महाभारत 5.133 (श्लोक 1)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 133→

[mh-5-133] • 37 श्लोकाः

पुत्र उवाच। कृष्णायसस्येव च ते संहत्य हृदयं कृतम्। मम मातस् त्व् अकरुणे वैरप्रज्ञे ह्य् अमर्षणे।

putra uvāca. kṛṣṇāyasasyeva ca te saṃhatya hṛdayaṃ kṛtam. mama mātas tv akaruṇe vairaprajñe hy amarṣaṇe.

अहो क्षत्रसमाचारो यत्र माम् अपरं यथा। नियोजयसि युद्धाय परमातेव मां तथा। ईदृशं वचनं ब्रूयाद् भवती पुत्रम् एकजम्।

aho kṣatrasamācāro yatra mām aparaṃ yathā. niyojayasi yuddhāya paramāteva māṃ tathā. īdṛśaṃ vacanaṃ brūyād bhavatī putram ekajam.

किं नु ते माम् अपश्यन्त्याः पृथिव्या अपि सर्वया। किम् आभरणकृत्यं ते किं भोगैर् जीवितेन वा। मयि वा संगरहते प्रियपुत्रे विशेषतः। मोहात् संगर्हसे मातः प्रियं पुत्रं विशेषतः।

kiṃ nu te mām apaśyantyāḥ pṛthivyā api sarvayā. kim ābharaṇakṛtyaṃ te kiṃ bhogair jīvitena vā. mayi vā saṃgarahate priyaputre viśeṣataḥ. mohāt saṃgarhase mātaḥ priyaṃ putraṃ viśeṣataḥ.

मातोवाच। सर्वारम्भा हि विदुषां तात धर्मार्थकारणात्। तान् एवाभिसमीक्ष्याहं संजय त्वाम् अचूचुदम्।

mātovāca. sarvārambhā hi viduṣāṃ tāta dharmārthakāraṇāt. tān evābhisamīkṣyāhaṃ saṃjaya tvām acūcudam.

स समीक्ष्यक्रमोपेतो मुख्यः कालो ऽयम् आगतः। अस्मिंश् चेद् आगते काले कार्यं न प्रतिपद्यसे। असंभावितरूपस् त्वं सुनृशंसं करिष्यसि।

sa samīkṣyakramopeto mukhyaḥ kālo 'yam āgataḥ. asmiṃś ced āgate kāle kāryaṃ na pratipadyase. asaṃbhāvitarūpas tvaṃ sunṛśaṃsaṃ kariṣyasi.

तं त्वाम् अयशसा स्पृष्टं न ब्रूयां यदि संजय। अहम् एव भवेयं ते रिपुर् अत्यन्तरो महान्। खरीवात्सल्यम् आहुस् तन् निःसामर्थ्यम् अहेतुकम्।

taṃ tvām ayaśasā spṛṣṭaṃ na brūyāṃ yadi saṃjaya. aham eva bhaveyaṃ te ripur atyantaro mahān. kharīvātsalyam āhus tan niḥsāmarthyam ahetukam.

सद्भिर् विगर्हितं मार्गं त्यज मूर्खनिषेवितम्। अविद्या वै महत्य् अस्ति याम् इमां संश्रिताः प्रजाः।

sadbhir vigarhitaṃ mārgaṃ tyaja mūrkhaniṣevitam. avidyā vai mahaty asti yām imāṃ saṃśritāḥ prajāḥ.

तव स्याद् यदि सद्वृत्तं तेन मे त्वं प्रियो भवेः। धर्मार्थगुणयुक्तेन नेतरेण कथं चन। दैवमानुषयुक्तेन सद्भिर् आचरितेन च।

tava syād yadi sadvṛttaṃ tena me tvaṃ priyo bhaveḥ. dharmārthaguṇayuktena netareṇa kathaṃ cana. daivamānuṣayuktena sadbhir ācaritena ca.

यो ह्य् एवम् अविनीतेन रमते पुत्रनप्तृणा। अनुत्थानवता चापि मोघं तस्य प्रजाफलम्। दुर्विनीतेन दुर्धिया। रमते यस् तु पुत्रेण।

yo hy evam avinītena ramate putranaptṛṇā. anutthānavatā cāpi moghaṃ tasya prajāphalam. durvinītena durdhiyā. ramate yas tu putreṇa.

अकुर्वन्तो हि कर्माणि कुर्वन्तो निन्दितानि च। सुखं नैवेह नामुत्र लभन्ते पुरुषाधमाः।

akurvanto hi karmāṇi kurvanto ninditāni ca. sukhaṃ naiveha nāmutra labhante puruṣādhamāḥ.

युद्धाय क्षत्रियः सृष्टः संजयेह जयाय च। क्रूराय कर्मणे नित्यं प्रजानां परिपालने। जयन् वा वध्यमानो वा प्राप्नोतीन्द्रसलोकताम्।

yuddhāya kṣatriyaḥ sṛṣṭaḥ saṃjayeha jayāya ca. krūrāya karmaṇe nityaṃ prajānāṃ paripālane. jayan vā vadhyamāno vā prāpnotīndrasalokatām.

न शक्रभवने पुण्ये दिवि तद् विद्यते सुखम्। यद् अमित्रान् वशे कृत्वा क्षत्रियः सुखम् अश्नुते।

na śakrabhavane puṇye divi tad vidyate sukham. yad amitrān vaśe kṛtvā kṣatriyaḥ sukham aśnute.

मन्युना दह्यमानेन पुरुषेण मनस्विना। निकृतेनेह बहुशः शत्रून् प्रतिजिगीषया।

manyunā dahyamānena puruṣeṇa manasvinā. nikṛteneha bahuśaḥ śatrūn pratijigīṣayā.

आत्मानं वा परित्यज्य शत्रून् वा विनिपात्य वै। यत् सुखं प्राप्यते तेन न तद् अन्यत्र विद्यते। प्राप्यते नेह शान्तिर् हि नित्यम् एव तु संजय। अतो ऽन्येन प्रकारेण शान्तिर् अस्य कुतो भवेत्।

ātmānaṃ vā parityajya śatrūn vā vinipātya vai. yat sukhaṃ prāpyate tena na tad anyatra vidyate. prāpyate neha śāntir hi nityam eva tu saṃjaya. ato 'nyena prakāreṇa śāntir asya kuto bhavet.

इह प्राज्ञो हि पुरुषः स्वल्पम् अप्रियम् इच्छति। यस्य स्वल्पं प्रियं लोके ध्रुवं तस्याल्पम् अप्रियम्।

iha prājño hi puruṣaḥ svalpam apriyam icchati. yasya svalpaṃ priyaṃ loke dhruvaṃ tasyālpam apriyam.

प्रियाभावाच् च पुरुषो नैव प्राप्नोति शोभनम्। ध्रुवं चाभावम् अभ्येति गत्वा गङ्गेव सागरम्।

priyābhāvāc ca puruṣo naiva prāpnoti śobhanam. dhruvaṃ cābhāvam abhyeti gatvā gaṅgeva sāgaram.

पुत्र उवाच। नेयं मतिस् त्वया वाच्या मातः पुत्रे विशेषतः। कारुण्यम् एवात्र पश्य भूत्वेह जडमूकवत्।

putra uvāca. neyaṃ matis tvayā vācyā mātaḥ putre viśeṣataḥ. kāruṇyam evātra paśya bhūtveha jaḍamūkavat.

मातोवाच। अतो मे भूयसी नन्दिर् यद् एवम् अनुपश्यसि। चोद्यं मां चोदयस्य् एतद् भृशं वै चोदयामि ते।

mātovāca. ato me bhūyasī nandir yad evam anupaśyasi. codyaṃ māṃ codayasy etad bhṛśaṃ vai codayāmi te.

अथ त्वां पूजयिष्यामि हत्वा वै सर्वसैन्धवान्। अहं पश्यामि विजयं कृत्स्नं भाविनम् एव ते।

atha tvāṃ pūjayiṣyāmi hatvā vai sarvasaindhavān. ahaṃ paśyāmi vijayaṃ kṛtsnaṃ bhāvinam eva te.

पुत्र उवाच। अकोशस्यासहायस्य कुतः स्विद् विजयो मम। इत्य् अवस्थां विदित्वेमाम् आत्मनात्मनि दारुणाम्। राज्याद् भावो निवृत्तो मे त्रिदिवाद् इव दुष्कृतेः।

putra uvāca. akośasyāsahāyasya kutaḥ svid vijayo mama. ity avasthāṃ viditvemām ātmanātmani dāruṇām. rājyād bhāvo nivṛtto me tridivād iva duṣkṛteḥ.

ईदृशं भवती कं चिद् उपायम् अनुपश्यति। तन् मे परिणतप्रज्ञे सम्यक् प्रब्रूहि पृच्छते। करिष्यामि हि तत् सर्वं यथावद् अनुशासनम्।

īdṛśaṃ bhavatī kaṃ cid upāyam anupaśyati. tan me pariṇataprajñe samyak prabrūhi pṛcchate. kariṣyāmi hi tat sarvaṃ yathāvad anuśāsanam.

मातोवाच। पुत्रात्मा नावमन्तव्यः पूर्वाभिर् असमृद्धिभिः। अभूत्वा हि भवन्त्य् अर्था भूत्वा नश्यन्ति चापरे।

mātovāca. putrātmā nāvamantavyaḥ pūrvābhir asamṛddhibhiḥ. abhūtvā hi bhavanty arthā bhūtvā naśyanti cāpare.

अमर्षेणैव चाप्य् अर्था नारब्धव्याः सुबालिशैः। सर्वेषां कर्मणां तात फले नित्यम् अनित्यता।

amarṣeṇaiva cāpy arthā nārabdhavyāḥ subāliśaiḥ. sarveṣāṃ karmaṇāṃ tāta phale nityam anityatā.

अनित्यम् इति जानन्तो न भवन्ति भवन्ति च। अथ ये नैव कुर्वन्ति नैव जातु भवन्ति ते।

anityam iti jānanto na bhavanti bhavanti ca. atha ye naiva kurvanti naiva jātu bhavanti te.

ऐकगुण्यम् अनीहायाम् अभावः कर्मणां फलम्। अथ द्वैगुण्यम् ईहायां फलं भवति वा न वा।

aikaguṇyam anīhāyām abhāvaḥ karmaṇāṃ phalam. atha dvaiguṇyam īhāyāṃ phalaṃ bhavati vā na vā.

यस्य प्राग् एव विदिता सर्वार्थानाम् अनित्यता। नुदेद् वृद्धिसमृद्धी स प्रतिकूले नृपात्मज।

yasya prāg eva viditā sarvārthānām anityatā. nuded vṛddhisamṛddhī sa pratikūle nṛpātmaja.

उत्थातव्यं जागृतव्यं योक्तव्यं भूतिकर्मसु। भविष्यतीत्य् एव मनः कृत्वा सततम् अव्यथैः। मङ्गलानि पुरस्कृत्य ब्राह्मणैश् चेश्वरैः सह।

utthātavyaṃ jāgṛtavyaṃ yoktavyaṃ bhūtikarmasu. bhaviṣyatīty eva manaḥ kṛtvā satatam avyathaiḥ. maṅgalāni puraskṛtya brāhmaṇaiś ceśvaraiḥ saha.

प्राज्ञस्य नृपतेर् आशु वृद्धिर् भवति पुत्रक। अभिवर्तति लक्ष्मीस् तं प्राचीम् इव दिवाकरः।

prājñasya nṛpater āśu vṛddhir bhavati putraka. abhivartati lakṣmīs taṃ prācīm iva divākaraḥ.

निदर्शनान्य् उपायांश् च बहून्य् उद्धर्षणानि च। अनुदर्शितरूपो ऽसि पश्यामि कुरु पौरुषम्। पुरुषार्थम् अभिप्रेतं समाहर्तुम् इहार्हसि।

nidarśanāny upāyāṃś ca bahūny uddharṣaṇāni ca. anudarśitarūpo 'si paśyāmi kuru pauruṣam. puruṣārtham abhipretaṃ samāhartum ihārhasi.

क्रुद्धांल् लुब्धान् परिक्षीणान् अवक्षिप्तान् विमानितान्। स्पर्धिनश् चैव ये के चित् तान् युक्त उपधारय।

kruddhāṃl lubdhān parikṣīṇān avakṣiptān vimānitān. spardhinaś caiva ye ke cit tān yukta upadhāraya.

एतेन त्वं प्रकारेण महतो भेत्स्यसे गणान्। महावेग इवोद्धूतो मातरिश्वा बलाहकान्।

etena tvaṃ prakāreṇa mahato bhetsyase gaṇān. mahāvega ivoddhūto mātariśvā balāhakān.

तेषाम् अग्रप्रदायी स्याः कल्योत्थायी प्रियंवदः। ते त्वां प्रियं करिष्यन्ति पुरो धास्यन्ति च ध्रुवम्।

teṣām agrapradāyī syāḥ kalyotthāyī priyaṃvadaḥ. te tvāṃ priyaṃ kariṣyanti puro dhāsyanti ca dhruvam.

यदैव शत्रुर् जानीयात् सपत्नं त्यक्तजीवितम्। तदैवास्माद् उद्विजते सर्पाद् वेश्मगताद् इव।

yadaiva śatrur jānīyāt sapatnaṃ tyaktajīvitam. tadaivāsmād udvijate sarpād veśmagatād iva.

तं विदित्वा पराक्रान्तं वशे न कुरुते यदि। निर्वादैर् निर्वदेद् एनम् अन्ततस् तद् भविष्यति।

taṃ viditvā parākrāntaṃ vaśe na kurute yadi. nirvādair nirvaded enam antatas tad bhaviṣyati.

निर्वादाद् आस्पदं लब्ध्वा धनवृद्धिर् भविष्यति। धनवन्तं हि मित्राणि भजन्ते चाश्रयन्ति च।

nirvādād āspadaṃ labdhvā dhanavṛddhir bhaviṣyati. dhanavantaṃ hi mitrāṇi bhajante cāśrayanti ca.

स्खलितार्थं पुनस् तात संत्यजन्त्य् अपि बान्धवाः। अप्य् अस्मिन्न् आश्रयन्ते च जुगुप्सन्ति च तादृशम्।

skhalitārthaṃ punas tāta saṃtyajanty api bāndhavāḥ. apy asminn āśrayante ca jugupsanti ca tādṛśam.

शत्रुं कृत्वा यः सहायं विश्वासम् उपगच्छति। अतः संभाव्यम् एवैतद् यद् राज्यं प्राप्नुयाद् इति।

śatruṃ kṛtvā yaḥ sahāyaṃ viśvāsam upagacchati. ataḥ saṃbhāvyam evaitad yad rājyaṃ prāpnuyād iti.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents