महाभारत 5.34 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 34→

[mh-5-34] • 83 श्लोकाः

धृतराष्ट्र उवाच। जाग्रतो दह्यमानस्य यत् कार्यम् अनुपश्यसि। तद् ब्रूहि त्वं हि नस् तात धर्मार्थकुशलः शुचिः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. jāgrato dahyamānasya yat kāryam anupaśyasi. tad brūhi tvaṃ hi nas tāta dharmārthakuśalaḥ śuciḥ.

त्वं मां यथावद् विदुर प्रशाधि; प्रज्ञापूर्वं सर्वम् अजातशत्रोः। यन् मन्यसे पथ्यम् अदीनसत्त्व; श्रेयस्करं ब्रूहि तद् वै कुरूणाम्।

tvaṃ māṃ yathāvad vidura praśādhi; prajñāpūrvaṃ sarvam ajātaśatroḥ. yan manyase pathyam adīnasattva; śreyaskaraṃ brūhi tad vai kurūṇām.

पापाशङ्की पापम् एवानुपश्यन्; पृच्छामि त्वां व्याकुलेनात्मनाहम्। कवे तन् मे ब्रूहि सर्वं यथावन्; मनीषितं सर्वम् अजातशत्रोः।

pāpāśaṅkī pāpam evānupaśyan; pṛcchāmi tvāṃ vyākulenātmanāham. kave tan me brūhi sarvaṃ yathāvan; manīṣitaṃ sarvam ajātaśatroḥ.

विदुर उवाच। सुलभाः पुरुषा राजन् सततं प्रियवादिनः। अप्रियस्य च पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः। शुभं वा यदि वा पापं द्वेष्यं वा यदि वा प्रियम्। अपृष्टस् तस्य तद् ब्रूयाद् यस्य नेच्छेत् पराभवम्।

vidura uvāca. sulabhāḥ puruṣā rājan satataṃ priyavādinaḥ. apriyasya ca pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ. śubhaṃ vā yadi vā pāpaṃ dveṣyaṃ vā yadi vā priyam. apṛṣṭas tasya tad brūyād yasya necchet parābhavam.

तस्माद् वक्ष्यामि ते राजन् भवम् इच्छन् कुरून् प्रति। वचः श्रेयस्करं धर्म्यं ब्रुवतस् तन् निबोध मे।

tasmād vakṣyāmi te rājan bhavam icchan kurūn prati. vacaḥ śreyaskaraṃ dharmyaṃ bruvatas tan nibodha me.

मिथ्योपेतानि कर्माणि सिध्येयुर् यानि भारत। अनुपायप्रयुक्तानि मा स्म तेषु मनः कृथाः।

mithyopetāni karmāṇi sidhyeyur yāni bhārata. anupāyaprayuktāni mā sma teṣu manaḥ kṛthāḥ.

तथैव योगविहितं न सिध्येत् कर्म यन् नृप। उपाययुक्तं मेधावी न तत्र ग्लपयेन् मनः।

tathaiva yogavihitaṃ na sidhyet karma yan nṛpa. upāyayuktaṃ medhāvī na tatra glapayen manaḥ.

अनुबन्धान् अवेक्षेत सानुबन्धेषु कर्मसु। संप्रधार्य च कुर्वीत न वेगेन समाचरेत्।

anubandhān avekṣeta sānubandheṣu karmasu. saṃpradhārya ca kurvīta na vegena samācaret.

अनुबन्धं च संप्रेक्ष्य विपाकांश् चैव कर्मणाम्। उत्थानम् आत्मनश् चैव धीरः कुर्वीत वा न वा।

anubandhaṃ ca saṃprekṣya vipākāṃś caiva karmaṇām. utthānam ātmanaś caiva dhīraḥ kurvīta vā na vā.

यः प्रमाणं न जानाति स्थाने वृद्धौ तथा क्षये। कोशे जनपदे दण्डे न स राज्ये ऽवतिष्ठते।

yaḥ pramāṇaṃ na jānāti sthāne vṛddhau tathā kṣaye. kośe janapade daṇḍe na sa rājye 'vatiṣṭhate.

यस् त्व् एतानि प्रमाणानि यथोक्तान्य् अनुपश्यति। युक्तो धर्मार्थयोर् ज्ञाने स राज्यम् अधिगच्छति।

yas tv etāni pramāṇāni yathoktāny anupaśyati. yukto dharmārthayor jñāne sa rājyam adhigacchati.

न राज्यं प्राप्तम् इत्य् एव वर्तितव्यम् असांप्रतम्। श्रियं ह्य् अविनयो हन्ति जरा रूपम् इवोत्तमम्।

na rājyaṃ prāptam ity eva vartitavyam asāṃpratam. śriyaṃ hy avinayo hanti jarā rūpam ivottamam.

भक्ष्योत्तमप्रतिच्छन्नं मत्स्यो बडिशम् आयसम्। रूपाभिपाती ग्रसते नानुबन्धम् अवेक्षते।

bhakṣyottamapraticchannaṃ matsyo baḍiśam āyasam. rūpābhipātī grasate nānubandham avekṣate.

यच् छक्यं ग्रसितुं ग्रस्यं ग्रस्तं परिणमेच् च यत्। हितं च परिणामे यत् तद् अद्यं भूतिम् इच्छता।

yac chakyaṃ grasituṃ grasyaṃ grastaṃ pariṇamec ca yat. hitaṃ ca pariṇāme yat tad adyaṃ bhūtim icchatā.

वनस्पतेर् अपक्वानि फलानि प्रचिनोति यः। स नाप्नोति रसं तेभ्यो बीजं चास्य विनश्यति।

vanaspater apakvāni phalāni pracinoti yaḥ. sa nāpnoti rasaṃ tebhyo bījaṃ cāsya vinaśyati.

यस् तु पक्वम् उपादत्ते काले परिणतं फलम्। फलाद् रसं स लभते बीजाच् चैव फलं पुनः।

yas tu pakvam upādatte kāle pariṇataṃ phalam. phalād rasaṃ sa labhate bījāc caiva phalaṃ punaḥ.

यथा मधु समादत्ते रक्षन् पुष्पाणि षट्पदः। तद्वद् अर्थान् मनुष्येभ्य आदद्याद् अविहिंसया।

yathā madhu samādatte rakṣan puṣpāṇi ṣaṭpadaḥ. tadvad arthān manuṣyebhya ādadyād avihiṃsayā.

पुष्पं पुष्पं विचिन्वीत मूलच्छेदं न कारयेत्। मालाकार इवारामे न यथाङ्गारकारकः।

puṣpaṃ puṣpaṃ vicinvīta mūlacchedaṃ na kārayet. mālākāra ivārāme na yathāṅgārakārakaḥ.

किं नु मे स्याद् इदं कृत्वा किं नु मे स्याद् अकुर्वतः। इति कर्माणि संचिन्त्य कुर्याद् वा पुरुषो न वा।

kiṃ nu me syād idaṃ kṛtvā kiṃ nu me syād akurvataḥ. iti karmāṇi saṃcintya kuryād vā puruṣo na vā.

अनारभ्या भवन्त्य् अर्थाः के चिन् नित्यं तथागताः। कृतः पुरुषकारो ऽपि भवेद् येषु निरर्थकः। अनर्थे चैव निरतम् अर्थे चैव पराङ्मुखम्।

anārabhyā bhavanty arthāḥ ke cin nityaṃ tathāgatāḥ. kṛtaḥ puruṣakāro 'pi bhaved yeṣu nirarthakaḥ. anarthe caiva niratam arthe caiva parāṅmukham.

कांश् चिद् अर्थान् नरः प्राज्ञो लघुमूलान् महाफलान्। क्षिप्रम् आरभते कर्तुं न विघ्नयति तादृशान्।

kāṃś cid arthān naraḥ prājño laghumūlān mahāphalān. kṣipram ārabhate kartuṃ na vighnayati tādṛśān.

ऋजु पश्यति यः सर्वं चक्षुषानुपिबन्न् इव। आसीनम् अपि तूष्णीकम् अनुरज्यन्ति तं प्रजाः। सुपुष्पितः स्याद् अफलः फलितः स्याद् दुरारुहः। अपक्वः पक्वसंकाशो न तु शीर्येत कर्हि चित्।

ṛju paśyati yaḥ sarvaṃ cakṣuṣānupibann iva. āsīnam api tūṣṇīkam anurajyanti taṃ prajāḥ. supuṣpitaḥ syād aphalaḥ phalitaḥ syād durāruhaḥ. apakvaḥ pakvasaṃkāśo na tu śīryeta karhi cit.

चक्षुषा मनसा वाचा कर्मणा च चतुर्विधम्। प्रसादयति लोकं यः तं लोको ऽनुप्रसीदति।

cakṣuṣā manasā vācā karmaṇā ca caturvidham. prasādayati lokaṃ yaḥ taṃ loko 'nuprasīdati.

यस्मात् त्रस्यन्ति भूतानि मृगव्याधान् मृगा इव। सागरान्ताम् अपि महीं लब्ध्वा स परिहीयते।

yasmāt trasyanti bhūtāni mṛgavyādhān mṛgā iva. sāgarāntām api mahīṃ labdhvā sa parihīyate.

पितृपैतामहं राज्यं प्राप्तवान् स्वेन तेजसा। वायुर् अभ्रम् इवासाद्य भ्रंशयत्य् अनये स्थितः।

pitṛpaitāmahaṃ rājyaṃ prāptavān svena tejasā. vāyur abhram ivāsādya bhraṃśayaty anaye sthitaḥ.

धर्मम् आचरतो राज्ञः सद्भिश् चरितम् आदितः। वसुधा वसुसंपूर्णा वर्धते भूतिवर्धनी।

dharmam ācarato rājñaḥ sadbhiś caritam āditaḥ. vasudhā vasusaṃpūrṇā vardhate bhūtivardhanī.

अथ संत्यजतो धर्मम् अधर्मं चानुतिष्ठतः। प्रतिसंवेष्टते भूमिर् अग्नौ चर्माहितं यथा।

atha saṃtyajato dharmam adharmaṃ cānutiṣṭhataḥ. pratisaṃveṣṭate bhūmir agnau carmāhitaṃ yathā.

य एव यत्नः क्रियते परराष्ट्रावमर्दने। स एव यत्नः कर्तव्यः स्वराष्ट्रपरिपालने।

ya eva yatnaḥ kriyate pararāṣṭrāvamardane. sa eva yatnaḥ kartavyaḥ svarāṣṭraparipālane.

धर्मेण राज्यं विन्देत धर्मेण परिपालयेत्। धर्ममूलां श्रियं प्राप्य न जहाति न हीयते।

dharmeṇa rājyaṃ vindeta dharmeṇa paripālayet. dharmamūlāṃ śriyaṃ prāpya na jahāti na hīyate.

अप्य् उन्मत्तात् प्रलपतो बालाच् च परिसर्पतः। सर्वतः सारम् आदद्याद् अश्मभ्य इव काञ्चनम्।

apy unmattāt pralapato bālāc ca parisarpataḥ. sarvataḥ sāram ādadyād aśmabhya iva kāñcanam.

सुव्याहृतानि सुधियां सुकृतानि ततस् ततः। संचिन्वन् धीर आसीत शिलाहारी शिलं यथा।

suvyāhṛtāni sudhiyāṃ sukṛtāni tatas tataḥ. saṃcinvan dhīra āsīta śilāhārī śilaṃ yathā.

गन्धेन गावः पश्यन्ति वेदैः पश्यन्ति ब्राह्मणाः। चारैः पश्यन्ति राजानश् चक्षुर्भ्याम् इतरे जनाः।

gandhena gāvaḥ paśyanti vedaiḥ paśyanti brāhmaṇāḥ. cāraiḥ paśyanti rājānaś cakṣurbhyām itare janāḥ.

भूयांसं लभते क्लेशं या गौर् भवति दुर्दुहा। अथ या सुदुहा राजन् नैव तां विनयन्त्य् अपि।

bhūyāṃsaṃ labhate kleśaṃ yā gaur bhavati durduhā. atha yā suduhā rājan naiva tāṃ vinayanty api.

यद् अतप्तं प्रणमति न तत् संतापयन्त्य् अपि। यच् च स्वयं नतं दारु न तत् संनामयन्त्य् अपि।

yad ataptaṃ praṇamati na tat saṃtāpayanty api. yac ca svayaṃ nataṃ dāru na tat saṃnāmayanty api.

एतयोपमया धीरः संनमेत बलीयसे। इन्द्राय स प्रणमते नमते यो बलीयसे।

etayopamayā dhīraḥ saṃnameta balīyase. indrāya sa praṇamate namate yo balīyase.

पर्जन्यनाथाः पशवो राजानो मित्रबान्धवाः। पतयो बान्धवाः स्त्रीणां ब्राह्मणा वेदबान्धवाः।

parjanyanāthāḥ paśavo rājāno mitrabāndhavāḥ. patayo bāndhavāḥ strīṇāṃ brāhmaṇā vedabāndhavāḥ.

सत्येन रक्ष्यते धर्मो विद्या योगेन रक्ष्यते। मृजया रक्ष्यते रूपं कुलं वृत्तेन रक्ष्यते।

satyena rakṣyate dharmo vidyā yogena rakṣyate. mṛjayā rakṣyate rūpaṃ kulaṃ vṛttena rakṣyate.

मानेन रक्ष्यते धान्यम् अश्वान् रक्षत्य् अनुक्रमः। अभीक्ष्णदर्शनाद् गावः स्त्रियो रक्ष्याः कुचेलतः।

mānena rakṣyate dhānyam aśvān rakṣaty anukramaḥ. abhīkṣṇadarśanād gāvaḥ striyo rakṣyāḥ kucelataḥ.

न कुलं वृत्तहीनस्य प्रमाणम् इति मे मतिः। अन्त्येष्व् अपि हि जातानां वृत्तम् एव विशिष्यते।

na kulaṃ vṛttahīnasya pramāṇam iti me matiḥ. antyeṣv api hi jātānāṃ vṛttam eva viśiṣyate.

य ईर्ष्युः परवित्तेषु रूपे वीर्ये कुलान्वये। सुखे सौभाग्यसत्कारे तस्य व्याधिर् अनन्तकः।

ya īrṣyuḥ paravitteṣu rūpe vīrye kulānvaye. sukhe saubhāgyasatkāre tasya vyādhir anantakaḥ.

अकार्यकरणाद् भीतः कार्याणां च विवर्जनात्। अकाले मन्त्रभेदाच् च येन माद्येन् न तत् पिबेत्।

akāryakaraṇād bhītaḥ kāryāṇāṃ ca vivarjanāt. akāle mantrabhedāc ca yena mādyen na tat pibet.

विद्यामदो धनमदस् तृतीयो ऽभिजनो मदः। एते मदावलिप्तानाम् एत एव सतां दमाः।

vidyāmado dhanamadas tṛtīyo 'bhijano madaḥ. ete madāvaliptānām eta eva satāṃ damāḥ.

असन्तो ऽभ्यर्थिताः सद्भिः किं चित् कार्यं कदा चन। तावन् न तस्य सुकृतं किं चित् कार्यं कदा चन। मन्यन्ते सन्तम् आत्मानम् असन्तम् अपि विश्रुतम्।

asanto 'bhyarthitāḥ sadbhiḥ kiṃ cit kāryaṃ kadā cana. tāvan na tasya sukṛtaṃ kiṃ cit kāryaṃ kadā cana. manyante santam ātmānam asantam api viśrutam.

गतिर् आत्मवतां सन्तः सन्त एव सतां गतिः। असतां च गतिः सन्तो न त्व् असन्तः सतां गतिः।

gatir ātmavatāṃ santaḥ santa eva satāṃ gatiḥ. asatāṃ ca gatiḥ santo na tv asantaḥ satāṃ gatiḥ.

जिता सभा वस्त्रवता समाशा गोमता जिता। अध्वा जितो यानवता सर्वं शीलवता जितम्।

jitā sabhā vastravatā samāśā gomatā jitā. adhvā jito yānavatā sarvaṃ śīlavatā jitam.

शीलं प्रधानं पुरुषे तद् यस्येह प्रणश्यति। न तस्य जीवितेनार्थो न धनेन न बन्धुभिः।

śīlaṃ pradhānaṃ puruṣe tad yasyeha praṇaśyati. na tasya jīvitenārtho na dhanena na bandhubhiḥ.

आढ्यानां मांसपरमं मध्यानां गोरसोत्तरम्। लवणोत्तरं दरिद्राणां भोजनं भरतर्षभ।

āḍhyānāṃ māṃsaparamaṃ madhyānāṃ gorasottaram. lavaṇottaraṃ daridrāṇāṃ bhojanaṃ bharatarṣabha.

संपन्नतरम् एवान्नं दरिद्रा भुञ्जते सदा। क्षुत् स्वादुतां जनयति सा चाढ्येषु सुदुर्लभा।

saṃpannataram evānnaṃ daridrā bhuñjate sadā. kṣut svādutāṃ janayati sā cāḍhyeṣu sudurlabhā.

प्रायेण श्रीमतां लोके भोक्तुं शक्तिर् न विद्यते। दरिद्राणां तु राजेन्द्र अपि काष्ठं हि जीर्यते। यथा यथा महत् तन्त्रं विस्तरश् च यथा यथा। तथा तथा महद् दुःखं सुखं तु न तथा तथा।

prāyeṇa śrīmatāṃ loke bhoktuṃ śaktir na vidyate. daridrāṇāṃ tu rājendra api kāṣṭhaṃ hi jīryate. yathā yathā mahat tantraṃ vistaraś ca yathā yathā. tathā tathā mahad duḥkhaṃ sukhaṃ tu na tathā tathā.

अवृत्तिर् भयम् अन्त्यानां मध्यानां मरणाद् भयम्। उत्तमानां तु मर्त्यानाम् अवमानात् परं भयम्।

avṛttir bhayam antyānāṃ madhyānāṃ maraṇād bhayam. uttamānāṃ tu martyānām avamānāt paraṃ bhayam.

ऐश्वर्यमदपापिष्ठा मदाः पानमदादयः। ऐश्वर्यमदमत्तो हि नापतित्वा विबुध्यते।

aiśvaryamadapāpiṣṭhā madāḥ pānamadādayaḥ. aiśvaryamadamatto hi nāpatitvā vibudhyate.

इन्द्रियैर् इन्द्रियार्थेषु वर्तमानैर् अनिग्रहैः। तैर् अयं ताप्यते लोको नक्षत्राणि ग्रहैर् इव।

indriyair indriyārtheṣu vartamānair anigrahaiḥ. tair ayaṃ tāpyate loko nakṣatrāṇi grahair iva.

यो जितः पञ्चवर्गेण सहजेनात्मकर्शिना। आपदस् तस्य वर्धन्ते शुक्लपक्ष इवोडुराट्।

yo jitaḥ pañcavargeṇa sahajenātmakarśinā. āpadas tasya vardhante śuklapakṣa ivoḍurāṭ.

अविजित्य य आत्मानम् अमात्यान् विजिगीषते। अमित्रान् वाजितामात्यः सो ऽवशः परिहीयते।

avijitya ya ātmānam amātyān vijigīṣate. amitrān vājitāmātyaḥ so 'vaśaḥ parihīyate.

आत्मानम् एव प्रथमं देशरूपेण यो जयेत्। ततो ऽमात्यान् अमित्रांश् च न मोघं विजिगीषते।

ātmānam eva prathamaṃ deśarūpeṇa yo jayet. tato 'mātyān amitrāṃś ca na moghaṃ vijigīṣate.

वश्येन्द्रियं जितामात्यं धृतदण्डं विकारिषु। परीक्ष्यकारिणं धीरम् अत्यन्तं श्रीर् निषेवते।

vaśyendriyaṃ jitāmātyaṃ dhṛtadaṇḍaṃ vikāriṣu. parīkṣyakāriṇaṃ dhīram atyantaṃ śrīr niṣevate.

रथः शरीरं पुरुषस्य राजन्; नात्मा नियन्तेन्द्रियाण्य् अस्य चाश्वाः। तैर् अप्रमत्तः कुशलः सदश्वैर्; दान्तैः सुखं याति रथीव धीरः।

rathaḥ śarīraṃ puruṣasya rājan; nātmā niyantendriyāṇy asya cāśvāḥ. tair apramattaḥ kuśalaḥ sadaśvair; dāntaiḥ sukhaṃ yāti rathīva dhīraḥ.

एतान्य् अनिगृहीतानि व्यापादयितुम् अप्य् अलम्। अविधेया इवादान्ता हयाः पथि कुसारथिम्।

etāny anigṛhītāni vyāpādayitum apy alam. avidheyā ivādāntā hayāḥ pathi kusārathim.

अनर्थम् अर्थतः पश्यन्न् अर्थं चैवाप्य् अनर्थतः। इन्द्रियैः प्रसृतो बालः सुदुःखं मन्यते सुखम्।

anartham arthataḥ paśyann arthaṃ caivāpy anarthataḥ. indriyaiḥ prasṛto bālaḥ suduḥkhaṃ manyate sukham.

धर्मार्थौ यः परित्यज्य स्याद् इन्द्रियवशानुगः। श्रीप्राणधनदारेभ्य क्षिप्रं स परिहीयते।

dharmārthau yaḥ parityajya syād indriyavaśānugaḥ. śrīprāṇadhanadārebhya kṣipraṃ sa parihīyate.

अर्थानाम् ईश्वरो यः स्याद् इन्द्रियाणाम् अनीश्वरः। इन्द्रियाणाम् अनैश्वर्याद् ऐश्वर्याद् भ्रश्यते हि सः।

arthānām īśvaro yaḥ syād indriyāṇām anīśvaraḥ. indriyāṇām anaiśvaryād aiśvaryād bhraśyate hi saḥ.

आत्मनात्मानम् अन्विच्छेन् मनोबुद्धीन्द्रियैर् यतैः। आत्मैव ह्य् आत्मनो बन्धुर् आत्मैव रिपुर् आत्मनः। बन्धुर् आत्मात्मनस् तस्य येनैवात्मात्मना जितः। स एव नियतो बन्धुः स एव नियतो रिपुः।

ātmanātmānam anvicchen manobuddhīndriyair yataiḥ. ātmaiva hy ātmano bandhur ātmaiva ripur ātmanaḥ. bandhur ātmātmanas tasya yenaivātmātmanā jitaḥ. sa eva niyato bandhuḥ sa eva niyato ripuḥ.

क्षुद्राक्षेणेव जालेन झषाव् अपिहिताव् उभौ। कामश् च राजन् क्रोधश् च तौ प्रज्ञानं विलुम्पतः।

kṣudrākṣeṇeva jālena jhaṣāv apihitāv ubhau. kāmaś ca rājan krodhaś ca tau prajñānaṃ vilumpataḥ.

समवेक्ष्येह धर्मार्थौ संभारान् यो ऽधिगच्छति। स वै संभृतसंभारः सततं सुखम् एधते।

samavekṣyeha dharmārthau saṃbhārān yo 'dhigacchati. sa vai saṃbhṛtasaṃbhāraḥ satataṃ sukham edhate.

यः पञ्चाभ्यन्तराञ् शत्रून् अविजित्य मतिक्षयान्। जिगीषति रिपून् अन्यान् रिपवो ऽभिभवन्ति तम्।

yaḥ pañcābhyantarāñ śatrūn avijitya matikṣayān. jigīṣati ripūn anyān ripavo 'bhibhavanti tam.

दृश्यन्ते हि दुरात्मानो वध्यमानाः स्वकर्मभिः। इन्द्रियाणाम् अनीशत्वाद् राजानो राज्यविभ्रमैः।

dṛśyante hi durātmāno vadhyamānāḥ svakarmabhiḥ. indriyāṇām anīśatvād rājāno rājyavibhramaiḥ.

असंत्यागात् पापकृताम् अपापांस्; तुल्यो दण्डः स्पृशते मिश्रभावात्। शुष्केणार्द्रं दह्यते मिश्रभावात्; तस्मात् पापैः सह संधिं न कुर्यात्।

asaṃtyāgāt pāpakṛtām apāpāṃs; tulyo daṇḍaḥ spṛśate miśrabhāvāt. śuṣkeṇārdraṃ dahyate miśrabhāvāt; tasmāt pāpaiḥ saha saṃdhiṃ na kuryāt.

निजान् उत्पततः शत्रून् पञ्च पञ्चप्रयोजनान्। यो मोहान् न निगृह्णाति तम् आपद् ग्रसते नरम्।

nijān utpatataḥ śatrūn pañca pañcaprayojanān. yo mohān na nigṛhṇāti tam āpad grasate naram.

अनसूयार्जवं शौचं संतोषः प्रियवादिता। दमः सत्यम् अनायासो न भवन्ति दुरात्मनाम्।

anasūyārjavaṃ śaucaṃ saṃtoṣaḥ priyavāditā. damaḥ satyam anāyāso na bhavanti durātmanām.

आत्मज्ञानम् अनायासस् तितिक्षा धर्मनित्यता। वाक् चैव गुप्ता दानं च नैतान्य् अन्त्येषु भारत।

ātmajñānam anāyāsas titikṣā dharmanityatā. vāk caiva guptā dānaṃ ca naitāny antyeṣu bhārata.

आक्रोशपरिवादाभ्यां विहिंसन्त्य् अबुधा बुधान्। वक्ता पापम् उपादत्ते क्षममाणो विमुच्यते।

ākrośaparivādābhyāṃ vihiṃsanty abudhā budhān. vaktā pāpam upādatte kṣamamāṇo vimucyate.

हिंसा बलम् असाधूनां राज्ञां दण्डविधिर् बलम्। शुश्रूषा तु बलं स्त्रीणां क्षमा गुणवतां बलम्।

hiṃsā balam asādhūnāṃ rājñāṃ daṇḍavidhir balam. śuśrūṣā tu balaṃ strīṇāṃ kṣamā guṇavatāṃ balam.

वाक्संयमो हि नृपते सुदुष्करतमो मतः। अर्थवच् च विचित्रं च न शक्यं बहु भाषितुम्।

vāksaṃyamo hi nṛpate suduṣkaratamo mataḥ. arthavac ca vicitraṃ ca na śakyaṃ bahu bhāṣitum.

अभ्यावहति कल्याणं विविधा वाक् सुभाषिता। सैव दुर्भाषिता राजन्न् अनर्थायोपपद्यते।

abhyāvahati kalyāṇaṃ vividhā vāk subhāṣitā. saiva durbhāṣitā rājann anarthāyopapadyate.

संरोहति शरैर् विद्धं वनं परशुना हतम्। वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न संरोहति वाक्क्षतम्।

saṃrohati śarair viddhaṃ vanaṃ paraśunā hatam. vācā duruktaṃ bībhatsaṃ na saṃrohati vākkṣatam.

कर्णिनालीकनाराचा निर्हरन्ति शरीरतः। वाक्शल्यस् तु न निर्हर्तुं शक्यो हृदिशयो हि सः।

karṇinālīkanārācā nirharanti śarīrataḥ. vākśalyas tu na nirhartuṃ śakyo hṛdiśayo hi saḥ.

वाक्सायका वदनान् निष्पतन्ति; यैर् आहतः शोचति रात्र्यहानि। परस्य नामर्मसु ते पतन्ति; तान् पण्डितो नावसृजेत् परेषु।

vāksāyakā vadanān niṣpatanti; yair āhataḥ śocati rātryahāni. parasya nāmarmasu te patanti; tān paṇḍito nāvasṛjet pareṣu.

यस्मै देवाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम्। बुद्धिं तस्यापकर्षन्ति सो ऽपाचीनानि पश्यति।

yasmai devāḥ prayacchanti puruṣāya parābhavam. buddhiṃ tasyāpakarṣanti so 'pācīnāni paśyati.

बुद्धौ कलुषभूतायां विनाशे प्रत्युपस्थिते। अनयो नयसंकाशो हृदयान् नापसर्पति। न देवा यष्टिम् आदाय रक्षन्ति पशुपालवत्। यं हि रक्षितुम् इच्छन्ति बुद्ध्या संयोजयन्ति तम्।

buddhau kaluṣabhūtāyāṃ vināśe pratyupasthite. anayo nayasaṃkāśo hṛdayān nāpasarpati. na devā yaṣṭim ādāya rakṣanti paśupālavat. yaṃ hi rakṣitum icchanti buddhyā saṃyojayanti tam.

सेयं बुद्धिः परीता ते पुत्राणां तव भारत। पाण्डवानां विरोधेन न चैनाम् अवबुध्यसे।

seyaṃ buddhiḥ parītā te putrāṇāṃ tava bhārata. pāṇḍavānāṃ virodhena na cainām avabudhyase.

राजा लक्षणसंपन्नस् त्रैलोक्यस्यापि यो भवेत्। शिष्यस् ते शासिता सो ऽस्तु धृतराष्ट्र युधिष्ठिरः।

rājā lakṣaṇasaṃpannas trailokyasyāpi yo bhavet. śiṣyas te śāsitā so 'stu dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiraḥ.

अतीव सर्वान् पुत्रांस् ते भागधेयपुरस्कृतः। तेजसा प्रज्ञया चैव युक्तो धर्मार्थतत्त्ववित्।

atīva sarvān putrāṃs te bhāgadheyapuraskṛtaḥ. tejasā prajñayā caiva yukto dharmārthatattvavit.

आनृशंस्याद् अनुक्रोशाद् यो ऽसौ धर्मभृतां वरः। गौरवात् तव राजेन्द्र बहून् क्लेशांस् तितिक्षति।

ānṛśaṃsyād anukrośād yo 'sau dharmabhṛtāṃ varaḥ. gauravāt tava rājendra bahūn kleśāṃs titikṣati.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents