महाभारत 5.131 (श्लोक 1)

Project Home / Contents

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 131→

[mh-5-131] • 42 श्लोकाः

कुन्त्य् उवाच। अत्राप्य् उदाहरन्तीमम् इतिहासं पुरातनम्। विदुरायाश् च संवादं पुत्रस्य च परंतप।

kunty uvāca. atrāpy udāharantīmam itihāsaṃ purātanam. vidurāyāś ca saṃvādaṃ putrasya ca paraṃtapa.

अत्र श्रेयश् च भूयश् च यथा सा वक्तुम् अर्हति। यशस्विनी मन्युमती कुले जाता विभावरी।

atra śreyaś ca bhūyaś ca yathā sā vaktum arhati. yaśasvinī manyumatī kule jātā vibhāvarī.

क्षत्रधर्मरता धन्या विदुरा दीर्घदर्शिनी। विश्रुता राजसंसत्सु श्रुतवाक्या बहुश्रुता।

kṣatradharmaratā dhanyā vidurā dīrghadarśinī. viśrutā rājasaṃsatsu śrutavākyā bahuśrutā.

विदुरा नाम वै सत्या जगर्हे पुत्रम् औरसम्। निर्जितं सिन्धुराजेन शयानं दीनचेतसम्। अनन्दनम् अधर्मज्ञं द्विषतां हर्षवर्धनम्।

vidurā nāma vai satyā jagarhe putram aurasam. nirjitaṃ sindhurājena śayānaṃ dīnacetasam. anandanam adharmajñaṃ dviṣatāṃ harṣavardhanam.

न मया त्वं न पित्रासि जातः क्वाभ्यागतो ह्य् असि। निर्मन्युर् उपशाखीयः पुरुषः क्लीबसाधनः।

na mayā tvaṃ na pitrāsi jātaḥ kvābhyāgato hy asi. nirmanyur upaśākhīyaḥ puruṣaḥ klībasādhanaḥ.

यावज्जीवं निराशो ऽसि कल्याणाय धुरं वह। मात्मानम् अवमन्यस्व मैनम् अल्पेन बीभरः। मनः कृत्वा सुकल्याणं मा भैस् त्वं प्रतिसंस्तभ।

yāvajjīvaṃ nirāśo 'si kalyāṇāya dhuraṃ vaha. mātmānam avamanyasva mainam alpena bībharaḥ. manaḥ kṛtvā sukalyāṇaṃ mā bhais tvaṃ pratisaṃstabha.

उत्तिष्ठ हे कापुरुष मा शेष्वैवं पराजितः। अमित्रान् नन्दयन् सर्वान् निर्मानो बन्धुशोकदः।

uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ. amitrān nandayan sarvān nirmāno bandhuśokadaḥ.

सुपूरा वै कुनदिका सुपूरो मूषिकाञ्जलिः। सुसंतोषः कापुरुषः स्वल्पकेनापि तुष्यति।

supūrā vai kunadikā supūro mūṣikāñjaliḥ. susaṃtoṣaḥ kāpuruṣaḥ svalpakenāpi tuṣyati.

अप्य् अरेर् आरुजन् दंष्ट्राम् आश्वेव निधनं व्रज। अपि वा संशयं प्राप्य जीविते ऽपि पराक्रम।

apy arer ārujan daṃṣṭrām āśveva nidhanaṃ vraja. api vā saṃśayaṃ prāpya jīvite 'pi parākrama.

अप्य् अरेः श्येनवच् छिद्रं पश्येस् त्वं विपरिक्रमन्। विनदन् वाथ वा तूष्णीं व्योम्नि वापरिशङ्कितः।

apy areḥ śyenavac chidraṃ paśyes tvaṃ viparikraman. vinadan vātha vā tūṣṇīṃ vyomni vāpariśaṅkitaḥ.

त्वम् एवं प्रेतवच् छेषे कस्माद् वज्रहतो यथा। उत्तिष्ठ हे कापुरुष मा शेष्वैवं पराजितः।

tvam evaṃ pretavac cheṣe kasmād vajrahato yathā. uttiṣṭha he kāpuruṣa mā śeṣvaivaṃ parājitaḥ.

मास्तं गमस् त्वं कृपणो विश्रूयस्व स्वकर्मणा। मा मध्ये मा जघन्ये त्वं माधो भूस् तिष्ठ चोर्जितः।

māstaṃ gamas tvaṃ kṛpaṇo viśrūyasva svakarmaṇā. mā madhye mā jaghanye tvaṃ mādho bhūs tiṣṭha corjitaḥ.

अलातं तिन्दुकस्येव मुहूर्तम् अपि विज्वल। मा तुषाग्निर् इवानर्चिः काकरङ्खा जिजीविषुः। मुहूर्तं ज्वलितं श्रेयो न तु धूमायितं चिरम्।

alātaṃ tindukasyeva muhūrtam api vijvala. mā tuṣāgnir ivānarciḥ kākaraṅkhā jijīviṣuḥ. muhūrtaṃ jvalitaṃ śreyo na tu dhūmāyitaṃ ciram.

मा ह स्म कस्य चिद् गेहे जनी राज्ञः खरीमृदुः। कृत्वा मानुष्यकं कर्म सृत्वाजिं यावद् उत्तमम्। धर्मस्यानृण्यम् आप्नोति न चात्मानं विगर्हते।

mā ha sma kasya cid gehe janī rājñaḥ kharīmṛduḥ. kṛtvā mānuṣyakaṃ karma sṛtvājiṃ yāvad uttamam. dharmasyānṛṇyam āpnoti na cātmānaṃ vigarhate.

अलब्ध्वा यदि वा लब्ध्वा नानुशोचन्ति पण्डिताः। आनन्तर्यं चारभते न प्राणानां धनायते।

alabdhvā yadi vā labdhvā nānuśocanti paṇḍitāḥ. ānantaryaṃ cārabhate na prāṇānāṃ dhanāyate.

उद्भावयस्व वीर्यं वा तां वा गच्छ ध्रुवां गतिम्। धर्मं पुत्राग्रतः कृत्वा किंनिमित्तं हि जीवसि।

udbhāvayasva vīryaṃ vā tāṃ vā gaccha dhruvāṃ gatim. dharmaṃ putrāgrataḥ kṛtvā kiṃnimittaṃ hi jīvasi.

इष्टापूर्तं हि ते क्लीब कीर्तिश् च सकला हता। विच्छिन्नं भोगमूलं ते किंनिमित्तं हि जीवसि।

iṣṭāpūrtaṃ hi te klība kīrtiś ca sakalā hatā. vicchinnaṃ bhogamūlaṃ te kiṃnimittaṃ hi jīvasi.

शत्रुर् निमज्जता ग्राह्यो जङ्घायां प्रपतिष्यता। विपरिच्छिन्नमूलो ऽपि न विषीदेत् कथं चन। उद्यम्य धुरम् उत्कर्षेद् आजानेयकृतं स्मरन्।

śatrur nimajjatā grāhyo jaṅghāyāṃ prapatiṣyatā. viparicchinnamūlo 'pi na viṣīdet kathaṃ cana. udyamya dhuram utkarṣed ājāneyakṛtaṃ smaran.

कुरु सत्त्वं च मानं च विद्धि पौरुषम् आत्मनः। उद्भावय कुलं मग्नं त्वत्कृते स्वयम् एव हि।

kuru sattvaṃ ca mānaṃ ca viddhi pauruṣam ātmanaḥ. udbhāvaya kulaṃ magnaṃ tvatkṛte svayam eva hi.

यस्य वृत्तं न जल्पन्ति मानवा महद् अद्भुतम्। राशिवर्धनमात्रं स नैव स्त्री न पुनः पुमान्।

yasya vṛttaṃ na jalpanti mānavā mahad adbhutam. rāśivardhanamātraṃ sa naiva strī na punaḥ pumān.

दाने तपसि शौर्ये च यस्य न प्रथितं यशः। विद्यायाम् अर्थलाभे वा मातुर् उच्चार एव सः।

dāne tapasi śaurye ca yasya na prathitaṃ yaśaḥ. vidyāyām arthalābhe vā mātur uccāra eva saḥ.

श्रुतेन तपसा वापि श्रिया वा विक्रमेण वा। जनान् यो ऽभिभवत्य् अन्यान् कर्मणा हि स वै पुमान्।

śrutena tapasā vāpi śriyā vā vikrameṇa vā. janān yo 'bhibhavaty anyān karmaṇā hi sa vai pumān.

न त्व् एव जाल्मीं कापालीं वृत्तिम् एषितुम् अर्हसि। नृशंस्याम् अयशस्यां च दुःखां कापुरुषोचिताम्।

na tv eva jālmīṃ kāpālīṃ vṛttim eṣitum arhasi. nṛśaṃsyām ayaśasyāṃ ca duḥkhāṃ kāpuruṣocitām.

यम् एनम् अभिनन्देयुर् अमित्राः पुरुषं कृशम्। लोकस्य समवज्ञातं निहीनाशनवाससम्।

yam enam abhinandeyur amitrāḥ puruṣaṃ kṛśam. lokasya samavajñātaṃ nihīnāśanavāsasam.

अहोलाभकरं दीनम् अल्पजीवनम् अल्पकम्। नेदृशं बन्धुम् आसाद्य बान्धवः सुखम् एधते।

aholābhakaraṃ dīnam alpajīvanam alpakam. nedṛśaṃ bandhum āsādya bāndhavaḥ sukham edhate.

अवृत्त्यैव विपत्स्यामो वयं राष्ट्रात् प्रवासिताः। सर्वकामरसैर् हीनाः स्थानभ्रष्टा अकिंचनाः।

avṛttyaiva vipatsyāmo vayaṃ rāṣṭrāt pravāsitāḥ. sarvakāmarasair hīnāḥ sthānabhraṣṭā akiṃcanāḥ.

अवर्णकारिणं सत्सु कुलवंशस्य नाशनम्। कलिं पुत्रप्रवादेन संजय त्वाम् अजीजनम्।

avarṇakāriṇaṃ satsu kulavaṃśasya nāśanam. kaliṃ putrapravādena saṃjaya tvām ajījanam.

निरमर्षं निरुत्साहं निर्वीर्यम् अरिनन्दनम्। मा स्म सीमन्तिनी का चिज् जनयेत् पुत्रम् ईदृशम्।

niramarṣaṃ nirutsāhaṃ nirvīryam arinandanam. mā sma sīmantinī kā cij janayet putram īdṛśam.

मा धूमाय ज्वलात्यन्तम् आक्रम्य जहि शात्रवान्। ज्वल मूर्धन्य् अमित्राणां मुहूर्तम् अपि वा क्षणम्।

mā dhūmāya jvalātyantam ākramya jahi śātravān. jvala mūrdhany amitrāṇāṃ muhūrtam api vā kṣaṇam.

एतावान् एव पुरुषो यद् अमर्षी यद् अक्षमी। क्षमावान् निरमर्षश् च नैव स्त्री न पुनः पुमान्।

etāvān eva puruṣo yad amarṣī yad akṣamī. kṣamāvān niramarṣaś ca naiva strī na punaḥ pumān.

संतोषो वै श्रियं हन्ति तथानुक्रोश एव च। अनुत्थानभये चोभे निरीहो नाश्नुते महत्।

saṃtoṣo vai śriyaṃ hanti tathānukrośa eva ca. anutthānabhaye cobhe nirīho nāśnute mahat.

एभ्यो निकृतिपापेभ्यः प्रमुञ्चात्मानम् आत्मना। आयसं हृदयं कृत्वा मृगयस्व पुनः स्वकम्।

ebhyo nikṛtipāpebhyaḥ pramuñcātmānam ātmanā. āyasaṃ hṛdayaṃ kṛtvā mṛgayasva punaḥ svakam.

पुरं विषहते यस्मात् तस्मात् पुरुष उच्यते। तम् आहुर् व्यर्थनामानं स्त्रीवद् य इह जीवति।

puraṃ viṣahate yasmāt tasmāt puruṣa ucyate. tam āhur vyarthanāmānaṃ strīvad ya iha jīvati.

शूरस्योर्जितसत्त्वस्य सिंहविक्रान्तगामिनः। दिष्टभावं गतस्यापि विघसे मोदते प्रजा।

śūrasyorjitasattvasya siṃhavikrāntagāminaḥ. diṣṭabhāvaṃ gatasyāpi vighase modate prajā.

य आत्मनः प्रियसुखे हित्वा मृगयते श्रियम्। अमात्यानाम् अथो हर्षम् आदधात्य् अचिरेण सः।

ya ātmanaḥ priyasukhe hitvā mṛgayate śriyam. amātyānām atho harṣam ādadhāty acireṇa saḥ.

पुत्र उवाच। किं नु ते माम् अपश्यन्त्याः पृथिव्या अपि सर्वया। किम् आभरणकृत्यं ते किं भोगैर् जीवितेन वा।

putra uvāca. kiṃ nu te mām apaśyantyāḥ pṛthivyā api sarvayā. kim ābharaṇakṛtyaṃ te kiṃ bhogair jīvitena vā.

मातोवाच। किम् अद्यकानां ये लोका द्विषन्तस् तान् अवाप्नुयुः। ये त्व् आदृतात्मनां लोकाः सुहृदस् तान् व्रजन्तु नः।

mātovāca. kim adyakānāṃ ye lokā dviṣantas tān avāpnuyuḥ. ye tv ādṛtātmanāṃ lokāḥ suhṛdas tān vrajantu naḥ.

भृत्यैर् विहीयमानानां परपिण्डोपजीविनाम्। कृपणानाम् असत्त्वानां मा वृत्तिम् अनुवर्तिथाः।

bhṛtyair vihīyamānānāṃ parapiṇḍopajīvinām. kṛpaṇānām asattvānāṃ mā vṛttim anuvartithāḥ.

अनु त्वां तात जीवन्तु ब्राह्मणाः सुहृदस् तथा। पर्जन्यम् इव भूतानि देवा इव शतक्रतुम्।

anu tvāṃ tāta jīvantu brāhmaṇāḥ suhṛdas tathā. parjanyam iva bhūtāni devā iva śatakratum.

यम् आजीवन्ति पुरुषं सर्वभूतानि संजय। पक्वं द्रुमम् इवासाद्य तस्य जीवितम् अर्थवत्।

yam ājīvanti puruṣaṃ sarvabhūtāni saṃjaya. pakvaṃ drumam ivāsādya tasya jīvitam arthavat.

यस्य शूरस्य विक्रान्तैर् एधन्ते बान्धवाः सुखम्। त्रिदशा इव शक्रस्य साधु तस्येह जीवितम्।

yasya śūrasya vikrāntair edhante bāndhavāḥ sukham. tridaśā iva śakrasya sādhu tasyeha jīvitam.

स्वबाहुबलम् आश्रित्य यो ऽभ्युज्जीवति मानवः। स लोके लभते कीर्तिं परत्र च शुभां गतिम्।

svabāhubalam āśritya yo 'bhyujjīvati mānavaḥ. sa loke labhate kīrtiṃ paratra ca śubhāṃ gatim.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...