महाभारत 5.157 (श्लोक 1)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 157→

[mh-5-157] • 18 श्लोकाः

संजय उवाच। हिरण्वत्यां निविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु। न्यविशन्त महाराज कौरवेया यथाविधि। तत्र दुर्योधनो राजा निवेश्य बलम् ओजसा। संमानयित्वा नृपतीन् न्यस्य गुल्मांस् तथैव च। आरक्षस्य विधिं कृत्वा योधानां तत्र भारत। कर्णं दुःशासनं चैव शकुनिं चापि सौबलम्। आनाय्य नृपतिस् तत्र मन्त्रयाम् आस भारत। दुर्योधनो महाराज कर्णेन सह भारत। संभाषित्वा च कर्णेन भ्रात्रा दुःशासनेन च।

saṃjaya uvāca. hiraṇvatyāṃ niviṣṭeṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu. nyaviśanta mahārāja kauraveyā yathāvidhi. tatra duryodhano rājā niveśya balam ojasā. saṃmānayitvā nṛpatīn nyasya gulmāṃs tathaiva ca. ārakṣasya vidhiṃ kṛtvā yodhānāṃ tatra bhārata. karṇaṃ duḥśāsanaṃ caiva śakuniṃ cāpi saubalam. ānāyya nṛpatis tatra mantrayām āsa bhārata. duryodhano mahārāja karṇena saha bhārata. saṃbhāṣitvā ca karṇena bhrātrā duḥśāsanena ca.

सौबलेन च राजेन्द्र तथा दुःशासनेन च। आहूयोपह्वरे राजन्न् उलूकम् इदम् अब्रवीत्।

saubalena ca rājendra tathā duḥśāsanena ca. āhūyopahvare rājann ulūkam idam abravīt.

उलूक गच्छ कैतव्य पाण्डवान् सहसोमकान्। गत्वा मम वचो ब्रूहि वासुदेवस्य शृण्वतः।

ulūka gaccha kaitavya pāṇḍavān sahasomakān. gatvā mama vaco brūhi vāsudevasya śṛṇvataḥ.

इदं तत् समनुप्राप्तं वर्षपूगाभिचिन्तितम्। पाण्डवानां कुरूणां च युद्धं लोकभयंकरम्।

idaṃ tat samanuprāptaṃ varṣapūgābhicintitam. pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca yuddhaṃ lokabhayaṃkaram.

