. na matto hy adhiko 'si tvaṃ guṇato janmato 'pi vā. sudhanvan na tvam arho 'si mayā saha samāsanam.

सुधन्वोवाच। पितापुत्रौ सहासीतां द्वौ विप्रौ द्वौ च पार्थिवौ। द्वौ चैव वैश्यौ शूद्रौ च न त्व् अन्याव् इतरेतरं। पितापि ते समासीनम् उपासीतैव माम् अधः। बालः सुखैधितो गेहे न त्वं किं चन बुध्यसे।

sudhanvovāca. pitāputrau sahāsītāṃ dvau viprau dvau ca pārthivau. dvau caiva vaiśyau śūdrau ca na tv anyāv itaretaraṃ. pitāpi te samāsīnam upāsītaiva mām adhaḥ. bālaḥ sukhaidhito gehe na tvaṃ kiṃ cana budhyase.

विरोचन उवाच। हिरण्यं च गवाश्वं च यद् वित्तम् असुरेषु नः। सुधन्वन् विपणे तेन प्रश्नं पृच्छाव ये विदुः।

virocana uvāca. hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca yad vittam asureṣu naḥ. sudhanvan vipaṇe tena praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ.

सुधन्वोवाच। हिरण्यं च गवाश्वं च तवैवास्तु विरोचन। प्राणयोस् तु पणं कृत्वा प्रश्नं पृच्छाव ये विदुः।

sudhanvovāca. hiraṇyaṃ ca gavāśvaṃ ca tavaivāstu virocana. prāṇayos tu paṇaṃ kṛtvā praśnaṃ pṛcchāva ye viduḥ.

विरोचन उवाच। आवां कुत्र गमिष्यावः प्राणयोर् विपणे कृते। न हि देवेष्व् अहं स्थाता न मनुष्येषु कर्हि चित्।

virocana uvāca. āvāṃ kutra gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte. na hi deveṣv ahaṃ sthātā na manuṣyeṣu karhi cit.

सुधन्वोवाच। पितरं ते गमिष्यावः प्राणयोर् विपणे कृते। पुत्रस्यापि स हेतोर् हि प्रह्रादो नानृतं वदेत्। विदुर उवाच। एवं कृतपणौ क्रुद्धौ तत्राभिजग्मतुस् तदा। विरोचनसुधन्वानौ प्रह्रादो यत्र तिष्ठति। इत्य् उक्त्वा जग्मतुस् तौ तु प्रह्रादस्य गृहं प्रति। गत्वा तं ददृशुस् तत्र दैत्यानाम् ईश्वरं तदा। ताव् आगताव् अभिप्रेक्ष्य प्रह्रादो विस्मितस् तदा। पप्रच्छागमने हेतुं उभयोर् दितिजस् ततः।

sudhanvovāca. pitaraṃ te gamiṣyāvaḥ prāṇayor vipaṇe kṛte. putrasyāpi sa hetor hi prahrādo nānṛtaṃ vadet. vidura uvāca. evaṃ kṛtapaṇau kruddhau tatrābhijagmatus tadā. virocanasudhanvānau prahrādo yatra tiṣṭhati. ity uktvā jagmatus tau tu prahrādasya gṛhaṃ prati. gatvā taṃ dadṛśus tatra daityānām īśvaraṃ tadā. tāv āgatāv abhiprekṣya prahrādo vismitas tadā. papracchāgamane hetuṃ ubhayor ditijas tataḥ.

प्रह्राद उवाच। इमौ तौ संप्रदृश्येते याभ्यां न चरितं सह। आशीविषाव् इव क्रुद्धाव् एकमार्गम् इहागतौ।

prahrāda uvāca. imau tau saṃpradṛśyete yābhyāṃ na caritaṃ saha. āśīviṣāv iva kruddhāv ekamārgam ihāgatau.

किं वै सहैव चरतो न पुरा चरतः सह। तत् त्वां सुधन्वन् पृच्छामि मा पृष्टम् अनृतं वदीः। विरोचनैतत् पृच्छामि किं ते सख्यं सुधन्वना।

kiṃ vai sahaiva carato na purā carataḥ saha. tat tvāṃ sudhanvan pṛcchāmi mā pṛṣṭam anṛtaṃ vadīḥ. virocanaitat pṛcchāmi kiṃ te sakhyaṃ sudhanvanā.

विरोचन उवाच। न मे सुधन्वना सख्यं प्राणयोर् विपणावहे। प्रह्राद तत् त्वां पृच्छामि मा प्रश्नम् अनृतं वदीः। प्रह्लादः। न कल्माषो न कपिलो न कृष्णो न च लोहितः। सुधन्वा। अणीयान् क्षुरधारायाः को धर्मं वक्तुम् अर्हति। यद् यत् तत्त्वं वक्ष्यसि त्वं यदि वा नापि वक्ष्यसि। प्रह्लाद प्रश्नम् अनघं मूर्ध्ना ते विफलिष्यति।

virocana uvāca. na me sudhanvanā sakhyaṃ prāṇayor vipaṇāvahe. prahrāda tat tvāṃ pṛcchāmi mā praśnam anṛtaṃ vadīḥ. prahlādaḥ. na kalmāṣo na kapilo na kṛṣṇo na ca lohitaḥ. sudhanvā. aṇīyān kṣuradhārāyāḥ ko dharmaṃ vaktum arhati. yad yat tattvaṃ vakṣyasi tvaṃ yadi vā nāpi vakṣyasi. prahlāda praśnam anaghaṃ mūrdhnā te viphaliṣyati.

प्रह्राद उवाच। उदकं मधुपर्कं चाप्य् आनयन्तु सुधन्वने। ब्रह्मन्न् अभ्यर्चनीयो ऽसि श्वेता गौः पीवरीकृता।

prahrāda uvāca. udakaṃ madhuparkaṃ cāpy ānayantu sudhanvane. brahmann abhyarcanīyo 'si śvetā gauḥ pīvarīkṛtā.

सुधन्वोवाच। उदकं मधुपर्कं च पथ एवार्पितं मम। प्रह्राद त्वं तु नौ प्रश्नं तथ्यं प्रब्रूहि पृच्छतोः। किं ब्राह्मणाः स्विच् छ्रेयांस उताहो स्विद् विरोचनः। सत्यं प्रब्रूहि दैत्येन्द्र सत्यं हि परमं तपः।

sudhanvovāca. udakaṃ madhuparkaṃ ca patha evārpitaṃ mama. prahrāda tvaṃ tu nau praśnaṃ tathyaṃ prabrūhi pṛcchatoḥ. kiṃ brāhmaṇāḥ svic chreyāṃsa utāho svid virocanaḥ. satyaṃ prabrūhi daityendra satyaṃ hi paramaṃ tapaḥ.

प्रह्राद उवाच। पुत्रो वान्यो भवान् ब्रह्मन् साक्ष्ये चैव भवेत् स्थितः। तयोर् विवदतोः प्रश्नं कथम् अस्मद्विधो वदेत्। विदुरः। आदित्येन सहायान्तं प्रह्लादो हंसम् अब्रवीत्। प्रह्लादः। धृतराष्ट्रं महाप्राज्ञं सर्वज्ञं प्रियदर्शनम्। पुत्रवान् यो भवेद् ब्रह्मन् साक्ष्ये चापि भवेत् स्थितः। तयोर् विवदतोर् हंस कथं धर्मः प्रवर्तते। सुधन्वोवाच। गां प्रदद्यास् त्व् औरसाय यद् वान्यत् स्यात् प्रियं धनम्। द्वयोर् विवदतोस् तथ्यं वाच्यं च मतिमंस् त्वया।

prahrāda uvāca. putro vānyo bhavān brahman sākṣye caiva bhavet sthitaḥ. tayor vivadatoḥ praśnaṃ katham asmadvidho vadet. viduraḥ. ādityena sahāyāntaṃ prahlādo haṃsam abravīt. prahlādaḥ. dhṛtarāṣṭraṃ mahāprājñaṃ sarvajñaṃ priyadarśanam. putravān yo bhaved brahman sākṣye cāpi bhavet sthitaḥ. tayor vivadator haṃsa kathaṃ dharmaḥ pravartate. sudhanvovāca. gāṃ pradadyās tv aurasāya yad vānyat syāt priyaṃ dhanam. dvayor vivadatos tathyaṃ vācyaṃ ca matimaṃs tvayā.

अथ यो नैव प्रब्रूयात् सत्यं वा यदि वानृतम्। एतत् सुधन्वन् पृच्छामि दुर्विवक्ता स्म किं वसेत्। हंसः। पृष्टो धर्मं न विब्रूयाद् गोकर्णशिथिलं चरन्। धर्माद् भ्रश्यति राजंस् तु नास्य लोको ऽस्ति न प्रजाः। धर्म एतान् संरुजति यथा नद्य् अनुकूलजान्। ये धर्मम् अनुपश्यन्तस् तूष्णीं ध्यायन्त आसते। श्रेष्ठो ऽर्धं तु हरेत् तत्र भवेत् पादश् च कर्तरि। पादस् तेषु सभासत्सु यत्र निन्द्यो न निन्द्यते। अनेना भवति श्रेष्ठो मुच्यन्ते च सभासदः। कर्तारम् एनो गच्छेच् च निन्द्यो यत्र हि निन्द्यते। प्रह्लादः। मोहाद् वा चैव कामाद् वा मिथ्यावादं यदि ब्रुवन्। धृतराष्ट्र त्वां पृच्छामि दुर्विवक्ता तु कां वसेत्।

atha yo naiva prabrūyāt satyaṃ vā yadi vānṛtam. etat sudhanvan pṛcchāmi durvivaktā sma kiṃ vaset. haṃsaḥ. pṛṣṭo dharmaṃ na vibrūyād gokarṇaśithilaṃ caran. dharmād bhraśyati rājaṃs tu nāsya loko 'sti na prajāḥ. dharma etān saṃrujati yathā nady anukūlajān. ye dharmam anupaśyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate. śreṣṭho 'rdhaṃ tu haret tatra bhavet pādaś ca kartari. pādas teṣu sabhāsatsu yatra nindyo na nindyate. anenā bhavati śreṣṭho mucyante ca sabhāsadaḥ. kartāram eno gacchec ca nindyo yatra hi nindyate. prahlādaḥ. mohād vā caiva kāmād vā mithyāvādaṃ yadi bruvan. dhṛtarāṣṭra tvāṃ pṛcchāmi durvivaktā tu kāṃ vaset.

सुधन्वोवाच। यां रात्रिम् अधिविन्ना स्त्री यां चैवाक्षपराजितः। यां च भाराभितप्ताङ्गो दुर्विवक्ता स्म तां वसेत्।

sudhanvovāca. yāṃ rātrim adhivinnā strī yāṃ caivākṣaparājitaḥ. yāṃ ca bhārābhitaptāṅgo durvivaktā sma tāṃ vaset.

नगरे प्रतिरुद्धः सन् बहिर्द्वारे बुभुक्षितः। अमित्रान् भूयसः पश्यन् दुर्विवक्ता स्म तां वसेत्। यां च रात्रिम् अभिद्रुग्धो यां च मित्रे प्रिये मृते। सर्वस्वेन च यो हीनो दुर्विवक्ता तु तां वसेत्।

nagare pratiruddhaḥ san bahirdvāre bubhukṣitaḥ. amitrān bhūyasaḥ paśyan durvivaktā sma tāṃ vaset. yāṃ ca rātrim abhidrugdho yāṃ ca mitre priye mṛte. sarvasvena ca yo hīno durvivaktā tu tāṃ vaset.

पञ्च पश्वनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते। शतम् अश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते।

pañca paśvanṛte hanti daśa hanti gavānṛte. śatam aśvānṛte hanti sahasraṃ puruṣānṛte.

हन्ति जातान् अजातांश् च हिरण्यार्थे ऽनृतं वदन्। सर्वं भूम्यनृते हन्ति मा स्म भूम्यनृतं वदीः।

hanti jātān ajātāṃś ca hiraṇyārthe 'nṛtaṃ vadan. sarvaṃ bhūmyanṛte hanti mā sma bhūmyanṛtaṃ vadīḥ.

प्रह्राद उवाच। मत्तः श्रेयान् अङ्गिरा वै सुधन्वा त्वद् विरोचन। मातास्य श्रेयसी मातुस् तस्मात् त्वं तेन वै जितः।

prahrāda uvāca. mattaḥ śreyān aṅgirā vai sudhanvā tvad virocana. mātāsya śreyasī mātus tasmāt tvaṃ tena vai jitaḥ.

विरोचन सुधन्वायं प्राणानाम् ईश्वरस् तव। सुधन्वन् पुनर् इच्छामि त्वया दत्तं विरोचनम्।

virocana sudhanvāyaṃ prāṇānām īśvaras tava. sudhanvan punar icchāmi tvayā dattaṃ virocanam.

सुधन्वोवाच। यद् धर्मम् अवृणीथास् त्वं न कामाद् अनृतं वदीः। पुनर् ददामि ते तस्मात् पुत्रं प्रह्राद दुर्लभम्।

sudhanvovāca. yad dharmam avṛṇīthās tvaṃ na kāmād anṛtaṃ vadīḥ. punar dadāmi te tasmāt putraṃ prahrāda durlabham.

एष प्रह्राद पुत्रस् ते मया दत्तो विरोचनः। पादप्रक्षालनं कुर्यात् कुमार्याः संनिधौ मम।

eṣa prahrāda putras te mayā datto virocanaḥ. pādaprakṣālanaṃ kuryāt kumāryāḥ saṃnidhau mama.

विदुर उवाच। तस्माद् राजेन्द्र भूम्यर्थे नानृतं वक्तुम् अर्हसि। मा गमः ससुतामात्यो ऽत्ययं पुत्रान् अनुभ्रमन्।

vidura uvāca. tasmād rājendra bhūmyarthe nānṛtaṃ vaktum arhasi. mā gamaḥ sasutāmātyo 'tyayaṃ putrān anubhraman.

न देवा यष्टिम् आदाय रक्षन्ति पशुपालवत्। यं तु रक्षितुम् इच्छन्ति बुद्ध्या संविभजन्ति तम्।

na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat. yaṃ tu rakṣitum icchanti buddhyā saṃvibhajanti tam.

यथा यथा हि पुरुषः कल्याणे कुरुते मनः। तथा तथास्य सर्वार्थाः सिध्यन्ते नात्र संशयः।

yathā yathā hi puruṣaḥ kalyāṇe kurute manaḥ. tathā tathāsya sarvārthāḥ sidhyante nātra saṃśayaḥ.

न छन्दांसि वृजिनात् तारयन्ति; मायाविनं मायया वर्तमानम्। नीडं शकुन्ता इव जातपक्षाश्; छन्दांस्य् एनं प्रजहत्य् अन्तकाले।

na chandāṃsi vṛjināt tārayanti; māyāvinaṃ māyayā vartamānam. nīḍaṃ śakuntā iva jātapakṣāś; chandāṃsy enaṃ prajahaty antakāle.

मत्तापानं कलहं पूगवैरं; भार्यापत्योर् अन्तरं ज्ञातिभेदम्। राजद्विष्टं स्त्रीपुमांसोर् विवादं; वर्ज्यान्य् आहुर् यश् च पन्थाः प्रदुष्टः।

mattāpānaṃ kalahaṃ pūgavairaṃ; bhāryāpatyor antaraṃ jñātibhedam. rājadviṣṭaṃ strīpumāṃsor vivādaṃ; varjyāny āhur yaś ca panthāḥ praduṣṭaḥ.

सामुद्रिकं वणिजं चोरपूर्वं; शलाकधूर्तं च चिकित्सकं च। अरिं च मित्रं च कुशीलवं च; नैतान् साक्ष्येष्व् अधिकुर्वीत सप्त।

sāmudrikaṃ vaṇijaṃ corapūrvaṃ; śalākadhūrtaṃ ca cikitsakaṃ ca. ariṃ ca mitraṃ ca kuśīlavaṃ ca; naitān sākṣyeṣv adhikurvīta sapta.

मानाग्निहोत्रम् उत मानमौनं; मानेनाधीतम् उत मानयज्ञः। एतानि चत्वार्य् अभयंकराणि; भयं प्रयच्छन्त्य् अयथाकृतानि।

mānāgnihotram uta mānamaunaṃ; mānenādhītam uta mānayajñaḥ. etāni catvāry abhayaṃkarāṇi; bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni.

अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी। पर्वकारश् च सूची च मित्रध्रुक् पारदारिकः।

agāradāhī garadaḥ kuṇḍāśī somavikrayī. parvakāraś ca sūcī ca mitradhruk pāradārikaḥ.

भ्रूणहा गुरुतल्पी च यश् च स्यात् पानपो द्विजः। अतितीक्ष्णश् च काकश् च नास्तिको वेदनिन्दकः।

bhrūṇahā gurutalpī ca yaś ca syāt pānapo dvijaḥ. atitīkṣṇaś ca kākaś ca nāstiko vedanindakaḥ.

स्रुवप्रग्रहणो व्रात्यः कीनाशश् चार्थवान् अपि। रक्षेत्य् उक्तश् च यो हिंस्यात् सर्वे ब्रह्महणैः समाः।

sruvapragrahaṇo vrātyaḥ kīnāśaś cārthavān api. rakṣety uktaś ca yo hiṃsyāt sarve brahmahaṇaiḥ samāḥ.

तृणोल्कया ज्ञायते जातरूपं; युगे भद्रो व्यवहारेण साधुः। शूरो भयेष्व् अर्थकृच्छ्रेषु धीरः; कृच्छ्रास्व् आपत्सु सुहृदश् चारयश् च।

tṛṇolkayā jñāyate jātarūpaṃ; yuge bhadro vyavahāreṇa sādhuḥ. śūro bhayeṣv arthakṛcchreṣu dhīraḥ; kṛcchrāsv āpatsu suhṛdaś cārayaś ca.

जरा रूपं हरति हि धैर्यम् आशा; मृत्युः प्राणान् धर्मचर्याम् असूया। क्रोधः श्रियं शीलम् अनार्यसेवा; ह्रियं कामः सर्वम् एवाभिमानः। न क्रोधिनो ऽर्थो न नृशंसस्य मित्रं। क्रूरस्य न स्त्री सुखिनो न विद्या। न कामिनो ह्रीर् अलसस्य कोशः। सर्वं तु न स्याद् अनवस्थितस्य।

jarā rūpaṃ harati hi dhairyam āśā; mṛtyuḥ prāṇān dharmacaryām asūyā. krodhaḥ śriyaṃ śīlam anāryasevā; hriyaṃ kāmaḥ sarvam evābhimānaḥ. na krodhino 'rtho na nṛśaṃsasya mitraṃ. krūrasya na strī sukhino na vidyā. na kāmino hrīr alasasya kośaḥ. sarvaṃ tu na syād anavasthitasya.

श्रीर् मङ्गलात् प्रभवति प्रागल्भ्यात् संप्रवर्धते। दाक्ष्यात् तु कुरुते मूलं संयमात् प्रतितिष्ठति।

śrīr maṅgalāt prabhavati prāgalbhyāt saṃpravardhate. dākṣyāt tu kurute mūlaṃ saṃyamāt pratitiṣṭhati.

अष्टौ गुणाः पुरुषं दीपयन्ति; प्रज्ञा च कौल्यं च दमः श्रुतं च। पराक्रमश् चाबहुभाषिता च; दानं यथाशक्ति कृतज्ञता च।

aṣṭau guṇāḥ puruṣaṃ dīpayanti; prajñā ca kaulyaṃ ca damaḥ śrutaṃ ca. parākramaś cābahubhāṣitā ca; dānaṃ yathāśakti kṛtajñatā ca.

एतान् गुणांस् तात महानुभावान्; एको गुणः संश्रयते प्रसह्य। राजा यदा सत्कुरुते मनुष्यं; सर्वान् गुणान् एष गुणो ऽतिभाति।

etān guṇāṃs tāta mahānubhāvān; eko guṇaḥ saṃśrayate prasahya. rājā yadā satkurute manuṣyaṃ; sarvān guṇān eṣa guṇo 'tibhāti.

अष्टौ नृपेमानि मनुष्यलोके; स्वर्गस्य लोकस्य निदर्शनानि। चत्वार्य् एषाम् अन्ववेतानि सद्भिश्; चत्वार्य् एषाम् अन्ववयन्ति सन्तः।

aṣṭau nṛpemāni manuṣyaloke; svargasya lokasya nidarśanāni. catvāry eṣām anvavetāni sadbhiś; catvāry eṣām anvavayanti santaḥ.

यज्ञो दानम् अध्ययनं तपश् च; चत्वार्य् एतान्य् अन्ववेतानि सद्भिः। दमः सत्यम् आर्जवम् आनृशंस्यं; चत्वार्य् एतान्य् अन्ववयन्ति सन्तः। इज्याध्ययनदानानि तपः सत्यं क्षमा घृणा। अलोभ इति मार्गो ऽयं धर्मस्याष्टविधः स्मृतः। तत्र पूर्वचतुर्वर्गो दम्भार्थम् अपि सेव्यते। उत्तरस् तु चतुर्वर्गो नामहात्मसु तिष्ठति।

yajño dānam adhyayanaṃ tapaś ca; catvāry etāny anvavetāni sadbhiḥ. damaḥ satyam ārjavam ānṛśaṃsyaṃ; catvāry etāny anvavayanti santaḥ. ijyādhyayanadānāni tapaḥ satyaṃ kṣamā ghṛṇā. alobha iti mārgo 'yaṃ dharmasyāṣṭavidhaḥ smṛtaḥ. tatra pūrvacaturvargo dambhārtham api sevyate. uttaras tu caturvargo nāmahātmasu tiṣṭhati.

न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा; न ते वृद्धा ये न वदन्ति धर्मम्। नासौ धर्मो यत्र न सत्यम् अस्ति; न तत् सत्यं यच् छलेनानुविद्धम्।

na sā sabhā yatra na santi vṛddhā; na te vṛddhā ye na vadanti dharmam. nāsau dharmo yatra na satyam asti; na tat satyaṃ yac chalenānuviddham.

सत्यं रूपं श्रुतं विद्या कौल्यं शीलं बलं धनम्। शौर्यं च चित्रभाष्यं च दश संसर्गयोनयः। अथ यो नैव विब्रूयान् न सत्यं नानृतं वदेत्। ये धर्मम् अभ्यसूयन्तस् तूष्णीं ध्यायन्त आसते। श्रेष्ठः पादं हरेत् तत्र भवेत् पादश् च कर्तरि। पादस् तेषु सभासत्सु यत्र निन्द्यो न निन्द्यते। अनेनाः श्रेष्ठो भवति प्रमुच्यन्ते सभासदः। एनो गच्छति कर्तारं निन्दार्हो यत्र निन्द्यते।

satyaṃ rūpaṃ śrutaṃ vidyā kaulyaṃ śīlaṃ balaṃ dhanam. śauryaṃ ca citrabhāṣyaṃ ca daśa saṃsargayonayaḥ. atha yo naiva vibrūyān na satyaṃ nānṛtaṃ vadet. ye dharmam abhyasūyantas tūṣṇīṃ dhyāyanta āsate. śreṣṭhaḥ pādaṃ haret tatra bhavet pādaś ca kartari. pādas teṣu sabhāsatsu yatra nindyo na nindyate. anenāḥ śreṣṭho bhavati pramucyante sabhāsadaḥ. eno gacchati kartāraṃ nindārho yatra nindyate.

पापं कुर्वन् पापकीर्तिः पापम् एवाश्नुते फलम्। पुण्यं कुर्वन् पुण्यकीर्तिः पुण्यम् एवाश्नुते फलम्। तस्मात् पापं न कुर्वीत पुरुषः शंसितव्रतः।

pāpaṃ kurvan pāpakīrtiḥ pāpam evāśnute phalam. puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyam evāśnute phalam. tasmāt pāpaṃ na kurvīta puruṣaḥ śaṃsitavrataḥ.

पापं प्रज्ञां नाशयति क्रियमाणं पुनः पुनः। नष्टप्रज्ञः पापम् एव नित्यम् आरभते नरः।

pāpaṃ prajñāṃ nāśayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ. naṣṭaprajñaḥ pāpam eva nityam ārabhate naraḥ.

पुण्यं प्रज्ञां वर्धयति क्रियमाणं पुनः पुनः। वृद्धप्रज्ञः पुण्यम् एव नित्यम् आरभते नरः। पुण्यं कुर्वन् पुण्यकीर्तिः पुण्यं स्थानं स्म गच्छति। तस्मात् पुण्यं निषेवेत पुरुषः सुसमाहितः।

puṇyaṃ prajñāṃ vardhayati kriyamāṇaṃ punaḥ punaḥ. vṛddhaprajñaḥ puṇyam eva nityam ārabhate naraḥ. puṇyaṃ kurvan puṇyakīrtiḥ puṇyaṃ sthānaṃ sma gacchati. tasmāt puṇyaṃ niṣeveta puruṣaḥ susamāhitaḥ.

असूयको दन्दशूको निष्ठुरो वैरकृन् नरः। स कृच्छ्रं महद् आप्नोति नचिरात् पापम् आचरन्।

asūyako dandaśūko niṣṭhuro vairakṛn naraḥ. sa kṛcchraṃ mahad āpnoti nacirāt pāpam ācaran.

अनसूयः कृतप्रज्ञः शोभनान्य् आचरन् सदा। पूजां च महतीं प्राप्य स सर्वत्र विरोचते। अकृच्छ्रात् सुखम् आप्नोति सर्वत्र च विराजते।

anasūyaḥ kṛtaprajñaḥ śobhanāny ācaran sadā. pūjāṃ ca mahatīṃ prāpya sa sarvatra virocate. akṛcchrāt sukham āpnoti sarvatra ca virājate.

प्रज्ञाम् एवागमयति यः प्राज्ञेभ्यः स पण्डितः। प्राज्ञो ह्य् अवाप्य धर्मार्थौ शक्नोति सुखम् एधितुम्।

prajñām evāgamayati yaḥ prājñebhyaḥ sa paṇḍitaḥ. prājño hy avāpya dharmārthau śaknoti sukham edhitum.

दिवसेनैव तत् कुर्याद् येन रात्रौ सुखं वसेत्। अष्टमासेन तत् कुर्याद् येन वर्षाः सुखं वसेत्।

divasenaiva tat kuryād yena rātrau sukhaṃ vaset. aṣṭamāsena tat kuryād yena varṣāḥ sukhaṃ vaset.

पूर्वे वयसि तत् कुर्याद् येन वृद्धः सुखं वसेत्। यावज्जीवेन तत् कुर्याद् येन प्रेत्य सुखं वसेत्।

pūrve vayasi tat kuryād yena vṛddhaḥ sukhaṃ vaset. yāvajjīvena tat kuryād yena pretya sukhaṃ vaset.

जीर्णम् अन्नं प्रशंसन्ति भार्यां च गतयौवनाम्। शूरं विगतसंग्रामं गतपारं तपस्विनम्।

jīrṇam annaṃ praśaṃsanti bhāryāṃ ca gatayauvanām. śūraṃ vigatasaṃgrāmaṃ gatapāraṃ tapasvinam.

धनेनाधर्मलब्धेन यच् छिद्रम् अपिधीयते। असंवृतं तद् भवति ततो ऽन्यद् अवदीर्यते।

dhanenādharmalabdhena yac chidram apidhīyate. asaṃvṛtaṃ tad bhavati tato 'nyad avadīryate.

गुरुर् आत्मवतां शास्ता शास्ता राजा दुरात्मनाम्। अथ प्रच्छन्नपापानां शास्ता वैवस्वतो यमः।

gurur ātmavatāṃ śāstā śāstā rājā durātmanām. atha pracchannapāpānāṃ śāstā vaivasvato yamaḥ.

ऋषीणां च नदीनां च कुलानां च महात्मनाम्। प्रभवो नाधिगन्तव्यः स्त्रीणां दुश्चरितस्य च।

ṛṣīṇāṃ ca nadīnāṃ ca kulānāṃ ca mahātmanām. prabhavo nādhigantavyaḥ strīṇāṃ duścaritasya ca.

द्विजातिपूजाभिरतो दाता ज्ञातिषु चार्जवी। क्षत्रियः स्वर्गभाग् राजंश् चिरं पालयते महीम्।

dvijātipūjābhirato dātā jñātiṣu cārjavī. kṣatriyaḥ svargabhāg rājaṃś ciraṃ pālayate mahīm.

सुवर्णपुष्पां पृथिवीं चिन्वन्ति पुरुषास् त्रयः। शूरश् च कृतविद्यश् च यश् च जानाति सेवितुम्।

suvarṇapuṣpāṃ pṛthivīṃ cinvanti puruṣās trayaḥ. śūraś ca kṛtavidyaś ca yaś ca jānāti sevitum.

बुद्धिश्रेष्ठानि कर्माणि बाहुमध्यानि भारत। तानि जङ्घाजघन्यानि भारप्रत्यवराणि च।

buddhiśreṣṭhāni karmāṇi bāhumadhyāni bhārata. tāni jaṅghājaghanyāni bhārapratyavarāṇi ca.

दुर्योधने च शकुनौ मूढे दुःशासने तथा। कर्णे चैश्वर्यम् आधाय कथं त्वं भूतिम् इच्छसि।

duryodhane ca śakunau mūḍhe duḥśāsane tathā. karṇe caiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi.

सर्वैर् गुणैर् उपेताश् च पाण्डवा भरतर्षभ। पितृवत् त्वयि वर्तन्ते तेषु वर्तस्व पुत्रवत्।

sarvair guṇair upetāś ca pāṇḍavā bharatarṣabha. pitṛvat tvayi vartante teṣu vartasva putravat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...