महाभारत 5.16 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 16→

[mh-5-16] • 34 श्लोकाः

बृहस्पतिर् उवाच। त्वम् अग्ने सर्वदेवानां मुखं त्वम् असि हव्यवाट्। त्वम् अन्तः सर्वभूतानां गूढश् चरसि साक्षिवत्।

bṛhaspatir uvāca. tvam agne sarvadevānāṃ mukhaṃ tvam asi havyavāṭ. tvam antaḥ sarvabhūtānāṃ gūḍhaś carasi sākṣivat.

त्वाम् आहुर् एकं कवयस् त्वाम् आहुस् त्रिविधं पुनः। त्वया त्यक्तं जगच् चेदं सद्यो नश्येद् धुताशन।

tvām āhur ekaṃ kavayas tvām āhus trividhaṃ punaḥ. tvayā tyaktaṃ jagac cedaṃ sadyo naśyed dhutāśana.

कृत्वा तुभ्यं नमो विप्राः स्वकर्मविजितां गतिम्। गच्छन्ति सह पत्नीभिः सुतैर् अपि च शाश्वतीम्।

kṛtvā tubhyaṃ namo viprāḥ svakarmavijitāṃ gatim. gacchanti saha patnībhiḥ sutair api ca śāśvatīm.

त्वम् एवाग्ने हव्यवाहस् त्वम् एव परमं हविः। यजन्ति सत्रैस् त्वाम् एव यज्ञैश् च परमाध्वरे।

tvam evāgne havyavāhas tvam eva paramaṃ haviḥ. yajanti satrais tvām eva yajñaiś ca paramādhvare.

सृष्ट्वा लोकांस् त्रीन् इमान् हव्यवाह; प्राप्ते काले पचसि पुनः समिद्धः। सर्वस्यास्य भुवनस्य प्रसूतिस्; त्वम् एवाग्ने भवसि पुनः प्रतिष्ठा।

sṛṣṭvā lokāṃs trīn imān havyavāha; prāpte kāle pacasi punaḥ samiddhaḥ. sarvasyāsya bhuvanasya prasūtis; tvam evāgne bhavasi punaḥ pratiṣṭhā.

त्वाम् अग्ने जलदान् आहुर् विद्युतश् च त्वम् एव हि। दहन्ति सर्वभूतानि त्वत्तो निष्क्रम्य हायनाः।

tvām agne jaladān āhur vidyutaś ca tvam eva hi. dahanti sarvabhūtāni tvatto niṣkramya hāyanāḥ.

त्वय्य् आपो निहिताः सर्वास् त्वयि सर्वम् इदं जगत्। न ते ऽस्त्य् अविदितं किं चित् त्रिषु लोकेषु पावक।

tvayy āpo nihitāḥ sarvās tvayi sarvam idaṃ jagat. na te 'sty aviditaṃ kiṃ cit triṣu lokeṣu pāvaka.

स्वयोनिं भजते सर्वो विशस्वापो ऽविशङ्कितः। अहं त्वां वर्धयिष्यामि ब्राह्मैर् मन्त्रैः सनातनैः।

svayoniṃ bhajate sarvo viśasvāpo 'viśaṅkitaḥ. ahaṃ tvāṃ vardhayiṣyāmi brāhmair mantraiḥ sanātanaiḥ.

शल्य उवाच। एवं स्तुतो हव्यवाहो भगवान् कविर् उत्तमः। बृहस्पतिम् अथोवाच प्रीतिमान् वाक्यम् उत्तमम्। दर्शयिष्यामि ते शक्रं सत्यम् एतद् ब्रवीमि ते।

śalya uvāca. evaṃ stuto havyavāho bhagavān kavir uttamaḥ. bṛhaspatim athovāca prītimān vākyam uttamam. darśayiṣyāmi te śakraṃ satyam etad bravīmi te.

प्रविश्यापस् ततो वह्निः ससमुद्राः सपल्वलाः। आजगाम सरस् तच् च गूढो यत्र शतक्रतुः।

praviśyāpas tato vahniḥ sasamudrāḥ sapalvalāḥ. ājagāma saras tac ca gūḍho yatra śatakratuḥ.

अथ तत्रापि पद्मानि विचिन्वन् भरतर्षभ। अन्वपश्यत् स देवेन्द्रं बिसमध्यगतं स्थितम्।

atha tatrāpi padmāni vicinvan bharatarṣabha. anvapaśyat sa devendraṃ bisamadhyagataṃ sthitam.

आगत्य च ततस् तूर्णं तम् आचष्ट बृहस्पतेः। अणुमात्रेण वपुषा पद्मतन्त्वाश्रितं प्रभुम्।

āgatya ca tatas tūrṇaṃ tam ācaṣṭa bṛhaspateḥ. aṇumātreṇa vapuṣā padmatantvāśritaṃ prabhum.

गत्वा देवर्षिगन्धर्वैः सहितो ऽथ बृहस्पतिः। पुराणैः कर्मभिर् देवं तुष्टाव बलसूदनम्।

gatvā devarṣigandharvaiḥ sahito 'tha bṛhaspatiḥ. purāṇaiḥ karmabhir devaṃ tuṣṭāva balasūdanam.

महासुरो हतः शक्र नमुचिर् दारुणस् त्वया। शम्बरश् च बलश् चैव तथोभौ घोरविक्रमौ।

mahāsuro hataḥ śakra namucir dāruṇas tvayā. śambaraś ca balaś caiva tathobhau ghoravikramau.

शतक्रतो विवर्धस्व सर्वाञ् शत्रून् निषूदय। उत्तिष्ठ वज्रिन् संपश्य देवर्षींश् च समागतान्।

śatakrato vivardhasva sarvāñ śatrūn niṣūdaya. uttiṣṭha vajrin saṃpaśya devarṣīṃś ca samāgatān.

महेन्द्र दानवान् हत्वा लोकास् त्रातास् त्वया विभो। अपां फेनं समासाद्य विष्णुतेजोपबृंहितम्। त्वया वृत्रो हतः पूर्वं देवराज जगत्पते।

mahendra dānavān hatvā lokās trātās tvayā vibho. apāṃ phenaṃ samāsādya viṣṇutejopabṛṃhitam. tvayā vṛtro hataḥ pūrvaṃ devarāja jagatpate.

त्वं सर्वभूतेषु वरेण्य ईड्यस्; त्वया समं विद्यते नेह भूतम्। त्वया धार्यन्ते सर्वभूतानि शक्र; त्वं देवानां महिमानं चकर्थ।

tvaṃ sarvabhūteṣu vareṇya īḍyas; tvayā samaṃ vidyate neha bhūtam. tvayā dhāryante sarvabhūtāni śakra; tvaṃ devānāṃ mahimānaṃ cakartha.

पाहि देवान् सलोकांश् च महेन्द्र बलम् आप्नुहि। एवं संस्तूयमानश् च सो ऽवर्धत शनैः शनैः।

pāhi devān salokāṃś ca mahendra balam āpnuhi. evaṃ saṃstūyamānaś ca so 'vardhata śanaiḥ śanaiḥ.

स्वं चैव वपुर् आस्थाय बभूव स बलान्वितः। अब्रवीच् च गुरुं देवो बृहस्पतिम् उपस्थितम्।

svaṃ caiva vapur āsthāya babhūva sa balānvitaḥ. abravīc ca guruṃ devo bṛhaspatim upasthitam.

किं कार्यम् अवशिष्टं वो हतस् त्वाष्ट्रो महासुरः। वृत्रश् च सुमहाकायो ग्रस्तुं लोकान् इयेष यः।

kiṃ kāryam avaśiṣṭaṃ vo hatas tvāṣṭro mahāsuraḥ. vṛtraś ca sumahākāyo grastuṃ lokān iyeṣa yaḥ.

बृहस्पतिर् उवाच। मानुषो नहुषो राजा देवर्षिगणतेजसा। देवराज्यम् अनुप्राप्तः सर्वान् नो बाधते भृशम्।

bṛhaspatir uvāca. mānuṣo nahuṣo rājā devarṣigaṇatejasā. devarājyam anuprāptaḥ sarvān no bādhate bhṛśam.

इन्द्र उवाच। कथं नु नहुषो राज्यं देवानां प्राप दुर्लभम्। तपसा केन वा युक्तः किंवीर्यो वा बृहस्पते। तत् सर्वं कथयध्वं मे यथेन्द्रत्वम् उपेयिवान्।

indra uvāca. kathaṃ nu nahuṣo rājyaṃ devānāṃ prāpa durlabham. tapasā kena vā yuktaḥ kiṃvīryo vā bṛhaspate. tat sarvaṃ kathayadhvaṃ me yathendratvam upeyivān.

बृहस्पतिर् उवाच। त्वयि प्रणष्टे देवेश विश्वं प्रव्यथितं जगत्। परस्परभयोद्विग्नं बभूवार्तम् अराजकम्। ततो देवैः सगन्धर्वैः सर्षिसंघैः सपावकैः। मानुषो नहुषो राजा देवराज्ये ऽभिषेचितः। देवा भीताः शक्रम् अकामयन्त; त्वया त्यक्तं महद् ऐन्द्रं पदं तत्। तदा देवाः पितरो ऽथर्षयश् च; गन्धर्वसंघाश् च समेत्य सर्वे।

bṛhaspatir uvāca. tvayi praṇaṣṭe deveśa viśvaṃ pravyathitaṃ jagat. parasparabhayodvignaṃ babhūvārtam arājakam. tato devaiḥ sagandharvaiḥ sarṣisaṃghaiḥ sapāvakaiḥ. mānuṣo nahuṣo rājā devarājye 'bhiṣecitaḥ. devā bhītāḥ śakram akāmayanta; tvayā tyaktaṃ mahad aindraṃ padaṃ tat. tadā devāḥ pitaro 'tharṣayaś ca; gandharvasaṃghāś ca sametya sarve.

गत्वाब्रुवन् नहुषं शक्र तत्र; त्वं नो राजा भव भुवनस्य गोप्ता। तान् अब्रवीन् नहुषो नास्मि शक्त; आप्यायध्वं तपसा तेजसा च।

gatvābruvan nahuṣaṃ śakra tatra; tvaṃ no rājā bhava bhuvanasya goptā. tān abravīn nahuṣo nāsmi śakta; āpyāyadhvaṃ tapasā tejasā ca.

एवम् उक्तैर् वर्धितश् चापि देवै; राजाभवन् नहुषो घोरवीर्यः। त्रैलोक्ये च प्राप्य राज्यं तपस्विनः; कृत्वा वाहान् याति लोकान् दुरात्मा।

evam uktair vardhitaś cāpi devai; rājābhavan nahuṣo ghoravīryaḥ. trailokye ca prāpya rājyaṃ tapasvinaḥ; kṛtvā vāhān yāti lokān durātmā.

तेजोहरं दृष्टिविषं सुघोरं; मा त्वं पश्येर् नहुषं वै कदा चित्। देवाश् च सर्वे नहुषं भयार्ता; न पश्यन्तो गूढरूपाश् चरन्ति।

tejoharaṃ dṛṣṭiviṣaṃ sughoraṃ; mā tvaṃ paśyer nahuṣaṃ vai kadā cit. devāś ca sarve nahuṣaṃ bhayārtā; na paśyanto gūḍharūpāś caranti.

शल्य उवाच। एवं वदत्य् अङ्गिरसां वरिष्ठे; बृहस्पतौ लोकपालः कुबेरः। वैवस्वतश् चैव यमः पुराणो; देवश् च सोमो वरुणश् चाजगाम।

śalya uvāca. evaṃ vadaty aṅgirasāṃ variṣṭhe; bṛhaspatau lokapālaḥ kuberaḥ. vaivasvataś caiva yamaḥ purāṇo; devaś ca somo varuṇaś cājagāma.

ते वै समागम्य महेन्द्रम् ऊचुर्; दिष्ट्या त्वाष्ट्रो निहतश् चैव वृत्रः। दिष्ट्या च त्वां कुशलिनम् अक्षतं च; पश्यामो वै निहतारिं च शक्र।

te vai samāgamya mahendram ūcur; diṣṭyā tvāṣṭro nihataś caiva vṛtraḥ. diṣṭyā ca tvāṃ kuśalinam akṣataṃ ca; paśyāmo vai nihatāriṃ ca śakra.

स तान् यथावत् प्रतिभाष्य शक्रः; संचोदयन् नहुषस्यान्तरेण। राजा देवानां नहुषो घोररूपस्; तत्र साह्यं दीयतां मे भवद्भिः। च हि लोकपालान्। समेत्य वै प्रीतमना महेन्द्रः। उवाच चैनान्।

sa tān yathāvat pratibhāṣya śakraḥ; saṃcodayan nahuṣasyāntareṇa. rājā devānāṃ nahuṣo ghorarūpas; tatra sāhyaṃ dīyatāṃ me bhavadbhiḥ. ca hi lokapālān. sametya vai prītamanā mahendraḥ. uvāca cainān.

ते चाब्रुवन् नहुषो घोररूपो; दृष्टीविषस् तस्य बिभीम देव। त्वं चेद् राजन् नहुषं पराजयेस्; तद् वै वयं भागम् अर्हाम शक्र।

te cābruvan nahuṣo ghorarūpo; dṛṣṭīviṣas tasya bibhīma deva. tvaṃ ced rājan nahuṣaṃ parājayes; tad vai vayaṃ bhāgam arhāma śakra.

इन्द्रो ऽब्रवीद् भवतु भवान् अपां पतिर्; यमः कुबेरश् च महाभिषेकम्। संप्राप्नुवन्त्व् अद्य सहैव तेन; रिपुं जयामो नहुषं घोरदृष्टिम्।

indro 'bravīd bhavatu bhavān apāṃ patir; yamaḥ kuberaś ca mahābhiṣekam. saṃprāpnuvantv adya sahaiva tena; ripuṃ jayāmo nahuṣaṃ ghoradṛṣṭim.

ततः शक्रं ज्वलनो ऽप्य् आह भागं; प्रयच्छ मह्यं तव साह्यं करिष्ये। तम् आह शक्रो भविताग्ने तवापि; ऐन्द्राग्नो वै भाग एको महाक्रतौ।

tataḥ śakraṃ jvalano 'py āha bhāgaṃ; prayaccha mahyaṃ tava sāhyaṃ kariṣye. tam āha śakro bhavitāgne tavāpi; aindrāgno vai bhāga eko mahākratau.

एवं संचिन्त्य भगवान् महेन्द्रः पाकशासनः। कुबेरं सर्वयक्षाणां धनानां च प्रभुं तथा।

evaṃ saṃcintya bhagavān mahendraḥ pākaśāsanaḥ. kuberaṃ sarvayakṣāṇāṃ dhanānāṃ ca prabhuṃ tathā.

वैवस्वतं पितॄणां च वरुणं चाप्य् अपां तथा। आधिपत्यं ददौ शक्रः सत्कृत्य वरदस् तदा।

vaivasvataṃ pitṝṇāṃ ca varuṇaṃ cāpy apāṃ tathā. ādhipatyaṃ dadau śakraḥ satkṛtya varadas tadā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...