यद् एतत् कत्थनावाक्यं संजयो महद् अब्रवीत्। वासुदेवसहायस्य गर्जतः सानुजस्य ते। मध्ये कुरूणां कौन्तेय तस्य कालो ऽयम् आगतः। यथा वः संप्रतिज्ञातं तत् सर्वं क्रियताम् इति। ज्येष्ठं तथैव कौन्तेयं ब्रूयास् त्वं वचनान् मम। भ्रातृभिः सहितः सर्वैः सोमकैश् च सकेकयैः। कथं वा धार्मिको भूत्वा त्वम् अधर्मे मनः कृथाः। य इच्छसि जगत् सर्वं नश्यमानं नृशंसवत्। अभयं सर्वभूतेभ्यो दाता त्वम् इति मे मतिः। श्रूयते हि पुरा गीतः श्लोको ऽयं भरतर्षभ। प्रह्लादेनाथ भद्रं ते हृते राज्ये तु दैवतैः। यस्य धर्मध्वजो नित्यं सुराध्वज इवोच्छ्रितः। प्रच्छन्नानि च पापानि बैडालं नाम तद् व्रतम्। अत्र ते वर्तयिष्यामि आख्यानम् इदम् उत्तमम्। कथितं नारदेनेह पितुर् मम नराधिप। मार्जारः किल दुष्टात्मा निश्चेष्टः सर्वकर्मसु। ऊर्ध्वबाहुः स्थितो राजन् गङ्गातीरे कदा चन। स वै कृत्वा मनःशुद्धिं प्रत्ययार्थं शरीरिणाम्। करोमि धर्मम् इत्य् आह सर्वान् एव शरीरिणः। तस्य कालेन महता विश्रम्भं जग्मुर् अण्डजाः। समेत्य च प्रशंसन्ति मार्जारं तं विशां पते। पूज्यमानस् तु तैः सर्वैः पक्षिभिः पक्षिभोजनः। आत्मकार्यं कृतं मेने चर्यायाश् च कृतं फलम्। अथ दीर्घस्य कालस्य तं देशं मूषिका ययुः। ददृशुस् तं च ते तत्र धार्मिकं व्रतचारिणम्। कार्येण महता युक्तं दम्भयुक्तेन भारत। तेषां मतिर् इयं राजन्न् आसीत् तत्र विनिश्चये। बहुमित्रा वयं सर्वे तेषां नो मातुलो ह्य् अयम्। रक्षां करोतु सततं वृद्धबालस्य सर्वशः। उपगम्य तु ते सर्वे बिडालम् इदम् अब्रुवन्। भवत्प्रसादाद् इच्छामश् चर्तुं चैव यथासुखम्। भवान् नो गतिर् अव्यग्रा भवान् नः परमः सुहृत्। ते वयं सहिताः सर्वे भवन्तं शरणं गताः। भवान् धर्मपरो नित्यं भवान् धर्मे व्यवस्थितः। स नो रक्ष महाप्रज्ञ त्रिदशान् इव वज्रभृत्। एवम् उक्तस् तु तैः सर्वैर् मूषिकैः स विशां पते। प्रत्युवाच ततः सर्वान् मूषिकान् मूषिकान्तकृत्। द्वयोर् योगं न पश्यामि तपसो रक्षणस्य च। अवश्यं तु मया कार्यं वचनं भवतां हितम्। युष्माभिर् अपि कर्तव्यं वचनं मम नित्यशः। तपसास्मि परिश्रान्तो दृढं नियमम् आस्थितः। न चापि गमने शक्तिं कां चित् पश्यामि चिन्तयन्। सो ऽस्मि नेयः सदा ताता नदीकूलम् इतः सुखम्। तथेति तं प्रतिज्ञाय मूषिका भरतर्षभ। वृद्धबालम् अथो सर्वे मार्जाराय न्यवेदयन्। ततः स पापो दुष्टात्मा मूषिकान् अथ भक्षयन्। पीवरश् च सुवर्णश् च दृढबन्धश् च जायते। मूषिकाणां गणश् चात्र भृशं संक्षीयते ऽथ सः। मार्जारो वर्धते चापि तेजोबलसमन्वितः। ततस् ते मूषिकाः सर्वे समेत्यान्योन्यम् अब्रुवन्। मातुलो वर्धते नित्यं वयं क्षीयामहे भृशम्। ततः प्राज्ञतमः कश् चिड् डिण्डिको नाम मूषिकः। अब्रवीद् वचनं राजन् मूषिकाणां महागणम्। गच्छतां वो नदीतीरं सहितानां विशेषतः। पृष्ठतो ऽहं गमिष्यामि सहैव मातुलेन तु। साधु साध्व् इति ते सर्वे पूजयां चक्रिरे तदा। चक्रुश् चैव यथान्यायं डिण्डिकस्य वचो ऽर्थवत्। अविज्ञानात् ततः सो ऽथ डिण्डिकं ह्य् उपभुक्तवान्। ततस् ते सहिताः सर्वे मन्त्रयाम् आसुर् अञ्जसा। तत्र वृद्धतमः कश् चित् कोलिको नाम मूषिकः। अब्रवीद् वचनं राजञ् ज्ञातिमध्ये यथातथम्। न मातुलो धर्मकामश् छद्ममात्रं कृता शिखा। न मूलफलभक्षस्य विष्ठा भवति लोमशा। अस्य गात्राणि वर्धन्ते गणश् च परिहीयते। अद्य सप्ताष्टदिवसान् डिण्डिको ऽपि न दृश्यते। एतच् छ्रुत्वा वचः सर्वे मूषिका विप्रदुद्रुवुः। बिडालो ऽपि स दुष्टात्मा जगामैव यथागतम्। तथा त्वम् अपि दुष्टात्मन् बैडालं व्रतम् आस्थितः। चरसि ज्ञातिषु सदा बिडालो मूषिकेष्व् इव। अन्यथा किल ते वाक्यम् अन्यथा कर्म दृश्यते। दम्भनार्थाय लोकस्य वेदाश् चोपशमश् च ते। त्यक्त्वा छद्म त्व् इदं राजन् क्षत्रधर्मं समाश्रितः। कुरु कार्याणि सर्वाणि धर्मिष्ठो ऽसि नरर्षभ। बाहुवीर्येण पृथिवीं लब्ध्वा भरतसत्तम। देहि दानं द्विजातिभ्यः पितृभ्यश् च यथोचितम्। क्लिष्टाया वर्षपूगांश् च मातुर् मातृहिते स्थितः। प्रमार्जाश्रु रणे जित्वा संमानं परम् आवह। पञ्च ग्रामा वृता यत्नान् नास्माभिर् अपवर्जिताः। युध्यामहे कथं संख्ये कोपयेम च पाण्डवान्। त्वत्कृते दुष्टभावस्य संत्यागो विदुरस्य च। जातुषे च गृहे दाहं स्मर तं पुरुषो भव। यच् च कृष्णम् अवोचस् त्वम् आयान्तं कुरुसंसदि। अयम् अस्मि स्थितो राजञ् शमाय समराय च। तस्यायम् आगतः कालः समरस्य नराधिप। एतद् अर्थं मया सर्वं कृतम् एतद् युधिष्ठिर। किं नु युद्धात् परं लाभं क्षत्रियो बहु मन्यते। किं च त्वं क्षत्रियकुले जातः संप्रथितो भुवि। द्रोणाद् अस्त्राणि संप्राप्य कृपाच् च भरतर्षभ। तुल्ययोनौ समबले वासुदेवं समाश्रितः। ब्रूयास् त्वं वासुदेवं च पाण्डवानां समीपतः। आत्मार्थं पाण्डवार्थं च यत्तो मां प्रतियोधय। सभामध्ये च यद् रूपं मायया कृतवान् असि। तत् तथैव पुनः कृत्वा सार्जुनो माम् अभिद्रव। इन्द्रजालं च मायां वै कुहका वापि भीषणा। आत्तशस्त्रस्य संग्रामे वहन्ति प्रतिगर्जनाः। वयम् अप्य् उत्सहेम द्यां खं च गच्छेम मायया। रसातलं विशा ऽमोपि ऐन्द्रं वा पुरम् एव तु। दर्शयेम च रूपाणि स्वशरीरे बहून्य् अपि। न तु पर्यायतः सिद्धिर् बुद्धिम् आप्नोति मानुषीम्। मनसैव हि भूतानि धातैव कुरुते वशे। यद् ब्रवीषि च वार्ष्णेय धार्तराष्ट्रान् अहं रणे। घातयित्वा प्रदास्यामि पार्थेभ्यो राज्यम् उत्तमम्। आचचक्षे च मे सर्वं संजयस् तव भाषितम्। मद्द्वितीयेन पार्थेन वैरं वः सव्यसाचिना। स सत्यसंगरो भूत्वा पाण्डवार्थे पराक्रमी। युध्यस्वाद्य रणे यत्तः पश्यामः पुरुषो भव। यस् तु शत्रुम् अभिज्ञाय शुद्धं पौरुषम् आस्थितः। करोति द्विषतां शोकं स जीवति सुजीवितम्। अकस्माच् चैव ते कृष्ण ख्यातं लोके महद् यशः। अद्येदानीं विजानीमः सन्ति षण्ढाः सशृङ्गकाः। मद्विधो नापि नृपतिस् त्वयि युक्तः कथं चन। सन्नाहं संयुगे कर्तुं कंसभृत्ये विशेषतः।

yad etat katthanāvākyaṃ saṃjayo mahad abravīt. vāsudevasahāyasya garjataḥ sānujasya te. madhye kurūṇāṃ kaunteya tasya kālo 'yam āgataḥ. yathā vaḥ saṃpratijñātaṃ tat sarvaṃ kriyatām iti. jyeṣṭhaṃ tathaiva kaunteyaṃ brūyās tvaṃ vacanān mama. bhrātṛbhiḥ sahitaḥ sarvaiḥ somakaiś ca sakekayaiḥ. kathaṃ vā dhārmiko bhūtvā tvam adharme manaḥ kṛthāḥ. ya icchasi jagat sarvaṃ naśyamānaṃ nṛśaṃsavat. abhayaṃ sarvabhūtebhyo dātā tvam iti me matiḥ. śrūyate hi purā gītaḥ śloko 'yaṃ bharatarṣabha. prahlādenātha bhadraṃ te hṛte rājye tu daivataiḥ. yasya dharmadhvajo nityaṃ surādhvaja ivocchritaḥ. pracchannāni ca pāpāni baiḍālaṃ nāma tad vratam. atra te vartayiṣyāmi ākhyānam idam uttamam. kathitaṃ nāradeneha pitur mama narādhipa. mārjāraḥ kila duṣṭātmā niśceṣṭaḥ sarvakarmasu. ūrdhvabāhuḥ sthito rājan gaṅgātīre kadā cana. sa vai kṛtvā manaḥśuddhiṃ pratyayārthaṃ śarīriṇām. karomi dharmam ity āha sarvān eva śarīriṇaḥ. tasya kālena mahatā viśrambhaṃ jagmur aṇḍajāḥ. sametya ca praśaṃsanti mārjāraṃ taṃ viśāṃ pate. pūjyamānas tu taiḥ sarvaiḥ pakṣibhiḥ pakṣibhojanaḥ. ātmakāryaṃ kṛtaṃ mene caryāyāś ca kṛtaṃ phalam. atha dīrghasya kālasya taṃ deśaṃ mūṣikā yayuḥ. dadṛśus taṃ ca te tatra dhārmikaṃ vratacāriṇam. kāryeṇa mahatā yuktaṃ dambhayuktena bhārata. teṣāṃ matir iyaṃ rājann āsīt tatra viniścaye. bahumitrā vayaṃ sarve teṣāṃ no mātulo hy ayam. rakṣāṃ karotu satataṃ vṛddhabālasya sarvaśaḥ. upagamya tu te sarve biḍālam idam abruvan. bhavatprasādād icchāmaś cartuṃ caiva yathāsukham. bhavān no gatir avyagrā bhavān naḥ paramaḥ suhṛt. te vayaṃ sahitāḥ sarve bhavantaṃ śaraṇaṃ gatāḥ. bhavān dharmaparo nityaṃ bhavān dharme vyavasthitaḥ. sa no rakṣa mahāprajña tridaśān iva vajrabhṛt. evam uktas tu taiḥ sarvair mūṣikaiḥ sa viśāṃ pate. pratyuvāca tataḥ sarvān mūṣikān mūṣikāntakṛt. dvayor yogaṃ na paśyāmi tapaso rakṣaṇasya ca. avaśyaṃ tu mayā kāryaṃ vacanaṃ bhavatāṃ hitam. yuṣmābhir api kartavyaṃ vacanaṃ mama nityaśaḥ. tapasāsmi pariśrānto dṛḍhaṃ niyamam āsthitaḥ. na cāpi gamane śaktiṃ kāṃ cit paśyāmi cintayan. so 'smi neyaḥ sadā tātā nadīkūlam itaḥ sukham. tatheti taṃ pratijñāya mūṣikā bharatarṣabha. vṛddhabālam atho sarve mārjārāya nyavedayan. tataḥ sa pāpo duṣṭātmā mūṣikān atha bhakṣayan. pīvaraś ca suvarṇaś ca dṛḍhabandhaś ca jāyate. mūṣikāṇāṃ gaṇaś cātra bhṛśaṃ saṃkṣīyate 'tha saḥ. mārjāro vardhate cāpi tejobalasamanvitaḥ. tatas te mūṣikāḥ sarve sametyānyonyam abruvan. mātulo vardhate nityaṃ vayaṃ kṣīyāmahe bhṛśam. tataḥ prājñatamaḥ kaś ciḍ ḍiṇḍiko nāma mūṣikaḥ. abravīd vacanaṃ rājan mūṣikāṇāṃ mahāgaṇam. gacchatāṃ vo nadītīraṃ sahitānāṃ viśeṣataḥ. pṛṣṭhato 'haṃ gamiṣyāmi sahaiva mātulena tu. sādhu sādhv iti te sarve pūjayāṃ cakrire tadā. cakruś caiva yathānyāyaṃ ḍiṇḍikasya vaco 'rthavat. avijñānāt tataḥ so 'tha ḍiṇḍikaṃ hy upabhuktavān. tatas te sahitāḥ sarve mantrayām āsur añjasā. tatra vṛddhatamaḥ kaś cit koliko nāma mūṣikaḥ. abravīd vacanaṃ rājañ jñātimadhye yathātatham. na mātulo dharmakāmaś chadmamātraṃ kṛtā śikhā. na mūlaphalabhakṣasya viṣṭhā bhavati lomaśā. asya gātrāṇi vardhante gaṇaś ca parihīyate. adya saptāṣṭadivasān ḍiṇḍiko 'pi na dṛśyate. etac chrutvā vacaḥ sarve mūṣikā vipradudruvuḥ. biḍālo 'pi sa duṣṭātmā jagāmaiva yathāgatam. tathā tvam api duṣṭātman baiḍālaṃ vratam āsthitaḥ. carasi jñātiṣu sadā biḍālo mūṣikeṣv iva. anyathā kila te vākyam anyathā karma dṛśyate. dambhanārthāya lokasya vedāś copaśamaś ca te. tyaktvā chadma tv idaṃ rājan kṣatradharmaṃ samāśritaḥ. kuru kāryāṇi sarvāṇi dharmiṣṭho 'si nararṣabha. bāhuvīryeṇa pṛthivīṃ labdhvā bharatasattama. dehi dānaṃ dvijātibhyaḥ pitṛbhyaś ca yathocitam. kliṣṭāyā varṣapūgāṃś ca mātur mātṛhite sthitaḥ. pramārjāśru raṇe jitvā saṃmānaṃ param āvaha. pañca grāmā vṛtā yatnān nāsmābhir apavarjitāḥ. yudhyāmahe kathaṃ saṃkhye kopayema ca pāṇḍavān. tvatkṛte duṣṭabhāvasya saṃtyāgo vidurasya ca. jātuṣe ca gṛhe dāhaṃ smara taṃ puruṣo bhava. yac ca kṛṣṇam avocas tvam āyāntaṃ kurusaṃsadi. ayam asmi sthito rājañ śamāya samarāya ca. tasyāyam āgataḥ kālaḥ samarasya narādhipa. etad arthaṃ mayā sarvaṃ kṛtam etad yudhiṣṭhira. kiṃ nu yuddhāt paraṃ lābhaṃ kṣatriyo bahu manyate. kiṃ ca tvaṃ kṣatriyakule jātaḥ saṃprathito bhuvi. droṇād astrāṇi saṃprāpya kṛpāc ca bharatarṣabha. tulyayonau samabale vāsudevaṃ samāśritaḥ. brūyās tvaṃ vāsudevaṃ ca pāṇḍavānāṃ samīpataḥ. ātmārthaṃ pāṇḍavārthaṃ ca yatto māṃ pratiyodhaya. sabhāmadhye ca yad rūpaṃ māyayā kṛtavān asi. tat tathaiva punaḥ kṛtvā sārjuno mām abhidrava. indrajālaṃ ca māyāṃ vai kuhakā vāpi bhīṣaṇā. āttaśastrasya saṃgrāme vahanti pratigarjanāḥ. vayam apy utsahema dyāṃ khaṃ ca gacchema māyayā. rasātalaṃ viśā 'mopi aindraṃ vā puram eva tu. darśayema ca rūpāṇi svaśarīre bahūny api. na tu paryāyataḥ siddhir buddhim āpnoti mānuṣīm. manasaiva hi bhūtāni dhātaiva kurute vaśe. yad bravīṣi ca vārṣṇeya dhārtarāṣṭrān ahaṃ raṇe. ghātayitvā pradāsyāmi pārthebhyo rājyam uttamam. ācacakṣe ca me sarvaṃ saṃjayas tava bhāṣitam. maddvitīyena pārthena vairaṃ vaḥ savyasācinā. sa satyasaṃgaro bhūtvā pāṇḍavārthe parākramī. yudhyasvādya raṇe yattaḥ paśyāmaḥ puruṣo bhava. yas tu śatrum abhijñāya śuddhaṃ pauruṣam āsthitaḥ. karoti dviṣatāṃ śokaṃ sa jīvati sujīvitam. akasmāc caiva te kṛṣṇa khyātaṃ loke mahad yaśaḥ. adyedānīṃ vijānīmaḥ santi ṣaṇḍhāḥ saśṛṅgakāḥ. madvidho nāpi nṛpatis tvayi yuktaḥ kathaṃ cana. sannāhaṃ saṃyuge kartuṃ kaṃsabhṛtye viśeṣataḥ.

अमर्षं राज्यहरणं वनवासं च पाण्डव। द्रौपद्याश् च परिक्लेशं संस्मरन् पुरुषो भव।

amarṣaṃ rājyaharaṇaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava. draupadyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava.

यदर्थं क्षत्रिया सूते गर्भं तद् इदम् आगतम्। बलं वीर्यं च शौर्यं च परं चाप्य् अस्त्रलाघवम्। पौरुषं दर्शयन् युद्धे कोपस्य कुरु निष्कृतिम्।

yadarthaṃ kṣatriyā sūte garbhaṃ tad idam āgatam. balaṃ vīryaṃ ca śauryaṃ ca paraṃ cāpy astralāghavam. pauruṣaṃ darśayan yuddhe kopasya kuru niṣkṛtim.

परिक्लिष्टस्य दीनस्य दीर्घकालोषितस्य च। न स्फुटेद् धृदयं कस्य ऐश्वर्याद् भ्रंशितस्य च।

parikliṣṭasya dīnasya dīrghakāloṣitasya ca. na sphuṭed dhṛdayaṃ kasya aiśvaryād bhraṃśitasya ca.

कुले जातस्य शूरस्य परवित्तेषु गृध्यतः। आच्छिन्नं राज्यम् आक्रम्य कोपं कस्य न दीपयेत्।

kule jātasya śūrasya paravitteṣu gṛdhyataḥ. ācchinnaṃ rājyam ākramya kopaṃ kasya na dīpayet.

यत् तद् उक्तं महद् वाक्यं कर्मणा तद् विभाव्यताम्। अकर्मणा कत्थितेन सन्तः कुपुरुषं विदुः।

yat tad uktaṃ mahad vākyaṃ karmaṇā tad vibhāvyatām. akarmaṇā katthitena santaḥ kupuruṣaṃ viduḥ.

अमित्राणां वशे स्थानं राज्यस्य च पुनर्भवः। द्वाव् अर्थौ युध्यमानस्य तस्मात् कुरुत पौरुषम्।

amitrāṇāṃ vaśe sthānaṃ rājyasya ca punarbhavaḥ. dvāv arthau yudhyamānasya tasmāt kuruta pauruṣam.

अस्मान् वा त्वं पराजित्य प्रशाधि पृथिवीम् इमाम्। अथ वा निहतो ऽस्माभिर् वीरलोकं गमिष्यसि।

asmān vā tvaṃ parājitya praśādhi pṛthivīm imām. atha vā nihato 'smābhir vīralokaṃ gamiṣyasi.

राष्ट्रात् प्रव्राजनं क्लेशं वनवासं च पाण्डव। कृष्णायाश् च परिक्लेशं संस्मरन् पुरुषो भव।

rāṣṭrāt pravrājanaṃ kleśaṃ vanavāsaṃ ca pāṇḍava. kṛṣṇāyāś ca parikleśaṃ saṃsmaran puruṣo bhava.

अप्रियाणां च वचने प्रव्रजत्सु पुनः पुनः। अमर्षं दर्शयाद्य त्वम् अमर्षो ह्य् एव पौरुषम्।

apriyāṇāṃ ca vacane pravrajatsu punaḥ punaḥ. amarṣaṃ darśayādya tvam amarṣo hy eva pauruṣam.

क्रोधो बलं तथा वीर्यं ज्ञानयोगो ऽस्त्रलाघवम्। इह ते पार्थ दृश्यन्तां संग्रामे पुरुषो भव।

krodho balaṃ tathā vīryaṃ jñānayogo 'stralāghavam. iha te pārtha dṛśyantāṃ saṃgrāme puruṣo bhava.

तं च तूबरकं मूढं बह्वाशिनम् अविद्यकम्। उलूक मद्वचो ब्रूया असकृद् भीमसेनकम्। विराटनगरे पार्थ यस् त्वं सूदो ह्य् अभूः पुरा। बल्लवो नाम विख्यातस् तन् ममैव हि पौरुषम्।

taṃ ca tūbarakaṃ mūḍhaṃ bahvāśinam avidyakam. ulūka madvaco brūyā asakṛd bhīmasenakam. virāṭanagare pārtha yas tvaṃ sūdo hy abhūḥ purā. ballavo nāma vikhyātas tan mamaiva hi pauruṣam.

अशक्तेनैव यच् छप्तं सभामध्ये वृकोदर। दुःशासनस्य रुधिरं पीयतां यदि शक्यते। यद् ब्रवीषि च कौन्तेय धार्तराष्ट्रान् अहं रणे। निहनिष्यामि तरसा तस्य कालो ऽयम् आगतः। त्वं हि भोज्ये पुरस्कार्यो भक्ष्ये पेये च भारत। क्व युद्धं क्व च भोक्तव्यं युध्यस्व पुरुषो भव। शयिष्यसे हतो भूमौ गदाम् आलिङ्ग्य भारत। तद् वृथा च सभामध्ये वल्गितं ते वृकोदर। उलूक नकुलं ब्रूहि वचनान् मम भारत। युध्यस्वाद्य स्थिरो भूत्व पश्यामस् तव पौरुषम्। युधिष्ठिरानुरागं च द्वेषं च मयि भारत। कृष्णायाश् च परिक्लेशं स्मरेदानीं यथातथम्। ब्रूयास् त्वं सहदेवं च राजमध्ये वचो मम। युध्येदानीं रणे यत्तः क्लेशान् स्मर च पाण्डव। विराटद्रुपदौ चोभौ ब्रूयास् त्वं वचनान् मम। न दृष्टपूर्वा भर्तारो भृत्यैर् अपि महागुणैः। तथार्थपतिभिर् भृत्या यतः सृष्टाः प्रजास् ततः। अश्लाघ्यो ऽयं नरपतिर् युवयोर् इति चागतम्। ते यूयं संहता भूत्वा तद्वधार्थं ममापि च। आत्मार्थं पाण्डवार्थं च प्रयुध्यध्वं मया सह। धृष्टद्युम्नं च पाञ्चाल्यं ब्रूयास् त्वं वचनान् मम। एष ते समयः प्राप्तो लब्धव्यश् च त्वयापि सः। द्रोणम् आसाद्य समरे ज्ञास्यसे हितम् उत्तमम्। युध्यस्व ससुहृत् पापं कुरु कर्म सुदुष्करम्। शिखण्डिनम् अथो ब्रूहि उलूक वचनान् मम। स्त्रीति मत्वा महाबाहुर् न हनिष्यति कौरवः। गाङ्गेयो धन्विनां श्रेष्ठो युध्येदानीं सुनिर्भयम्। कुरु कर्म रणे यत्तः पश्यामः पौरुषं तव। एवम् उक्त्वा ततो राजा प्रहस्योलूकम् अब्रवीत्। धनंजयं पुनर् ब्रूहि वासुदेवस्य शृण्वतः।

aśaktenaiva yac chaptaṃ sabhāmadhye vṛkodara. duḥśāsanasya rudhiraṃ pīyatāṃ yadi śakyate. yad bravīṣi ca kaunteya dhārtarāṣṭrān ahaṃ raṇe. nihaniṣyāmi tarasā tasya kālo 'yam āgataḥ. tvaṃ hi bhojye puraskāryo bhakṣye peye ca bhārata. kva yuddhaṃ kva ca bhoktavyaṃ yudhyasva puruṣo bhava. śayiṣyase hato bhūmau gadām āliṅgya bhārata. tad vṛthā ca sabhāmadhye valgitaṃ te vṛkodara. ulūka nakulaṃ brūhi vacanān mama bhārata. yudhyasvādya sthiro bhūtva paśyāmas tava pauruṣam. yudhiṣṭhirānurāgaṃ ca dveṣaṃ ca mayi bhārata. kṛṣṇāyāś ca parikleśaṃ smaredānīṃ yathātatham. brūyās tvaṃ sahadevaṃ ca rājamadhye vaco mama. yudhyedānīṃ raṇe yattaḥ kleśān smara ca pāṇḍava. virāṭadrupadau cobhau brūyās tvaṃ vacanān mama. na dṛṣṭapūrvā bhartāro bhṛtyair api mahāguṇaiḥ. tathārthapatibhir bhṛtyā yataḥ sṛṣṭāḥ prajās tataḥ. aślāghyo 'yaṃ narapatir yuvayor iti cāgatam. te yūyaṃ saṃhatā bhūtvā tadvadhārthaṃ mamāpi ca. ātmārthaṃ pāṇḍavārthaṃ ca prayudhyadhvaṃ mayā saha. dhṛṣṭadyumnaṃ ca pāñcālyaṃ brūyās tvaṃ vacanān mama. eṣa te samayaḥ prāpto labdhavyaś ca tvayāpi saḥ. droṇam āsādya samare jñāsyase hitam uttamam. yudhyasva sasuhṛt pāpaṃ kuru karma suduṣkaram. śikhaṇḍinam atho brūhi ulūka vacanān mama. strīti matvā mahābāhur na haniṣyati kauravaḥ. gāṅgeyo dhanvināṃ śreṣṭho yudhyedānīṃ sunirbhayam. kuru karma raṇe yattaḥ paśyāmaḥ pauruṣaṃ tava. evam uktvā tato rājā prahasyolūkam abravīt. dhanaṃjayaṃ punar brūhi vāsudevasya śṛṇvataḥ.

लोहाभिहारो निर्वृत्तः कुरुक्षेत्रम् अकर्दमम्। पुष्टास् ते ऽश्वा भृता योधाः श्वो युध्यस्व सकेशवः। असमागम्य भीष्मेण संयुगे किं विकत्थसे। आरुरुक्षुर् यथा मन्दः पर्वतं गन्धमादनम्। एवं कत्थसि कौन्तेय अकत्थन् पुरुषो भव। सूतपुत्रं सुदुर्धर्षं शल्यं च बलिनां वरम्। द्रोणं च बलिनां श्रेष्ठं शचीपतिसमं युधि। अजित्वा संयुगे पार्थ राज्यं कथम् इहेच्छसि। ब्राह्मे धनुषि चाचार्यं वेदयोर् अन्तगं द्वयोः। युधि धुर्यम् अविक्षोभ्यम् अनीकचरम् अच्युतम्। द्रोणं महाद्युतिं पार्थ जेतुम् इच्छसि तन् मृषा। न हि शुश्रुम वातेन मेरुम् उन्मथितं गिरिम्। अनिलो वा वहेन् मेरुं द्यौर् वापि निपतेन् महीम्। युगं वा परिवर्तेत यद्य् एवं स्याद् यथात्थ माम्। को ह्य् अस्ति जीविताकाङ्क्षी प्राप्येमम् अरिमर्दनम्। पार्थो वा इतरो वापि को ऽन्यः स्वस्ति गृहान् व्रजेत्। कथम् आभ्याम् अभिध्यातः संस्पृष्टो दारुणेन वा। रणे जीवन् प्रमुच्येत पदा भूमिम् उपस्पृशन्। किं दर्दुरः कूपशयो यथेमां। न बुध्यसे राजचमूं समेताम्। दुराधर्षां देवचमूप्रकाशां। गुप्तां नरेन्द्रैस् त्रिदशैर् इव द्याम्। प्राच्यैः प्रतीच्यैर् अथ दाक्षिणात्यैर्। उदीच्यकाम्बोजशकैः खशैश् च। शाल्वैः समत्स्यैः कुरुमध्यदेश्यैर्। म्लेच्छैः पुलिन्दैर् द्रविडान्ध्रकाञ्च्यैः। नानाजनौघं युधि संप्रवृद्धं। गाङ्गं यथा वेगम् अपारणीयम्। मां च स्थितं नागबलस्य मध्ये। युयुत्ससे मन्द किम् अल्पबुद्धे। अक्षय्याव् इषुधी चैव अग्निदत्तं च ते रथम्। जानीमो हि रणे पार्थ केतुं दिव्यं च भारत। अकत्थमानो युध्यस्व कत्थसे ऽर्जुन किं बहु। पर्यायात् सिद्धिर् एतस्य नैतत् सिध्यति कत्थनात्। यदीदं कत्थनाल् लोके सिध्येत् कर्म धनंजय। सर्वे भवेयुः सिद्धार्थाः कत्थने को हि दुर्गतः। जानामि ते वासुदेवं सहायं। जानामि ते गाण्डिवं तालमात्रम्। जानाम्य् अहं त्वादृशो नास्ति योद्धा। जानानस् ते राज्यम् एतद् धरामि। न तु पर्यायधर्मेण सिद्धिं प्राप्नोति मानवः। मनसैवानुकूलानि धातैव कुरुते वशे। त्रयोदश समा भुक्तं राज्यं विलपतस् तव। भूयश् चैव प्रशासिष्ये त्वां निहत्य सबान्धवम्। क्व तदा गाण्डिवं ते ऽभूद् यत् त्वं दासपणैर् जितः। क्व तदा भीमसेनस्य बलम् आसीच् च फल्गुन। सगदाद् भीमसेनाद् वा फाल्गुनाद् वा सगाण्डिवात्। न वै मोक्षस् तदा यो ऽभूद् विना कृष्णाम् अनिन्दिताम्। सा वो दास्ये समापन्नान् मोचयाम् आस पार्षती। अमानुष्यं समापन्नान् दासकर्मण्य् अवस्थितान्। अवोचं यत् षण्ढतिलान् अहं वस् तथ्यम् एव तत्। धृता हि वेणी पार्थेन विराटनगरे तदा। सूदकर्मणि विश्रान्तं विराटस्य महानसे। भीमसेनेन कौन्तेय यत् तु तन् मम पौरुषम्। एवम् एव सदा दण्डं क्षत्रियाः क्षत्रिये दधुः। वेणीं कृत्वा षण्ढवेषः कन्यां नर्तितवान् असि। न भयाद् वासुदेवस्य न चापि तव फाल्गुन। राज्यं प्रतिप्रदास्यामि युध्यस्व सहकेशवः। न माया हीन्द्रजालं वा कुहका वापि भीषणाः। व्यात्तशस्त्रस्य संग्रामे वहन्ति प्रतिगर्जनाः। वासुदेवसहस्रं वा फाल्गुनानां शतानि वा। आसाद्य माम् अमोघेषुं द्रविष्यन्ति दिशो दश। संयुगं गच्छ भीष्मेण भिन्धि वा शिरसा गिरिम्। तरस्व वा महागाधं बाहुभ्यां पुरुषोदधिम्। शारद्वतमहामीनं सौमदत्तितिमिंगिलम्। भीष्मवेगम् अपर्यन्तं द्रोणग्राहदुरासदम्। कर्णशल्यझषावर्तं काम्बोजवडवामुखम्। दुःशासनौघं शलशल्यमत्स्यं। सुषेणचित्रायुधनागनक्रम्। जयद्रथाद्रिं पुरुमित्रगाधं। दुर्मर्षणोदं शकुनिप्रपातम्। शस्त्रौघम् अक्षय्यम् अभिप्रवृद्धं। यदावगाह्य श्रमनष्टचेताः। भविष्यसि त्वं हतसर्वबान्धवस्। तदा मनस् ते परितापम् एष्यति। तदा मनस् ते त्रिदिवादिवाशुचेर्। निवर्तिता पार्थ महीप्रशासनात्। प्रशाम्य राज्यं हि सुदुर्लभं त्वया। बुभूषितः स्वर्ग इवातपस्विना।

lohābhihāro nirvṛttaḥ kurukṣetram akardamam. puṣṭās te 'śvā bhṛtā yodhāḥ śvo yudhyasva sakeśavaḥ. asamāgamya bhīṣmeṇa saṃyuge kiṃ vikatthase. ārurukṣur yathā mandaḥ parvataṃ gandhamādanam. evaṃ katthasi kaunteya akatthan puruṣo bhava. sūtaputraṃ sudurdharṣaṃ śalyaṃ ca balināṃ varam. droṇaṃ ca balināṃ śreṣṭhaṃ śacīpatisamaṃ yudhi. ajitvā saṃyuge pārtha rājyaṃ katham ihecchasi. brāhme dhanuṣi cācāryaṃ vedayor antagaṃ dvayoḥ. yudhi dhuryam avikṣobhyam anīkacaram acyutam. droṇaṃ mahādyutiṃ pārtha jetum icchasi tan mṛṣā. na hi śuśruma vātena merum unmathitaṃ girim. anilo vā vahen meruṃ dyaur vāpi nipaten mahīm. yugaṃ vā parivarteta yady evaṃ syād yathāttha mām. ko hy asti jīvitākāṅkṣī prāpyemam arimardanam. pārtho vā itaro vāpi ko 'nyaḥ svasti gṛhān vrajet. katham ābhyām abhidhyātaḥ saṃspṛṣṭo dāruṇena vā. raṇe jīvan pramucyeta padā bhūmim upaspṛśan. kiṃ darduraḥ kūpaśayo yathemāṃ. na budhyase rājacamūṃ sametām. durādharṣāṃ devacamūprakāśāṃ. guptāṃ narendrais tridaśair iva dyām. prācyaiḥ pratīcyair atha dākṣiṇātyair. udīcyakāmbojaśakaiḥ khaśaiś ca. śālvaiḥ samatsyaiḥ kurumadhyadeśyair. mlecchaiḥ pulindair draviḍāndhrakāñcyaiḥ. nānājanaughaṃ yudhi saṃpravṛddhaṃ. gāṅgaṃ yathā vegam apāraṇīyam. māṃ ca sthitaṃ nāgabalasya madhye. yuyutsase manda kim alpabuddhe. akṣayyāv iṣudhī caiva agnidattaṃ ca te ratham. jānīmo hi raṇe pārtha ketuṃ divyaṃ ca bhārata. akatthamāno yudhyasva katthase 'rjuna kiṃ bahu. paryāyāt siddhir etasya naitat sidhyati katthanāt. yadīdaṃ katthanāl loke sidhyet karma dhanaṃjaya. sarve bhaveyuḥ siddhārthāḥ katthane ko hi durgataḥ. jānāmi te vāsudevaṃ sahāyaṃ. jānāmi te gāṇḍivaṃ tālamātram. jānāmy ahaṃ tvādṛśo nāsti yoddhā. jānānas te rājyam etad dharāmi. na tu paryāyadharmeṇa siddhiṃ prāpnoti mānavaḥ. manasaivānukūlāni dhātaiva kurute vaśe. trayodaśa samā bhuktaṃ rājyaṃ vilapatas tava. bhūyaś caiva praśāsiṣye tvāṃ nihatya sabāndhavam. kva tadā gāṇḍivaṃ te 'bhūd yat tvaṃ dāsapaṇair jitaḥ. kva tadā bhīmasenasya balam āsīc ca phalguna. sagadād bhīmasenād vā phālgunād vā sagāṇḍivāt. na vai mokṣas tadā yo 'bhūd vinā kṛṣṇām aninditām. sā vo dāsye samāpannān mocayām āsa pārṣatī. amānuṣyaṃ samāpannān dāsakarmaṇy avasthitān. avocaṃ yat ṣaṇḍhatilān ahaṃ vas tathyam eva tat. dhṛtā hi veṇī pārthena virāṭanagare tadā. sūdakarmaṇi viśrāntaṃ virāṭasya mahānase. bhīmasenena kaunteya yat tu tan mama pauruṣam. evam eva sadā daṇḍaṃ kṣatriyāḥ kṣatriye dadhuḥ. veṇīṃ kṛtvā ṣaṇḍhaveṣaḥ kanyāṃ nartitavān asi. na bhayād vāsudevasya na cāpi tava phālguna. rājyaṃ pratipradāsyāmi yudhyasva sahakeśavaḥ. na māyā hīndrajālaṃ vā kuhakā vāpi bhīṣaṇāḥ. vyāttaśastrasya saṃgrāme vahanti pratigarjanāḥ. vāsudevasahasraṃ vā phālgunānāṃ śatāni vā. āsādya mām amogheṣuṃ draviṣyanti diśo daśa. saṃyugaṃ gaccha bhīṣmeṇa bhindhi vā śirasā girim. tarasva vā mahāgādhaṃ bāhubhyāṃ puruṣodadhim. śāradvatamahāmīnaṃ saumadattitimiṃgilam. bhīṣmavegam aparyantaṃ droṇagrāhadurāsadam. karṇaśalyajhaṣāvartaṃ kāmbojavaḍavāmukham. duḥśāsanaughaṃ śalaśalyamatsyaṃ. suṣeṇacitrāyudhanāganakram. jayadrathādriṃ purumitragādhaṃ. durmarṣaṇodaṃ śakuniprapātam. śastraugham akṣayyam abhipravṛddhaṃ. yadāvagāhya śramanaṣṭacetāḥ. bhaviṣyasi tvaṃ hatasarvabāndhavas. tadā manas te paritāpam eṣyati. tadā manas te tridivādivāśucer. nivartitā pārtha mahīpraśāsanāt. praśāmya rājyaṃ hi sudurlabhaṃ tvayā. bubhūṣitaḥ svarga ivātapasvinā.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents