महाभारत 5.33 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 33→

[mh-5-33] • 104 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। द्वाःस्थं प्राह महाप्राज्ञो धृतराष्ट्रो महीपतिः। विदुरं द्रष्टुम् इच्छामि तम् इहानय माचिरम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. dvāḥsthaṃ prāha mahāprājño dhṛtarāṣṭro mahīpatiḥ. viduraṃ draṣṭum icchāmi tam ihānaya māciram.

प्रहितो धृतराष्ट्रेण दूतः क्षत्तारम् अब्रवीत्। ईश्वरस् त्वां महाराजो महाप्राज्ञ दिदृक्षति।

prahito dhṛtarāṣṭreṇa dūtaḥ kṣattāram abravīt. īśvaras tvāṃ mahārājo mahāprājña didṛkṣati.

एवम् उक्तस् तु विदुरः प्राप्य राजनिवेशनम्। अब्रवीद् धृतराष्ट्राय द्वाःस्थ मां प्रतिवेदय।

evam uktas tu viduraḥ prāpya rājaniveśanam. abravīd dhṛtarāṣṭrāya dvāḥstha māṃ prativedaya.

द्वाःस्थ उवाच। विदुरो ऽयम् अनुप्राप्तो राजेन्द्र तव शासनात्। द्रष्टुम् इच्छति ते पादौ किं करोतु प्रशाधि माम्।

dvāḥstha uvāca. viduro 'yam anuprāpto rājendra tava śāsanāt. draṣṭum icchati te pādau kiṃ karotu praśādhi mām.

धृतराष्ट्र उवाच। प्रवेशय महाप्राज्ञं विदुरं दीर्घदर्शिनम्। अहं हि विदुरस्यास्य नाकाल्यो जातु दर्शने।

dhṛtarāṣṭra uvāca. praveśaya mahāprājñaṃ viduraṃ dīrghadarśinam. ahaṃ hi vidurasyāsya nākālyo jātu darśane.

द्वाःस्थ उवाच। प्रविशान्तःपुरं क्षत्तर् महाराजस्य धीमतः। न हि ते दर्शने ऽकाल्यो जातु राजा ब्रवीति माम्।

dvāḥstha uvāca. praviśāntaḥpuraṃ kṣattar mahārājasya dhīmataḥ. na hi te darśane 'kālyo jātu rājā bravīti mām.

वैशंपायन उवाच। ततः प्रविश्य विदुरो धृतराष्ट्रनिवेशनम्। अब्रवीत् प्राञ्जलिर् वाक्यं चिन्तयानं नराधिपम्। एवम् उक्तः प्रविश्याथ क्षत्ता राजानम् अब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ praviśya viduro dhṛtarāṣṭraniveśanam. abravīt prāñjalir vākyaṃ cintayānaṃ narādhipam. evam uktaḥ praviśyātha kṣattā rājānam abravīt.

विदुरो ऽहं महाप्राज्ञ संप्राप्तस् तव शासनात्। यदि किं चन कर्तव्यम् अयम् अस्मि प्रशाधि माम्।

viduro 'haṃ mahāprājña saṃprāptas tava śāsanāt. yadi kiṃ cana kartavyam ayam asmi praśādhi mām.

धृतराष्ट्र उवाच। संजयो विदुर प्राप्तो गर्हयित्वा च मां गतः। अजातशत्रोः श्वो वाक्यं सभामध्ये स वक्ष्यति।

dhṛtarāṣṭra uvāca. saṃjayo vidura prāpto garhayitvā ca māṃ gataḥ. ajātaśatroḥ śvo vākyaṃ sabhāmadhye sa vakṣyati.

तस्याद्य कुरुवीरस्य न विज्ञातं वचो मया। तन् मे दहति गात्राणि तद् अकार्षीत् प्रजागरम्।

tasyādya kuruvīrasya na vijñātaṃ vaco mayā. tan me dahati gātrāṇi tad akārṣīt prajāgaram.

जाग्रतो दह्यमानस्य श्रेयो यद् इह पश्यसि। तद् ब्रूहि त्वं हि नस् तात धर्मार्थकुशलो ह्य् असि।

jāgrato dahyamānasya śreyo yad iha paśyasi. tad brūhi tvaṃ hi nas tāta dharmārthakuśalo hy asi.

यतः प्राप्तः संजयः पाण्डवेभ्यो; न मे यथावन् मनसः प्रशान्तिः। सर्वेन्द्रियाण्य् अप्रकृतिं गतानि; किं वक्ष्यतीत्य् एव हि मे ऽद्य चिन्ता। तन् मे ब्रूहि विदुर सर्वं यथावत्। सान्त्वं तस्मै सर्वम् अजातशत्रोः। यथा च नस् तात हितं भवेत। प्राज्ञाश् च सर्वे सुखिनो भवेयुः।

yataḥ prāptaḥ saṃjayaḥ pāṇḍavebhyo; na me yathāvan manasaḥ praśāntiḥ. sarvendriyāṇy aprakṛtiṃ gatāni; kiṃ vakṣyatīty eva hi me 'dya cintā. tan me brūhi vidura sarvaṃ yathāvat. sāntvaṃ tasmai sarvam ajātaśatroḥ. yathā ca nas tāta hitaṃ bhaveta. prājñāś ca sarve sukhino bhaveyuḥ.

विदुर उवाच। अभियुक्तं बलवता दुर्बलं हीनसाधनम्। हृतस्वं कामिनं चोरम् आविशन्ति प्रजागराः।

vidura uvāca. abhiyuktaṃ balavatā durbalaṃ hīnasādhanam. hṛtasvaṃ kāminaṃ coram āviśanti prajāgarāḥ.

कच्चिद् एतैर् महादोषैर् न स्पृष्टो ऽसि नराधिप। कच्चिन् न परवित्तेषु गृध्यन् विपरितप्यसे।

kaccid etair mahādoṣair na spṛṣṭo 'si narādhipa. kaccin na paravitteṣu gṛdhyan viparitapyase.

धृतराष्ट्र उवाच। श्रोतुम् इच्छामि ते धर्म्यं परं नैःश्रेयसं वचः। अस्मिन् राजर्षिवंशे हि त्वम् एकः प्राज्ञसंमतः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. śrotum icchāmi te dharmyaṃ paraṃ naiḥśreyasaṃ vacaḥ. asmin rājarṣivaṃśe hi tvam ekaḥ prājñasaṃmataḥ.

विदुर उवाच। राजा लक्षणसंपन्नस् त्रैलोक्यस्यापि यो भवेत्। प्रेष्यस् ते प्रेषितश् चैव धृतराष्ट्र युधिष्ठिरः। विपरीततरश् च त्वं भागधेयेन संमतः। अर्चिषा प्रज्ञया चैव धर्मात्मा धर्मकोविदः। आनृशंस्याद् अनुक्रोशाद् धर्मात् सत्यपराक्रमात्। गुरुत्वं त्वयि संप्रेक्ष्य बहून् क्लेशांस् तितिक्षते। दुर्योधने सौबलेये कर्णे दुःशासने तथा। एतेष्व् ऐश्वर्यम् आधाय कथं त्वं भूतिम् इच्छसि। आत्मज्ञानं समारम्भस् तितिक्षा धर्मनित्यता। वाक्संयमश् च दानं च नैतेष्व् एतानि कृत्स्नशः। एकस्माद् वृक्षाद् यज्ञपात्राणि राजन्। स्रुक् च द्रोणी वोढनी पीडनी च। एतद् राजन् ब्रुवतो मे निबोध। एकस्मात् पुरुषाज् जायते ऽसच् च सच् च। निषेवते प्रशस्तानि निन्दितानि न सेवते। अनास्तिकः श्रद्दधान एतत् पण्डितलक्षणम्।

vidura uvāca. rājā lakṣaṇasaṃpannas trailokyasyāpi yo bhavet. preṣyas te preṣitaś caiva dhṛtarāṣṭra yudhiṣṭhiraḥ. viparītataraś ca tvaṃ bhāgadheyena saṃmataḥ. arciṣā prajñayā caiva dharmātmā dharmakovidaḥ. ānṛśaṃsyād anukrośād dharmāt satyaparākramāt. gurutvaṃ tvayi saṃprekṣya bahūn kleśāṃs titikṣate. duryodhane saubaleye karṇe duḥśāsane tathā. eteṣv aiśvaryam ādhāya kathaṃ tvaṃ bhūtim icchasi. ātmajñānaṃ samārambhas titikṣā dharmanityatā. vāksaṃyamaś ca dānaṃ ca naiteṣv etāni kṛtsnaśaḥ. ekasmād vṛkṣād yajñapātrāṇi rājan. sruk ca droṇī voḍhanī pīḍanī ca. etad rājan bruvato me nibodha. ekasmāt puruṣāj jāyate 'sac ca sac ca. niṣevate praśastāni ninditāni na sevate. anāstikaḥ śraddadhāna etat paṇḍitalakṣaṇam.

क्रोधो हर्षश् च दर्पश् च ह्रीस्तम्भो मान्यमानिता। यम् अर्थान् नापकर्षन्ति स वै पण्डित उच्यते। यो ऽन्यथा सन्तम् आत्मानम् अन्यथा प्रतिपद्यते। कितवेन कृतं पापं चौरेणात्मापहारिणा।

krodho harṣaś ca darpaś ca hrīstambho mānyamānitā. yam arthān nāpakarṣanti sa vai paṇḍita ucyate. yo 'nyathā santam ātmānam anyathā pratipadyate. kitavena kṛtaṃ pāpaṃ caureṇātmāpahāriṇā.

यस्य कृत्यं न जानन्ति मन्त्रं वा मन्त्रितं परे। कृतम् एवास्य जानन्ति स वै पण्डित उच्यते।

yasya kṛtyaṃ na jānanti mantraṃ vā mantritaṃ pare. kṛtam evāsya jānanti sa vai paṇḍita ucyate.

यस्य कृत्यं न विघ्नन्ति शीतम् उष्णं भयं रतिः। समृद्धिर् असमृद्धिर् वा स वै पण्डित उच्यते।

yasya kṛtyaṃ na vighnanti śītam uṣṇaṃ bhayaṃ ratiḥ. samṛddhir asamṛddhir vā sa vai paṇḍita ucyate.

यस्य संसारिणी प्रज्ञा धर्मार्थाव् अनुवर्तते। कामाद् अर्थं वृणीते यः स वै पण्डित उच्यते। कामाद् अर्थं वृणीते यो मोक्षाद् अर्थं स विन्दति। राजनीतिं समीक्ष्याथ स वै पण्डित उच्यते।

yasya saṃsāriṇī prajñā dharmārthāv anuvartate. kāmād arthaṃ vṛṇīte yaḥ sa vai paṇḍita ucyate. kāmād arthaṃ vṛṇīte yo mokṣād arthaṃ sa vindati. rājanītiṃ samīkṣyātha sa vai paṇḍita ucyate.

यथाशक्ति चिकीर्षन्ति यथाशक्ति च कुर्वते। न किं चिद् अवमन्यन्ते पण्डिता भरतर्षभ।

yathāśakti cikīrṣanti yathāśakti ca kurvate. na kiṃ cid avamanyante paṇḍitā bharatarṣabha.

क्षिप्रं विजानाति चिरं शृणोति; विज्ञाय चार्थं भजते न कामात्। नासंपृष्टो व्युपयुङ्क्ते परार्थे; तत् प्रज्ञानं प्रथमं पण्डितस्य।

kṣipraṃ vijānāti ciraṃ śṛṇoti; vijñāya cārthaṃ bhajate na kāmāt. nāsaṃpṛṣṭo vyupayuṅkte parārthe; tat prajñānaṃ prathamaṃ paṇḍitasya.

नाप्राप्यम् अभिवाञ्छन्ति नष्टं नेच्छन्ति शोचितुम्। आपत्सु च न मुह्यन्ति नराः पण्डितबुद्धयः।

nāprāpyam abhivāñchanti naṣṭaṃ necchanti śocitum. āpatsu ca na muhyanti narāḥ paṇḍitabuddhayaḥ.

निश्चित्य यः प्रक्रमते नान्तर् वसति कर्मणः। अवन्ध्यकालो वश्यात्मा स वै पण्डित उच्यते।

niścitya yaḥ prakramate nāntar vasati karmaṇaḥ. avandhyakālo vaśyātmā sa vai paṇḍita ucyate.

आर्यकर्मणि रज्यन्ते भूतिकर्माणि कुर्वते। हितं च नाभ्यसूयन्ति पण्डिता भरतर्षभ।

āryakarmaṇi rajyante bhūtikarmāṇi kurvate. hitaṃ ca nābhyasūyanti paṇḍitā bharatarṣabha.

न हृष्यत्य् आत्मसंमाने नावमानेन तप्यते। गाङ्गो ह्रद इवाक्षोभ्यो यः स पण्डित उच्यते।

na hṛṣyaty ātmasaṃmāne nāvamānena tapyate. gāṅgo hrada ivākṣobhyo yaḥ sa paṇḍita ucyate.

तत्त्वज्ञः सर्वभूतानां योगज्ञः सर्वकर्मणाम्। उपायज्ञो मनुष्याणां नरः पण्डित उच्यते।

tattvajñaḥ sarvabhūtānāṃ yogajñaḥ sarvakarmaṇām. upāyajño manuṣyāṇāṃ naraḥ paṇḍita ucyate.

प्रवृत्तवाक् चित्रकथ ऊहवान् प्रतिभानवान्। आशु ग्रन्थस्य वक्ता च स वै पण्डित उच्यते।

pravṛttavāk citrakatha ūhavān pratibhānavān. āśu granthasya vaktā ca sa vai paṇḍita ucyate.

श्रुतं प्रज्ञानुगं यस्य प्रज्ञा चैव श्रुतानुगा। असंभिन्नार्यमर्यादः पण्डिताख्यां लभेत सः।

śrutaṃ prajñānugaṃ yasya prajñā caiva śrutānugā. asaṃbhinnāryamaryādaḥ paṇḍitākhyāṃ labheta saḥ.

अश्रुतश् च समुन्नद्धो दरिद्रश् च महामनाः। अर्थांश् चाकर्मणा प्रेप्सुर् मूढ इत्य् उच्यते बुधैः।

aśrutaś ca samunnaddho daridraś ca mahāmanāḥ. arthāṃś cākarmaṇā prepsur mūḍha ity ucyate budhaiḥ.

स्वम् अर्थं यः परित्यज्य परार्थम् अनुतिष्ठति। मिथ्या चरति मित्रार्थे यश् च मूढः स उच्यते। यः प्राप्य मानुषं जन्म मोक्षद्वारम् अपावृतम्। गृहेषु सज्जते मूढस् तम् आरूढच्युतं विदुः।

svam arthaṃ yaḥ parityajya parārtham anutiṣṭhati. mithyā carati mitrārthe yaś ca mūḍhaḥ sa ucyate. yaḥ prāpya mānuṣaṃ janma mokṣadvāram apāvṛtam. gṛheṣu sajjate mūḍhas tam ārūḍhacyutaṃ viduḥ.

अकामान् कामयति यः कामयानान् परिद्विषन्। बलवन्तं च यो द्वेष्टि तम् आहुर् मूढचेतसम्।

akāmān kāmayati yaḥ kāmayānān paridviṣan. balavantaṃ ca yo dveṣṭi tam āhur mūḍhacetasam.

अमित्रं कुरुते मित्रं मित्रं द्वेष्टि हिनस्ति च। कर्म चारभते दुष्टं तम् आहुर् मूढचेतसम्।

amitraṃ kurute mitraṃ mitraṃ dveṣṭi hinasti ca. karma cārabhate duṣṭaṃ tam āhur mūḍhacetasam.

संसारयति कृत्यानि सर्वत्र विचिकित्सते। चिरं करोति क्षिप्रार्थे स मूढो भरतर्षभ। श्राद्धं पितृभ्यो न ददाति दैवतानि न चार्चति। सुहृन् मित्रं न लभते तम् आहुर् मूढलक्षणम्।

saṃsārayati kṛtyāni sarvatra vicikitsate. ciraṃ karoti kṣiprārthe sa mūḍho bharatarṣabha. śrāddhaṃ pitṛbhyo na dadāti daivatāni na cārcati. suhṛn mitraṃ na labhate tam āhur mūḍhalakṣaṇam.

अनाहूतः प्रविशति अपृष्टो बहु भाषते। विश्वसत्य् अप्रमत्तेषु मूढचेता नराधमः।

anāhūtaḥ praviśati apṛṣṭo bahu bhāṣate. viśvasaty apramatteṣu mūḍhacetā narādhamaḥ.

परं क्षिपति दोषेण वर्तमानः स्वयं तथा। यश् च क्रुध्यत्य् अनीशः सन् स च मूढतमो नरः।

paraṃ kṣipati doṣeṇa vartamānaḥ svayaṃ tathā. yaś ca krudhyaty anīśaḥ san sa ca mūḍhatamo naraḥ.

आत्मनो बलम् अज्ञाय धर्मार्थपरिवर्जितम्। अलभ्यम् इच्छन् नैष्कर्म्यान् मूढबुद्धिर् इहोच्यते।

ātmano balam ajñāya dharmārthaparivarjitam. alabhyam icchan naiṣkarmyān mūḍhabuddhir ihocyate.

अशिष्यं शास्ति यो राजन् यश् च शून्यम् उपासते। कदर्यं भजते यश् च तम् आहुर् मूढचेतसम्।

aśiṣyaṃ śāsti yo rājan yaś ca śūnyam upāsate. kadaryaṃ bhajate yaś ca tam āhur mūḍhacetasam.

अर्थं महान्तम् आसाद्य विद्याम् ऐश्वर्यम् एव वा। विचरत्य् असमुन्नद्धो यः स पण्डित उच्यते।

arthaṃ mahāntam āsādya vidyām aiśvaryam eva vā. vicaraty asamunnaddho yaḥ sa paṇḍita ucyate.

एकः संपन्नम् अश्नाति वस् ते वासश् च शोभनम्। यो ऽसंविभज्य भृत्येभ्यः को नृशंसतरस् ततः।

ekaḥ saṃpannam aśnāti vas te vāsaś ca śobhanam. yo 'saṃvibhajya bhṛtyebhyaḥ ko nṛśaṃsataras tataḥ.

एकः पापानि कुरुते फलं भुङ्क्ते महाजनः। भोक्तारो विप्रमुच्यन्ते कर्ता दोषेण लिप्यते।

ekaḥ pāpāni kurute phalaṃ bhuṅkte mahājanaḥ. bhoktāro vipramucyante kartā doṣeṇa lipyate.

एकं हन्यान् न वा हन्याद् इषुर् मुक्तो धनुष्मता। बुद्धिर् बुद्धिमतोत्सृष्टा हन्याद् राष्ट्रं सराजकम्।

ekaṃ hanyān na vā hanyād iṣur mukto dhanuṣmatā. buddhir buddhimatotsṛṣṭā hanyād rāṣṭraṃ sarājakam.

एकया द्वे विनिश्चित्य त्रींश् चतुर्भिर् वशे कुरु। पञ्च जित्वा विदित्वा षट् सप्त हित्वा सुखी भव।

ekayā dve viniścitya trīṃś caturbhir vaśe kuru. pañca jitvā viditvā ṣaṭ sapta hitvā sukhī bhava.

एकं विषरसो हन्ति शस्त्रेणैकश् च वध्यते। सराष्ट्रं सप्रजं हन्ति राजानं मन्त्रविस्रवः।

ekaṃ viṣaraso hanti śastreṇaikaś ca vadhyate. sarāṣṭraṃ saprajaṃ hanti rājānaṃ mantravisravaḥ.

एकः स्वादु न भुञ्जीत एकश् चार्थान् न चिन्तयेत्। एको न गच्छेद् अध्वानं नैकः सुप्तेषु जागृयात्।

ekaḥ svādu na bhuñjīta ekaś cārthān na cintayet. eko na gacched adhvānaṃ naikaḥ supteṣu jāgṛyāt.

एकम् एवाद्वितीयं तद् यद् राजन् नावबुध्यसे। सत्यं स्वर्गस्य सोपानं पारावारस्य नौर् इव।

ekam evādvitīyaṃ tad yad rājan nāvabudhyase. satyaṃ svargasya sopānaṃ pārāvārasya naur iva.

एकः क्षमावतां दोषो द्वितीयो नोपलभ्यते। यद् एनं क्षमया युक्तम् अशक्तं मन्यते जनः। सो ऽस्य दोषो न मन्तव्यः क्षमा हि परमं बलम्। क्षमा गुणो ह्य् अशक्तानां शक्तानां भूषणं क्षमा। क्षमा वशीकृतिर् लोके क्षमया किं न साध्यते। शान्तिखड्गः करे यस्य किं करिष्यति दुर्जनः। अतृणे पतितो वह्निः स्वयम् एवोपशाम्यति। अक्षमावान् परं दोषैर् आत्मानं चैव योजयेत्।

ekaḥ kṣamāvatāṃ doṣo dvitīyo nopalabhyate. yad enaṃ kṣamayā yuktam aśaktaṃ manyate janaḥ. so 'sya doṣo na mantavyaḥ kṣamā hi paramaṃ balam. kṣamā guṇo hy aśaktānāṃ śaktānāṃ bhūṣaṇaṃ kṣamā. kṣamā vaśīkṛtir loke kṣamayā kiṃ na sādhyate. śāntikhaḍgaḥ kare yasya kiṃ kariṣyati durjanaḥ. atṛṇe patito vahniḥ svayam evopaśāmyati. akṣamāvān paraṃ doṣair ātmānaṃ caiva yojayet.

एको धर्मः परं श्रेयः क्षमैका शान्तिर् उत्तमा। विद्यैका परमा दृष्टिर् अहिंसैका सुखावहा।

eko dharmaḥ paraṃ śreyaḥ kṣamaikā śāntir uttamā. vidyaikā paramā dṛṣṭir ahiṃsaikā sukhāvahā.

द्वाव् इमौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयान् इव। राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम्। पृथिव्यां सागरान्तायां द्वाव् इमौ पुरुषाधमौ।

dvāv imau grasate bhūmiḥ sarpo bilaśayān iva. rājānaṃ cāviroddhāraṃ brāhmaṇaṃ cāpravāsinam. pṛthivyāṃ sāgarāntāyāṃ dvāv imau puruṣādhamau.

द्वे कर्मणी नरः कुर्वन्न् अस्मिंल् लोके विरोचते। अब्रुवन् परुषं किं चिद् असतो नार्थयंस् तथा।

dve karmaṇī naraḥ kurvann asmiṃl loke virocate. abruvan paruṣaṃ kiṃ cid asato nārthayaṃs tathā.

द्वाव् इमौ पुरुषव्याघ्र परप्रत्ययकारिणौ। स्त्रियः कामितकामिन्यो लोकः पूजितपूजकः।

dvāv imau puruṣavyāghra parapratyayakāriṇau. striyaḥ kāmitakāminyo lokaḥ pūjitapūjakaḥ.

द्वाव् इमौ कण्टकौ तीक्ष्णौ शरीरपरिशोषणौ। यश् चाधनः कामयते यश् च कुप्यत्य् अनीश्वरः। द्वाव् इमौ पुरुषौ लोके सूर्यमण्डलभेदिनौ। परिव्राड्योगयुक्तश् च रणे चाभिमुखो हतः। द्वाव् इमौ न विराजेते विपरीतेन कर्मणा। गृहस्थश् च निरारम्भः कार्यवांश् चैव भिक्षुकः।

dvāv imau kaṇṭakau tīkṣṇau śarīrapariśoṣaṇau. yaś cādhanaḥ kāmayate yaś ca kupyaty anīśvaraḥ. dvāv imau puruṣau loke sūryamaṇḍalabhedinau. parivrāḍyogayuktaś ca raṇe cābhimukho hataḥ. dvāv imau na virājete viparītena karmaṇā. gṛhasthaś ca nirārambhaḥ kāryavāṃś caiva bhikṣukaḥ.

द्वाव् इमौ पुरुषौ राजन् स्वर्गस्योपरि तिष्ठतः। प्रभुश् च क्षमया युक्तो दरिद्रश् च प्रदानवान्।

dvāv imau puruṣau rājan svargasyopari tiṣṭhataḥ. prabhuś ca kṣamayā yukto daridraś ca pradānavān.

न्यायागतस्य द्रव्यस्य बोद्धव्यौ द्वाव् अतिक्रमौ। अपात्रे प्रतिपत्तिश् च पात्रे चाप्रतिपादनम्। द्वाव् अम्भसि निवेष्टव्यौ गले बद्ध्वा दृढां शिलाम्। धनवन्तम् अदातारं दरिद्रं चातपस्विनम्।

nyāyāgatasya dravyasya boddhavyau dvāv atikramau. apātre pratipattiś ca pātre cāpratipādanam. dvāv ambhasi niveṣṭavyau gale baddhvā dṛḍhāṃ śilām. dhanavantam adātāraṃ daridraṃ cātapasvinam.

त्रयो न्याया मनुष्याणां श्रूयन्ते भरतर्षभ। कनीयान् मध्यमः श्रेष्ठ इति वेदविदो विदुः।

trayo nyāyā manuṣyāṇāṃ śrūyante bharatarṣabha. kanīyān madhyamaḥ śreṣṭha iti vedavido viduḥ.

त्रिविधाः पुरुषा राजन्न् उत्तमाधममध्यमाः। नियोजयेद् यथावत् तांस् त्रिविधेष्व् एव कर्मसु।

trividhāḥ puruṣā rājann uttamādhamamadhyamāḥ. niyojayed yathāvat tāṃs trividheṣv eva karmasu.

त्रय एवाधना राजन् भार्या दासस् तथा सुतः। यत् ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद् धनम्। हरणं च परस्वानां परदाराभिमर्शनम्। सुहृदश् च परित्यागस् त्रयो दोषाः क्षयावहाः। त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनम् आत्मनः। कामः क्रोधस् तथा लोभस् तस्माद् एतत् त्रयं त्यजेत्। भक्तं च भजमानं च तवास्मीति च वादिनम्। त्रीन् एताञ् शरणं प्राप्तान् विषमे ऽपि न संत्यजेत्। वरप्रदानं राज्यं च पुत्रजन्म च भारत। शत्रोश् च मोक्षणं कृच्छ्रात् त्रीणि चैकं च तत्समम्।

traya evādhanā rājan bhāryā dāsas tathā sutaḥ. yat te samadhigacchanti yasya te tasya tad dhanam. haraṇaṃ ca parasvānāṃ paradārābhimarśanam. suhṛdaś ca parityāgas trayo doṣāḥ kṣayāvahāḥ. trividhaṃ narakasyedaṃ dvāraṃ nāśanam ātmanaḥ. kāmaḥ krodhas tathā lobhas tasmād etat trayaṃ tyajet. bhaktaṃ ca bhajamānaṃ ca tavāsmīti ca vādinam. trīn etāñ śaraṇaṃ prāptān viṣame 'pi na saṃtyajet. varapradānaṃ rājyaṃ ca putrajanma ca bhārata. śatroś ca mokṣaṇaṃ kṛcchrāt trīṇi caikaṃ ca tatsamam.

चत्वारि राज्ञा तु महाबलेन; वर्ज्यान्य् आहुः पण्डितस् तानि विद्यात्। अल्पप्रज्ञैः सह मन्त्रं न कुर्यान्; न दीर्घसूत्रैर् अलसैश् चारणैश् च।

catvāri rājñā tu mahābalena; varjyāny āhuḥ paṇḍitas tāni vidyāt. alpaprajñaiḥ saha mantraṃ na kuryān; na dīrghasūtrair alasaiś cāraṇaiś ca.

चत्वारि ते तात गृहे वसन्तु; श्रियाभिजुष्टस्य गृहस्थधर्मे। वृद्धो ज्ञातिर् अवसन्नः कुलीनः; सखा दरिद्रो भगिनी चानपत्या।

catvāri te tāta gṛhe vasantu; śriyābhijuṣṭasya gṛhasthadharme. vṛddho jñātir avasannaḥ kulīnaḥ; sakhā daridro bhaginī cānapatyā.

चत्वार्य् आह महाराज सद्यस्कानि बृहस्पतिः। पृच्छते त्रिदशेन्द्राय तानीमानि निबोध मे।

catvāry āha mahārāja sadyaskāni bṛhaspatiḥ. pṛcchate tridaśendrāya tānīmāni nibodha me.

देवतानां च संकल्पम् अनुभावं च धीमताम्। विनयं कृतविद्यानां विनाशं पापकर्मणाम्। चत्वारि कर्माण्य् अभयंकराणि। भयं प्रयच्छन्त्य् अयथाकृतानि। मानाग्निहोत्रम् उत मानमौनं। मानेनाधीतम् उत मानयज्ञः।

devatānāṃ ca saṃkalpam anubhāvaṃ ca dhīmatām. vinayaṃ kṛtavidyānāṃ vināśaṃ pāpakarmaṇām. catvāri karmāṇy abhayaṃkarāṇi. bhayaṃ prayacchanty ayathākṛtāni. mānāgnihotram uta mānamaunaṃ. mānenādhītam uta mānayajñaḥ.

पञ्चाग्नयो मनुष्येण परिचर्याः प्रयत्नतः। पिता माताग्निर् आत्मा च गुरुश् च भरतर्षभ।

pañcāgnayo manuṣyeṇa paricaryāḥ prayatnataḥ. pitā mātāgnir ātmā ca guruś ca bharatarṣabha.

पञ्चैव पूजयंल् लोके यशः प्राप्नोति केवलम्। देवान् पितॄन् मनुष्यांश् च भिक्षून् अतिथिपञ्चमान्।

pañcaiva pūjayaṃl loke yaśaḥ prāpnoti kevalam. devān pitṝn manuṣyāṃś ca bhikṣūn atithipañcamān.

पञ्च त्वानुगमिष्यन्ति यत्र यत्र गमिष्यसि। मित्राण्य् अमित्रा मध्यस्था उपजीव्योपजीविनः।

pañca tvānugamiṣyanti yatra yatra gamiṣyasi. mitrāṇy amitrā madhyasthā upajīvyopajīvinaḥ.

पञ्चेन्द्रियस्य मर्त्यस्य छिद्रं चेद् एकम् इन्द्रियम्। ततो ऽस्य स्रवति प्रज्ञा दृतेः पादाद् इवोदकम्।

pañcendriyasya martyasya chidraṃ ced ekam indriyam. tato 'sya sravati prajñā dṛteḥ pādād ivodakam.

षड् दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिम् इच्छता। निद्रा तन्द्री भयं क्रोध आलस्यं दीर्घसूत्रता।

ṣaḍ doṣāḥ puruṣeṇeha hātavyā bhūtim icchatā. nidrā tandrī bhayaṃ krodha ālasyaṃ dīrghasūtratā.

षड् इमान् पुरुषो जह्याद् भिन्नां नावम् इवार्णवे। अप्रवक्तारम् आचार्यम् अनधीयानम् ऋत्विजम्।

ṣaḍ imān puruṣo jahyād bhinnāṃ nāvam ivārṇave. apravaktāram ācāryam anadhīyānam ṛtvijam.

अरक्षितारं राजानं भार्यां चाप्रियवादिनीम्। ग्रामकामं च गोपालं वनकामं च नापितम्।

arakṣitāraṃ rājānaṃ bhāryāṃ cāpriyavādinīm. grāmakāmaṃ ca gopālaṃ vanakāmaṃ ca nāpitam.

षड् एव तु गुणाः पुंसा न हातव्याः कदा चन। सत्यं दानम् अनालस्यम् अनसूया क्षमा धृतिः। षड् इमानि विनश्यन्ति मुहूर्तम् अनवेक्षणात्। गावः सेवा कृषिर् भार्या विद्या वृषलसंगतिः। षड् एते ह्य् अवमन्यन्ते नित्यं पूर्वोपकारिणम्। आचार्यं शिक्षिताः शिष्याः कृतदाराश् च मातरम्। नारीं विगतकामास् तु कृतार्थाश् च प्रयोजनम्। नावं निस्तीर्णकान्तारा आतुराश् च चिकित्सकम्। आरोग्यम् आनृण्यम् अविप्रवासः। सद्भिर् मनुष्यैः सह संप्रयोगः। स्वप्रत्यया वृत्तिर् अभीतवासः। षड् जीवलोकस्य सुखानि राजन्। ईर्षुर् घृणी न संतुष्टः क्रोधनो नित्यशङ्कितः। परभाग्योपजीवी च षड् एते नित्यदुःखिताः। अर्थागमो नित्यम् अरोगिता च। प्रिया च भार्या प्रियवादिनी च। वश्यश् च पुत्रो ऽर्थकरी च विद्या। षड् जीवलोकस्य सुखानि राजन्।

ṣaḍ eva tu guṇāḥ puṃsā na hātavyāḥ kadā cana. satyaṃ dānam anālasyam anasūyā kṣamā dhṛtiḥ. ṣaḍ imāni vinaśyanti muhūrtam anavekṣaṇāt. gāvaḥ sevā kṛṣir bhāryā vidyā vṛṣalasaṃgatiḥ. ṣaḍ ete hy avamanyante nityaṃ pūrvopakāriṇam. ācāryaṃ śikṣitāḥ śiṣyāḥ kṛtadārāś ca mātaram. nārīṃ vigatakāmās tu kṛtārthāś ca prayojanam. nāvaṃ nistīrṇakāntārā āturāś ca cikitsakam. ārogyam ānṛṇyam avipravāsaḥ. sadbhir manuṣyaiḥ saha saṃprayogaḥ. svapratyayā vṛttir abhītavāsaḥ. ṣaḍ jīvalokasya sukhāni rājan. īrṣur ghṛṇī na saṃtuṣṭaḥ krodhano nityaśaṅkitaḥ. parabhāgyopajīvī ca ṣaḍ ete nityaduḥkhitāḥ. arthāgamo nityam arogitā ca. priyā ca bhāryā priyavādinī ca. vaśyaś ca putro 'rthakarī ca vidyā. ṣaḍ jīvalokasya sukhāni rājan.

षण्णाम् आत्मनि नित्यानाम् ऐश्वर्यं यो ऽधिगच्छति। न स पापैः कुतो ऽनर्थैर् युज्यते विजितेन्द्रियः।

ṣaṇṇām ātmani nityānām aiśvaryaṃ yo 'dhigacchati. na sa pāpaiḥ kuto 'narthair yujyate vijitendriyaḥ.

षड् इमे षट्सु जीवन्ति सप्तमो नोपलभ्यते। चोराः प्रमत्ते जीवन्ति व्याधितेषु चिकित्सकाः।

ṣaḍ ime ṣaṭsu jīvanti saptamo nopalabhyate. corāḥ pramatte jīvanti vyādhiteṣu cikitsakāḥ.

प्रमदाः कामयानेषु यजमानेषु याजकाः। राजा विवदमानेषु नित्यं मूर्खेषु पण्डिताः।

pramadāḥ kāmayāneṣu yajamāneṣu yājakāḥ. rājā vivadamāneṣu nityaṃ mūrkheṣu paṇḍitāḥ.

सप्त दोषाः सदा राज्ञा हातव्या व्यसनोदयाः। प्रायशो यैर् विनश्यन्ति कृतमूलाश् च पार्थिवाः।

sapta doṣāḥ sadā rājñā hātavyā vyasanodayāḥ. prāyaśo yair vinaśyanti kṛtamūlāś ca pārthivāḥ.

स्त्रियो ऽक्षा मृगया पानं वाक्पारुष्यं च पञ्चमम्। महच् च दण्डपारुष्यम् अर्थदूषणम् एव च।

striyo 'kṣā mṛgayā pānaṃ vākpāruṣyaṃ ca pañcamam. mahac ca daṇḍapāruṣyam arthadūṣaṇam eva ca.

अष्टौ पूर्वनिमित्तानि नरस्य विनशिष्यतः। ब्राह्मणान् प्रथमं द्वेष्टि ब्राह्मणैश् च विरुध्यते।

aṣṭau pūrvanimittāni narasya vinaśiṣyataḥ. brāhmaṇān prathamaṃ dveṣṭi brāhmaṇaiś ca virudhyate.

ब्राह्मणस्वानि चादत्ते ब्राह्मणांश् च जिघांसति। रमते निन्दया चैषां प्रशंसां नाभिनन्दति।

brāhmaṇasvāni cādatte brāhmaṇāṃś ca jighāṃsati. ramate nindayā caiṣāṃ praśaṃsāṃ nābhinandati.

नैतान् स्मरति कृत्येषु याचितश् चाभ्यसूयति। यस्यैतानि निमित्तानि तस्यासन् नः पराभवः। एतान् दोषान् नरः प्राज्ञो बुद्ध्या बुद्ध्वा विवर्जयेत्।

naitān smarati kṛtyeṣu yācitaś cābhyasūyati. yasyaitāni nimittāni tasyāsan naḥ parābhavaḥ. etān doṣān naraḥ prājño buddhyā buddhvā vivarjayet.

अष्टाव् इमानि हर्षस्य नवनीतानि भारत। वर्तमानानि दृश्यन्ते तान्य् एव सुसुखान्य् अपि।

aṣṭāv imāni harṣasya navanītāni bhārata. vartamānāni dṛśyante tāny eva susukhāny api.

समागमश् च सखिभिर् महांश् चैव धनागमः। पुत्रेण च परिष्वङ्गः संनिपातश् च मैथुने।

samāgamaś ca sakhibhir mahāṃś caiva dhanāgamaḥ. putreṇa ca pariṣvaṅgaḥ saṃnipātaś ca maithune.

समये च प्रियालापः स्वयूथेषु च संनतिः। अभिप्रेतस्य लाभश् च पूजा च जनसंसदि।

samaye ca priyālāpaḥ svayūtheṣu ca saṃnatiḥ. abhipretasya lābhaś ca pūjā ca janasaṃsadi.

नवद्वारम् इदं वेश्म त्रिस्थूणं पञ्चसाक्षिकम्। क्षेत्रज्ञाधिष्ठितं विद्वान् यो वेद स परः कविः।

navadvāram idaṃ veśma tristhūṇaṃ pañcasākṣikam. kṣetrajñādhiṣṭhitaṃ vidvān yo veda sa paraḥ kaviḥ.

दश धर्मं न जानन्ति धृतराष्ट्र निबोध तान्। मत्तः प्रमत्त उन्मत्तः श्रान्तः क्रुद्धो बुभुक्षितः।

daśa dharmaṃ na jānanti dhṛtarāṣṭra nibodha tān. mattaḥ pramatta unmattaḥ śrāntaḥ kruddho bubhukṣitaḥ.

त्वरमाणश् च भीरुश् च लुब्धः कामी च ते दश। तस्माद् एतेषु भावेषु न प्रसज्जेत पण्डितः।

tvaramāṇaś ca bhīruś ca lubdhaḥ kāmī ca te daśa. tasmād eteṣu bhāveṣu na prasajjeta paṇḍitaḥ.

अत्रैवोदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। पुत्रार्थम् असुरेन्द्रेण गीतं चैव सुधन्वना।

atraivodāharantīmam itihāsaṃ purātanam. putrārtham asurendreṇa gītaṃ caiva sudhanvanā.

यः काममन्यू प्रजहाति राजा; पात्रे प्रतिष्ठापयते धनं च। विशेषविच् छ्रुतवान् क्षिप्रकारी; तं सर्वलोकः कुरुते प्रमाणम्।

yaḥ kāmamanyū prajahāti rājā; pātre pratiṣṭhāpayate dhanaṃ ca. viśeṣavic chrutavān kṣiprakārī; taṃ sarvalokaḥ kurute pramāṇam.

जानाति विश्वासयितुं मनुष्यान्; विज्ञातदोषेषु दधाति दण्डम्। जानाति मात्रां च तथा क्षमां च; तं तादृशं श्रीर् जुषते समग्रा।

jānāti viśvāsayituṃ manuṣyān; vijñātadoṣeṣu dadhāti daṇḍam. jānāti mātrāṃ ca tathā kṣamāṃ ca; taṃ tādṛśaṃ śrīr juṣate samagrā.

सुदुर्बलं नावजानाति कं चिद्; युक्तो रिपुं सेवते बुद्धिपूर्वम्। न विग्रहं रोचयते बलस्थैः; काले च यो विक्रमते स धीरः।

sudurbalaṃ nāvajānāti kaṃ cid; yukto ripuṃ sevate buddhipūrvam. na vigrahaṃ rocayate balasthaiḥ; kāle ca yo vikramate sa dhīraḥ.

प्राप्यापदं न व्यथते कदा चिद्; उद्योगम् अन्विच्छति चाप्रमत्तः। दुःखं च काले सहते जितात्मा; धुरंधरस् तस्य जिताः सपत्नाः।

prāpyāpadaṃ na vyathate kadā cid; udyogam anvicchati cāpramattaḥ. duḥkhaṃ ca kāle sahate jitātmā; dhuraṃdharas tasya jitāḥ sapatnāḥ.

अनर्थकं विप्रवासं गृहेभ्यः; पापैः संधिं परदाराभिमर्शम्। दम्भं स्तैन्यं पैशुनं मद्यपानं; न सेवते यः स सुखी सदैव।

anarthakaṃ vipravāsaṃ gṛhebhyaḥ; pāpaiḥ saṃdhiṃ paradārābhimarśam. dambhaṃ stainyaṃ paiśunaṃ madyapānaṃ; na sevate yaḥ sa sukhī sadaiva.

न संरम्भेणारभते ऽर्थवर्गम्; आकारितः शंसति तथ्यम् एव। न मात्रार्थे रोचयते विवादं; नापूजितः कुप्यति चाप्य् अमूढः।

na saṃrambheṇārabhate 'rthavargam; ākāritaḥ śaṃsati tathyam eva. na mātrārthe rocayate vivādaṃ; nāpūjitaḥ kupyati cāpy amūḍhaḥ.

न यो ऽभ्यसूयत्य् अनुकम्पते च; न दुर्बलः प्रातिभाव्यं करोति। नात्याह किं चित् क्षमते विवादं; सर्वत्र तादृग् लभते प्रशंसाम्।

na yo 'bhyasūyaty anukampate ca; na durbalaḥ prātibhāvyaṃ karoti. nātyāha kiṃ cit kṣamate vivādaṃ; sarvatra tādṛg labhate praśaṃsām.

यो नोद्धतं कुरुते जातु वेषं; न पौरुषेणापि विकत्थते ऽन्यान्। न मूर्च्छितः कटुकान्य् आह किं चित्; प्रियं सदा तं कुरुते जनो ऽपि।

yo noddhataṃ kurute jātu veṣaṃ; na pauruṣeṇāpi vikatthate 'nyān. na mūrcchitaḥ kaṭukāny āha kiṃ cit; priyaṃ sadā taṃ kurute jano 'pi.

न वैरम् उद्दीपयति प्रशान्तं; न दर्पम् आरोहति नास्तम् एति। न दुर्गतो ऽस्मीति करोति मन्युं; तम् आर्यशीलं परम् आहुर् अग्र्यम्।

na vairam uddīpayati praśāntaṃ; na darpam ārohati nāstam eti. na durgato 'smīti karoti manyuṃ; tam āryaśīlaṃ param āhur agryam.

न स्वे सुखे वै कुरुते प्रहर्षं; नान्यस्य दुःखे भवति प्रतीतः। दत्त्वा न पश्चात् कुरुते ऽनुतापं; न कत्थते सत्पुरुषार्यशीलः।

na sve sukhe vai kurute praharṣaṃ; nānyasya duḥkhe bhavati pratītaḥ. dattvā na paścāt kurute 'nutāpaṃ; na katthate satpuruṣāryaśīlaḥ.

देशाचारान् समयाञ् जातिधर्मान्; बुभूषते यस् तु परावरज्ञः। स तत्र तत्राधिगतः सदैव; महाजनस्याधिपत्यं करोति।

deśācārān samayāñ jātidharmān; bubhūṣate yas tu parāvarajñaḥ. sa tatra tatrādhigataḥ sadaiva; mahājanasyādhipatyaṃ karoti.

दम्भं मोहं मत्सरं पापकृत्यं; राजद्विष्टं पैशुनं पूगवैरम्। मत्तोन्मत्तैर् दुर्जनैश् चापि वादं; यः प्रज्ञावान् वर्जयेत् स प्रधानः।

dambhaṃ mohaṃ matsaraṃ pāpakṛtyaṃ; rājadviṣṭaṃ paiśunaṃ pūgavairam. mattonmattair durjanaiś cāpi vādaṃ; yaḥ prajñāvān varjayet sa pradhānaḥ.

दमं शौचं दैवतं मङ्गलानि; प्रायश्चित्तं विविधांल् लोकवादान्। एतानि यः कुरुते नैत्यकानि; तस्योत्थानं देवता राधयन्ति।

damaṃ śaucaṃ daivataṃ maṅgalāni; prāyaścittaṃ vividhāṃl lokavādān. etāni yaḥ kurute naityakāni; tasyotthānaṃ devatā rādhayanti.

समैर् विवाहं कुरुते न हीनैः; समैः सख्यं व्यवहारं कथाश् च। गुणैर् विशिष्टांश् च पुरोदधाति; विपश्चितस् तस्य नयाः सुनीताः।

samair vivāhaṃ kurute na hīnaiḥ; samaiḥ sakhyaṃ vyavahāraṃ kathāś ca. guṇair viśiṣṭāṃś ca purodadhāti; vipaścitas tasya nayāḥ sunītāḥ.

मितं भुङ्क्ते संविभज्याश्रितेभ्यो; मितं स्वपित्य् अमितं कर्म कृत्वा। ददात्य् अमित्रेष्व् अपि याचितः संस्; तम् आत्मवन्तं प्रजहत्य् अनर्थाः।

mitaṃ bhuṅkte saṃvibhajyāśritebhyo; mitaṃ svapity amitaṃ karma kṛtvā. dadāty amitreṣv api yācitaḥ saṃs; tam ātmavantaṃ prajahaty anarthāḥ.

चिकीर्षितं विप्रकृतं च यस्य; नान्ये जनाः कर्म जानन्ति किं चित्। मन्त्रे गुप्ते सम्यग् अनुष्ठिते च; स्वल्पो नास्य व्यथते कश् चिद् अर्थः।

cikīrṣitaṃ viprakṛtaṃ ca yasya; nānye janāḥ karma jānanti kiṃ cit. mantre gupte samyag anuṣṭhite ca; svalpo nāsya vyathate kaś cid arthaḥ.

यः सर्वभूतप्रशमे निविष्टः; सत्यो मृदुर् दानकृच् छुद्धभावः। अतीव संज्ञायते ज्ञातिमध्ये; महामणिर् जात्य इव प्रसन्नः।

yaḥ sarvabhūtapraśame niviṣṭaḥ; satyo mṛdur dānakṛc chuddhabhāvaḥ. atīva saṃjñāyate jñātimadhye; mahāmaṇir jātya iva prasannaḥ.

य आत्मनापत्रपते भृशं नरः; स सर्वलोकस्य गुरुर् भवत्य् उत। अनन्ततेजाः सुमनाः समाहितः; स्वतेजसा सूर्य इवावभासते।

ya ātmanāpatrapate bhṛśaṃ naraḥ; sa sarvalokasya gurur bhavaty uta. anantatejāḥ sumanāḥ samāhitaḥ; svatejasā sūrya ivāvabhāsate.

वने जाताः शापदग्धस्य राज्ञः; पाण्डोः पुत्राः पञ्च पञ्चेन्द्रकल्पाः। त्वयैव बाला वर्धिताः शिक्षिताश् च; तवादेशं पालयन्त्य् आम्बिकेय।

vane jātāḥ śāpadagdhasya rājñaḥ; pāṇḍoḥ putrāḥ pañca pañcendrakalpāḥ. tvayaiva bālā vardhitāḥ śikṣitāś ca; tavādeśaṃ pālayanty āmbikeya.

प्रदायैषाम् उचितं तात राज्यं; सुखी पुत्रैः सहितो मोदमानः। न देवानां नापि च मानुषाणां; भविष्यसि त्वं तर्कणीयो नरेन्द्र।

pradāyaiṣām ucitaṃ tāta rājyaṃ; sukhī putraiḥ sahito modamānaḥ. na devānāṃ nāpi ca mānuṣāṇāṃ; bhaviṣyasi tvaṃ tarkaṇīyo narendra.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...