महाभारत 5.132 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 132→

[mh-5-132] • 40 श्लोकाः

विदुरोवाच। अथैतस्याम् अवस्थायां पौरुषं हातुम् इच्छसि। निहीनसेवितं मार्गं गमिष्यस्य् अचिराद् इव।

vidurovāca. athaitasyām avasthāyāṃ pauruṣaṃ hātum icchasi. nihīnasevitaṃ mārgaṃ gamiṣyasy acirād iva.

यो हि तेजो यथाशक्ति न दर्शयति विक्रमात्। क्षत्रियो जीविताकाङ्क्षी स्तेन इत्य् एव तं विदुः।

yo hi tejo yathāśakti na darśayati vikramāt. kṣatriyo jīvitākāṅkṣī stena ity eva taṃ viduḥ.

अर्थवन्त्य् उपपन्नानि वाक्यानि गुणवन्ति च। नैव संप्राप्नुवन्ति त्वां मुमूर्षुम् इव भेषजम्।

arthavanty upapannāni vākyāni guṇavanti ca. naiva saṃprāpnuvanti tvāṃ mumūrṣum iva bheṣajam.

सन्ति वै सिन्धुराजस्य संतुष्टा बहवो जनाः। दौर्बल्याद् आसते मूढा व्यसनौघप्रतीक्षिणः।

santi vai sindhurājasya saṃtuṣṭā bahavo janāḥ. daurbalyād āsate mūḍhā vyasanaughapratīkṣiṇaḥ.

सहायोपचयं कृत्वा व्यवसाय्य ततस् ततः। अनुदुष्येयुर् अपरे पश्यन्तस् तव पौरुषम्।

sahāyopacayaṃ kṛtvā vyavasāyya tatas tataḥ. anuduṣyeyur apare paśyantas tava pauruṣam.

तैः कृत्वा सह संघातं गिरिदुर्गालयांश् चर। काले व्यसनम् आकाङ्क्षन् नैवायम् अजरामरः।

taiḥ kṛtvā saha saṃghātaṃ giridurgālayāṃś cara. kāle vyasanam ākāṅkṣan naivāyam ajarāmaraḥ.

संजयो नामतश् च त्वं न च पश्यामि तत् त्वयि। अन्वर्थनामा भव मे पुत्र मा व्यर्थनामकः।

saṃjayo nāmataś ca tvaṃ na ca paśyāmi tat tvayi. anvarthanāmā bhava me putra mā vyarthanāmakaḥ.

सम्यग्दृष्टिर् महाप्राज्ञो बालं त्वां ब्राह्मणो ऽब्रवीत्। अयं प्राप्य महत् कृच्छ्रं पुनर् वृद्धिं गमिष्यति।

samyagdṛṣṭir mahāprājño bālaṃ tvāṃ brāhmaṇo 'bravīt. ayaṃ prāpya mahat kṛcchraṃ punar vṛddhiṃ gamiṣyati.

तस्य स्मरन्ती वचनम् आशंसे विजयं तव। तस्मात् तात ब्रवीमि त्वां वक्ष्यामि च पुनः पुनः।

tasya smarantī vacanam āśaṃse vijayaṃ tava. tasmāt tāta bravīmi tvāṃ vakṣyāmi ca punaḥ punaḥ.

यस्य ह्य् अर्थाभिनिर्वृत्तौ भवन्त्य् आप्यायिताः परे। तस्यार्थसिद्धिर् नियता नयेष्व् अर्थानुसारिणः।

yasya hy arthābhinirvṛttau bhavanty āpyāyitāḥ pare. tasyārthasiddhir niyatā nayeṣv arthānusāriṇaḥ.

समृद्धिर् असमृद्धिर् वा पूर्वेषां मम संजय। एवं विद्वान् युद्धमना भव मा प्रत्युपाहर।

samṛddhir asamṛddhir vā pūrveṣāṃ mama saṃjaya. evaṃ vidvān yuddhamanā bhava mā pratyupāhara.

नातः पापीयसीं कां चिद् अवस्थां शम्बरो ऽब्रवीत्। यत्र नैवाद्य न प्रातर् भोजनं प्रतिदृश्यते।

nātaḥ pāpīyasīṃ kāṃ cid avasthāṃ śambaro 'bravīt. yatra naivādya na prātar bhojanaṃ pratidṛśyate.

पतिपुत्रवधाद् एतत् परमं दुःखम् अब्रवीत्। दारिद्र्यम् इति यत् प्रोक्तं पर्यायमरणं हि तत्।

patiputravadhād etat paramaṃ duḥkham abravīt. dāridryam iti yat proktaṃ paryāyamaraṇaṃ hi tat.

अहं महाकुले जाता ह्रदाद् ध्रदम् इवागता। ईश्वरी सर्वकल्याणैर् भर्त्रा परमपूजिता।

ahaṃ mahākule jātā hradād dhradam ivāgatā. īśvarī sarvakalyāṇair bhartrā paramapūjitā.

महार्हमाल्याभरणां सुमृष्टाम्बरवाससम्। पुरा दृष्ट्वा सुहृद्वर्गो माम् अपश्यत् सुदुर्गताम्।

mahārhamālyābharaṇāṃ sumṛṣṭāmbaravāsasam. purā dṛṣṭvā suhṛdvargo mām apaśyat sudurgatām.

यदा मां चैव भार्यां च द्रष्टासि भृशदुर्बले। न तदा जीवितेनार्थो भविता तव संजय।

yadā māṃ caiva bhāryāṃ ca draṣṭāsi bhṛśadurbale. na tadā jīvitenārtho bhavitā tava saṃjaya.

दासकर्मकरान् भृत्यान् आचार्यर्त्विक् पुरोहितान्। अवृत्त्यास्मान् प्रजहतो दृष्ट्वा किं जीवितेन ते।

dāsakarmakarān bhṛtyān ācāryartvik purohitān. avṛttyāsmān prajahato dṛṣṭvā kiṃ jīvitena te.

यदि कृत्यं न पश्यामि तवाद्येह यथा पुरा। श्लाघनीयं यशस्यं च का शान्तिर् हृदयस्य मे।

yadi kṛtyaṃ na paśyāmi tavādyeha yathā purā. ślāghanīyaṃ yaśasyaṃ ca kā śāntir hṛdayasya me.

नेति चेद् ब्राह्मणान् ब्रूयां दीर्यते हृदयं मम। न ह्य् अहं न च मे भर्ता नेति ब्राह्मणम् उक्तवान्।

neti ced brāhmaṇān brūyāṃ dīryate hṛdayaṃ mama. na hy ahaṃ na ca me bhartā neti brāhmaṇam uktavān.

वयम् आश्रयणीयाः स्म नाश्रितारः परस्य च। सान्यान् आश्रित्य जीवन्ती परित्यक्ष्यामि जीवितम्।

vayam āśrayaṇīyāḥ sma nāśritāraḥ parasya ca. sānyān āśritya jīvantī parityakṣyāmi jīvitam.

अपारे भव नः पारम् अप्लवे भव नः प्लवः। कुरुष्व स्थानम् अस्थाने मृतान् संजीवयस्व नः।

apāre bhava naḥ pāram aplave bhava naḥ plavaḥ. kuruṣva sthānam asthāne mṛtān saṃjīvayasva naḥ.

सर्वे ते शत्रवः सह्या न चेज् जीवितुम् इच्छसि। अथ चेद् ईदृशीं वृत्तिं क्लीबाम् अभ्युपपद्यसे।

sarve te śatravaḥ sahyā na cej jīvitum icchasi. atha ced īdṛśīṃ vṛttiṃ klībām abhyupapadyase.

निर्विण्णात्मा हतमना मुञ्चैतां पापजीविकाम्। एकशत्रुवधेनैव शूरो गच्छति विश्रुतिम्।

nirviṇṇātmā hatamanā muñcaitāṃ pāpajīvikām. ekaśatruvadhenaiva śūro gacchati viśrutim.

इन्द्रो वृत्रवधेनैव महेन्द्रः समपद्यत। माहेन्द्रं च ग्रहं लेभे लोकानां चेश्वरो ऽभवत्।

indro vṛtravadhenaiva mahendraḥ samapadyata. māhendraṃ ca grahaṃ lebhe lokānāṃ ceśvaro 'bhavat.

नाम विश्राव्य वा संख्ये शत्रून् आहूय दंशितान्। सेनाग्रं वापि विद्राव्य हत्वा वा पुरुषं वरम्।

nāma viśrāvya vā saṃkhye śatrūn āhūya daṃśitān. senāgraṃ vāpi vidrāvya hatvā vā puruṣaṃ varam.

यदैव लभते वीरः सुयुद्धेन महद् यशः। तदैव प्रव्यथन्ते ऽस्य शत्रवो विनमन्ति च।

yadaiva labhate vīraḥ suyuddhena mahad yaśaḥ. tadaiva pravyathante 'sya śatravo vinamanti ca.

त्यक्त्वात्मानं रणे दक्षं शूरं कापुरुषा जनाः। अवशाः पूरयन्ति स्म सर्वकामसमृद्धिभिः।

tyaktvātmānaṃ raṇe dakṣaṃ śūraṃ kāpuruṣā janāḥ. avaśāḥ pūrayanti sma sarvakāmasamṛddhibhiḥ.

राज्यं वाप्य् उग्रविभ्रंशं संशयो जीवितस्य वा। प्रलब्धस्य हि शत्रोर् वै शेषं कुर्वन्ति साधवः।

rājyaṃ vāpy ugravibhraṃśaṃ saṃśayo jīvitasya vā. pralabdhasya hi śatror vai śeṣaṃ kurvanti sādhavaḥ.

स्वर्गद्वारोपमं राज्यम् अथ वाप्य् अमृतोपमम्। रुद्धम् एकायने मत्वा पतोल्मुक इवारिषु। भुङ्क्ष्व युद्धेन मे शत्रूञ् जित्वा तु रणमूर्धनि। नियच्छन्न् इतरान् वर्णान् विनयन् सर्वदुष्कृतान्।

svargadvāropamaṃ rājyam atha vāpy amṛtopamam. ruddham ekāyane matvā patolmuka ivāriṣu. bhuṅkṣva yuddhena me śatrūñ jitvā tu raṇamūrdhani. niyacchann itarān varṇān vinayan sarvaduṣkṛtān.

जहि शत्रून् रणे राजन् स्वधर्मम् अनुपालय। मा त्वा पश्येत् सुकृपणं शत्रुः श्रीमान् कदा चन।

jahi śatrūn raṇe rājan svadharmam anupālaya. mā tvā paśyet sukṛpaṇaṃ śatruḥ śrīmān kadā cana.

अस्मदीयैश् च शोचद्भिर् नदद्भिश् च परैर् वृतम्। अपि त्वां नानुपश्येयं दीना दीनम् अवस्थितम्।

asmadīyaiś ca śocadbhir nadadbhiś ca parair vṛtam. api tvāṃ nānupaśyeyaṃ dīnā dīnam avasthitam.

उष्य सौवीरकन्याभिः श्लाघस्वार्थैर् यथा पुरा। मा च सैन्धवकन्यानाम् अवसन् नो वशं गमः।

uṣya sauvīrakanyābhiḥ ślāghasvārthair yathā purā. mā ca saindhavakanyānām avasan no vaśaṃ gamaḥ.

युवा रूपेण संपन्नो विद्ययाभिजनेन च। यस् त्वादृशो विकुर्वीत यशस्वी लोकविश्रुतः। वोढव्ये धुर्य् अनडुवन् मन्ये मरणम् एव तत्।

yuvā rūpeṇa saṃpanno vidyayābhijanena ca. yas tvādṛśo vikurvīta yaśasvī lokaviśrutaḥ. voḍhavye dhury anaḍuvan manye maraṇam eva tat.

यदि त्वाम् अनुपश्यामि परस्य प्रियवादिनम्। पृष्ठतो ऽनुव्रजन्तं वा का शान्तिर् हृदयस्य मे।

yadi tvām anupaśyāmi parasya priyavādinam. pṛṣṭhato 'nuvrajantaṃ vā kā śāntir hṛdayasya me.

नास्मिञ् जातु कुले जातो गच्छेद् यो ऽन्यस्य पृष्ठतः। न त्वं परस्यानुधुरं तात जीवितुम् अर्हसि।

nāsmiñ jātu kule jāto gacched yo 'nyasya pṛṣṭhataḥ. na tvaṃ parasyānudhuraṃ tāta jīvitum arhasi.

अहं हि क्षत्रहृदयं वेद यत् परिशाश्वतम्। पूर्वैः पूर्वतरैः प्रोक्तं परैः परतरैर् अपि। शाश्वतं चाव्ययं चैव प्रजापतिविनिर्मितम्।

ahaṃ hi kṣatrahṛdayaṃ veda yat pariśāśvatam. pūrvaiḥ pūrvataraiḥ proktaṃ paraiḥ paratarair api. śāśvataṃ cāvyayaṃ caiva prajāpativinirmitam.

यो वै कश् चिद् इहाजातः क्षत्रियः क्षत्रधर्मवित्। भयाद् वृत्तिसमीक्षो वा न नमेद् इह कस्य चित्।

yo vai kaś cid ihājātaḥ kṣatriyaḥ kṣatradharmavit. bhayād vṛttisamīkṣo vā na named iha kasya cit.

उद्यच्छेद् एव न नमेद् उद्यमो ह्य् एव पौरुषम्। अप्य् अपर्वणि भज्येत न नमेद् इह कस्य चित्।

udyacched eva na named udyamo hy eva pauruṣam. apy aparvaṇi bhajyeta na named iha kasya cit.

मातङ्गो मत्त इव च परीयात् सुमहामनाः। ब्राह्मणेभ्यो नमेन् नित्यं धर्मायैव च संजय।

mātaṅgo matta iva ca parīyāt sumahāmanāḥ. brāhmaṇebhyo namen nityaṃ dharmāyaiva ca saṃjaya.

नियच्छन्न् इतरान् वर्णान् विनिघ्नन् सर्वदुष्कृतः। ससहायो ऽसहायो वा यावज्जीवं तथा भवेत्।

niyacchann itarān varṇān vinighnan sarvaduṣkṛtaḥ. sasahāyo 'sahāyo vā yāvajjīvaṃ tathā bhavet.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...