महाभारत 5.10 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←उद्योग पर्व→

←अध्याय 10→

[mh-5-10] • 47 श्लोकाः

इन्द्र उवाच। शल्यः। आख्यानम् उत्तमम् इदम् इतिहासं पुरातनम्। शृणु मे भ्रातृभिः सार्धं द्रौपद्या च जयावहम्। एवं विचिन्त्य विबुधैः शक्रस् त्रिभुवनेश्वरः। वृत्रस्य मरणोपायं पुनर् वचनम् अब्रवीत्। सर्वं व्याप्तं जगत् तेन वृत्रेणेतीह नः श्रुतम्। वृत्रभूतेषु लोकेषु भयम् इन्द्रम् उपागमत्। अथेन्द्रो हि महातेजाः समेत्य सह देवतैः। अमन्त्रयत तेजस्वी वृत्रस्य वधकारणात्। सर्वं व्याप्तम् इदं देवा वृत्रेण जगद् अव्ययम्। न ह्य् अस्य सदृशं किं चित् प्रतिघाताय यद् भवेत्।

indra uvāca. śalyaḥ. ākhyānam uttamam idam itihāsaṃ purātanam. śṛṇu me bhrātṛbhiḥ sārdhaṃ draupadyā ca jayāvaham. evaṃ vicintya vibudhaiḥ śakras tribhuvaneśvaraḥ. vṛtrasya maraṇopāyaṃ punar vacanam abravīt. sarvaṃ vyāptaṃ jagat tena vṛtreṇetīha naḥ śrutam. vṛtrabhūteṣu lokeṣu bhayam indram upāgamat. athendro hi mahātejāḥ sametya saha devataiḥ. amantrayata tejasvī vṛtrasya vadhakāraṇāt. sarvaṃ vyāptam idaṃ devā vṛtreṇa jagad avyayam. na hy asya sadṛśaṃ kiṃ cit pratighātāya yad bhavet.

समर्थो ह्य् अभवं पूर्वम् असमर्थो ऽस्मि सांप्रतम्। कथं कुर्यां नु भद्रं वो दुष्प्रधर्षः स मे मतः।

samartho hy abhavaṃ pūrvam asamartho 'smi sāṃpratam. kathaṃ kuryāṃ nu bhadraṃ vo duṣpradharṣaḥ sa me mataḥ.

तेजस्वी च महात्मा च युद्धे चामितविक्रमः। ग्रसेत् त्रिभुवनं सर्वं सदेवासुरमानुषम्।

tejasvī ca mahātmā ca yuddhe cāmitavikramaḥ. graset tribhuvanaṃ sarvaṃ sadevāsuramānuṣam.

तस्माद् विनिश्चयम् इमं शृणुध्वं मे दिवौकसः। विष्णोः क्षयम् उपागम्य समेत्य च महात्मना। तेन संमन्त्र्य वेत्स्यामो वधोपायं दुरात्मनः।

tasmād viniścayam imaṃ śṛṇudhvaṃ me divaukasaḥ. viṣṇoḥ kṣayam upāgamya sametya ca mahātmanā. tena saṃmantrya vetsyāmo vadhopāyaṃ durātmanaḥ.

शल्य उवाच। एवम् उक्ते मघवता देवाः सर्षिगणास् तदा। प्रणिपत्य महात्मानं सर्वभूतनमस्कृतम्। शरण्यं शरणं देवं जग्मुर् विष्णुं महाबलम्।

śalya uvāca. evam ukte maghavatā devāḥ sarṣigaṇās tadā. praṇipatya mahātmānaṃ sarvabhūtanamaskṛtam. śaraṇyaṃ śaraṇaṃ devaṃ jagmur viṣṇuṃ mahābalam.

ऊचुश् च सर्वे देवेशं विष्णुं वृत्रभयार्दिताः। त्वया लोकास् त्रयः क्रान्तास् त्रिभिर् विक्रमणैः प्रभो।

ūcuś ca sarve deveśaṃ viṣṇuṃ vṛtrabhayārditāḥ. tvayā lokās trayaḥ krāntās tribhir vikramaṇaiḥ prabho.

अमृतं चाहृतं विष्णो दैत्याश् च निहता रणे। बलिं बद्ध्वा महादैत्यं शक्रो देवाधिपः कृतः।

amṛtaṃ cāhṛtaṃ viṣṇo daityāś ca nihatā raṇe. baliṃ baddhvā mahādaityaṃ śakro devādhipaḥ kṛtaḥ.

त्वं प्रभुः सर्वलोकानां त्वया सर्वम् इदं ततम्। त्वं हि देव महादेवः सर्वलोकनमस्कृतः। गन्धर्वोरगरक्षाणां सर्वेषाम् अमरोत्तम।

tvaṃ prabhuḥ sarvalokānāṃ tvayā sarvam idaṃ tatam. tvaṃ hi deva mahādevaḥ sarvalokanamaskṛtaḥ. gandharvoragarakṣāṇāṃ sarveṣām amarottama.

गतिर् भव त्वं देवानां सेन्द्राणाम् अमरोत्तम। जगद् व्याप्तम् इदं सर्वं वृत्रेणासुरसूदन।

gatir bhava tvaṃ devānāṃ sendrāṇām amarottama. jagad vyāptam idaṃ sarvaṃ vṛtreṇāsurasūdana.

विष्णुर् उवाच। अवश्यं करणीयं मे भवतां हितम् उत्तमम्। तस्माद् उपायं वक्ष्यामि यथासौ न भविष्यति।

viṣṇur uvāca. avaśyaṃ karaṇīyaṃ me bhavatāṃ hitam uttamam. tasmād upāyaṃ vakṣyāmi yathāsau na bhaviṣyati.

गच्छध्वं सर्षिगन्धर्वा यत्रासौ विश्वरूपधृक्। साम तस्य प्रयुञ्जध्वं तत एनं विजेष्यथ।

gacchadhvaṃ sarṣigandharvā yatrāsau viśvarūpadhṛk. sāma tasya prayuñjadhvaṃ tata enaṃ vijeṣyatha.

भविष्यति गतिर् देवाः शक्रस्य मम तेजसा। अदृश्यश् च प्रवेक्ष्यामि वज्रम् अस्यायुधोत्तमम्।

bhaviṣyati gatir devāḥ śakrasya mama tejasā. adṛśyaś ca pravekṣyāmi vajram asyāyudhottamam.

गच्छध्वम् ऋषिभिः सार्धं गन्धर्वैश् च सुरोत्तमाः। वृत्रस्य सह शक्रेण संधिं कुरुत माचिरम्।

gacchadhvam ṛṣibhiḥ sārdhaṃ gandharvaiś ca surottamāḥ. vṛtrasya saha śakreṇa saṃdhiṃ kuruta māciram.

शल्य उवाच। एवम् उक्तास् तु देवेन ऋषयस् त्रिदशास् तथा। ययुः समेत्य सहिताः शक्रं कृत्वा पुरःसरम्। चक्रुश् चैव विभोर् वचः। ततः समेत्य वृत्रेण।

śalya uvāca. evam uktās tu devena ṛṣayas tridaśās tathā. yayuḥ sametya sahitāḥ śakraṃ kṛtvā puraḥsaram. cakruś caiva vibhor vacaḥ. tataḥ sametya vṛtreṇa.

समीपम् एत्य च तदा सर्व एव महौजसः। तं तेजसा प्रज्वलितं प्रतपन्तं दिशो दश।

samīpam etya ca tadā sarva eva mahaujasaḥ. taṃ tejasā prajvalitaṃ pratapantaṃ diśo daśa.

ग्रसन्तम् इव लोकांस् त्रीन् सूर्याचन्द्रमसौ यथा। ददृशुस् तत्र ते वृत्रं शक्रेण सह देवताः।

grasantam iva lokāṃs trīn sūryācandramasau yathā. dadṛśus tatra te vṛtraṃ śakreṇa saha devatāḥ.

ऋषयो ऽथ ततो ऽभ्येत्य वृत्रम् ऊचुः प्रियं वचः। व्याप्तं जगद् इदं सर्वं तेजसा तव दुर्जय।

ṛṣayo 'tha tato 'bhyetya vṛtram ūcuḥ priyaṃ vacaḥ. vyāptaṃ jagad idaṃ sarvaṃ tejasā tava durjaya.

न च शक्नोषि निर्जेतुं वासवं भूरिविक्रमम्। युध्यतोश् चापि वां कालो व्यतीतः सुमहान् इह।

na ca śaknoṣi nirjetuṃ vāsavaṃ bhūrivikramam. yudhyatoś cāpi vāṃ kālo vyatītaḥ sumahān iha.

पीड्यन्ते च प्रजाः सर्वाः सदेवासुरमानवाः। सख्यं भवतु ते वृत्र शक्रेण सह नित्यदा। अवाप्स्यसि सुखं त्वं च शक्रलोकांश् च शाश्वतान्।

pīḍyante ca prajāḥ sarvāḥ sadevāsuramānavāḥ. sakhyaṃ bhavatu te vṛtra śakreṇa saha nityadā. avāpsyasi sukhaṃ tvaṃ ca śakralokāṃś ca śāśvatān.

ऋषिवाक्यं निशम्याथ स वृत्रः सुमहाबलः। उवाच तांस् तदा सर्वान् प्रणम्य शिरसासुरः।

ṛṣivākyaṃ niśamyātha sa vṛtraḥ sumahābalaḥ. uvāca tāṃs tadā sarvān praṇamya śirasāsuraḥ.

सर्वे यूयं महाभागा गन्धर्वाश् चैव सर्वशः। यद् ब्रूत तच् छ्रुतं सर्वं ममापि शृणुतानघाः।

sarve yūyaṃ mahābhāgā gandharvāś caiva sarvaśaḥ. yad brūta tac chrutaṃ sarvaṃ mamāpi śṛṇutānaghāḥ.

संधिः कथं वै भविता मम शक्रस्य चोभयोः। तेजसोर् हि द्वयोर् देवाः सख्यं वै भविता कथम्। एतद् वेदितुम् इच्छामि ब्रुवन्तु ऋषिसत्तमाः।

saṃdhiḥ kathaṃ vai bhavitā mama śakrasya cobhayoḥ. tejasor hi dvayor devāḥ sakhyaṃ vai bhavitā katham. etad veditum icchāmi bruvantu ṛṣisattamāḥ.

ऋषय ऊचुः। सकृत् सतां संगतं लिप्सितव्यं; ततः परं भविता भव्यम् एव। नातिक्रमेत् सत्पुरुषेण संगतं; तस्मात् सतां संगतं लिप्सितव्यम्।

ṛṣaya ūcuḥ. sakṛt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyaṃ; tataḥ paraṃ bhavitā bhavyam eva. nātikramet satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt satāṃ saṃgataṃ lipsitavyam.

दृढं सतां संगतं चापि नित्यं; ब्रूयाच् चार्थं ह्य् अर्थकृच्छ्रेषु धीरः। महार्थवत् सत्पुरुषेण संगतं; तस्मात् सन्तं न जिघांसेत धीरः।

dṛḍhaṃ satāṃ saṃgataṃ cāpi nityaṃ; brūyāc cārthaṃ hy arthakṛcchreṣu dhīraḥ. mahārthavat satpuruṣeṇa saṃgataṃ; tasmāt santaṃ na jighāṃseta dhīraḥ.

इन्द्रः सतां संमतश् च निवासश् च महात्मनाम्। सत्यवादी ह्य् अदीनश् च धर्मवित् सुविनिश्चितः।

indraḥ satāṃ saṃmataś ca nivāsaś ca mahātmanām. satyavādī hy adīnaś ca dharmavit suviniścitaḥ.

तेन ते सह शक्रेण संधिर् भवतु शाश्वतः। एवं विश्वासम् आगच्छ मा ते भूद् बुद्धिर् अन्यथा।

tena te saha śakreṇa saṃdhir bhavatu śāśvataḥ. evaṃ viśvāsam āgaccha mā te bhūd buddhir anyathā.

शल्य उवाच। महर्षिवचनं श्रुत्वा तान् उवाच महाद्युतिः। अवश्यं भगवन्तो मे माननीयास् तपस्विनः।

śalya uvāca. maharṣivacanaṃ śrutvā tān uvāca mahādyutiḥ. avaśyaṃ bhagavanto me mānanīyās tapasvinaḥ.

ब्रवीमि यद् अहं देवास् तत् सर्वं क्रियताम् इह। ततः सर्वं करिष्यामि यद् ऊचुर् मां द्विजर्षभाः।

bravīmi yad ahaṃ devās tat sarvaṃ kriyatām iha. tataḥ sarvaṃ kariṣyāmi yad ūcur māṃ dvijarṣabhāḥ.

न शुष्केण न चार्द्रेण नाश्मना न च दारुणा। न शस्त्रेण न वज्रेण न दिवा न तथा निशि।

na śuṣkeṇa na cārdreṇa nāśmanā na ca dāruṇā. na śastreṇa na vajreṇa na divā na tathā niśi.

वध्यो भवेयं विप्रेन्द्राः शक्रस्य सह दैवतैः। एवं मे रोचते संधिः शक्रेण सह नित्यदा।

vadhyo bhaveyaṃ viprendrāḥ śakrasya saha daivataiḥ. evaṃ me rocate saṃdhiḥ śakreṇa saha nityadā.

बाढम् इत्य् एव ऋषयस् तम् ऊचुर् भरतर्षभ। एवं कृते तु संधाने वृत्रः प्रमुदितो ऽभवत्। ततः संधिं मिथः कृत्वा ऋषयो दीप्ततेजसः। शक्रस्य सह वृत्रेण पुनर् जग्मुर् यथागतम्। अथ दीर्घस्य कालस्य शक्रः संचिन्त्य भारत।

bāḍham ity eva ṛṣayas tam ūcur bharatarṣabha. evaṃ kṛte tu saṃdhāne vṛtraḥ pramudito 'bhavat. tataḥ saṃdhiṃ mithaḥ kṛtvā ṛṣayo dīptatejasaḥ. śakrasya saha vṛtreṇa punar jagmur yathāgatam. atha dīrghasya kālasya śakraḥ saṃcintya bhārata.

यत्तः सदाभवच् चापि शक्रो ऽमर्षसमन्वितः। वृत्रस्य वधसंयुक्तान् उपायान् अनुचिन्तयन्। रन्ध्रान्वेषी समुद्विग्नः सदाभूद् बलवृत्रहा। अभिसंधिर् महेन्द्रस्य संधिकर्मणि यः कृतः। ऋषिभिस् त्व् ईरितं यच् च महेन्द्रस् तद् अनुस्मरन्।

yattaḥ sadābhavac cāpi śakro 'marṣasamanvitaḥ. vṛtrasya vadhasaṃyuktān upāyān anucintayan. randhrānveṣī samudvignaḥ sadābhūd balavṛtrahā. abhisaṃdhir mahendrasya saṃdhikarmaṇi yaḥ kṛtaḥ. ṛṣibhis tv īritaṃ yac ca mahendras tad anusmaran.

स कदा चित् समुद्रान्ते तम् अपश्यन् महासुरम्। संध्याकाल उपावृत्ते मुहूर्ते रम्यदारुणे।

sa kadā cit samudrānte tam apaśyan mahāsuram. saṃdhyākāla upāvṛtte muhūrte ramyadāruṇe.

ततः संचिन्त्य भगवान् वरदानं महात्मनः। संध्येयं वर्तते रौद्रा न रात्रिर् दिवसं न च। वरश् चानेन संप्राप्तो ह्य् अवध्यो दैवतैर् अपि। तत् कथं त्व् इह कर्तव्यम् उपायं चिन्तये सदा। वृत्रश् चावश्यवध्यो ऽयं मम सर्वहरो रिपुः।

tataḥ saṃcintya bhagavān varadānaṃ mahātmanaḥ. saṃdhyeyaṃ vartate raudrā na rātrir divasaṃ na ca. varaś cānena saṃprāpto hy avadhyo daivatair api. tat kathaṃ tv iha kartavyam upāyaṃ cintaye sadā. vṛtraś cāvaśyavadhyo 'yaṃ mama sarvaharo ripuḥ.

यदि वृत्रं न हन्म्य् अद्य वञ्चयित्वा महासुरम्। महाबलं महाकायं न मे श्रेयो भविष्यति।

yadi vṛtraṃ na hanmy adya vañcayitvā mahāsuram. mahābalaṃ mahākāyaṃ na me śreyo bhaviṣyati.

एवं संचिन्तयन्न् एव शक्रो विष्णुम् अनुस्मरन्। अथ फेनं तदापश्यत् समुद्रे पर्वतोपमम्।

evaṃ saṃcintayann eva śakro viṣṇum anusmaran. atha phenaṃ tadāpaśyat samudre parvatopamam.

नायं शुष्को न चार्द्रो ऽयं न च शस्त्रम् इदं तथा। एनं क्षेप्स्यामि वृत्रस्य क्षणाद् एव नशिष्यति।

nāyaṃ śuṣko na cārdro 'yaṃ na ca śastram idaṃ tathā. enaṃ kṣepsyāmi vṛtrasya kṣaṇād eva naśiṣyati.

सवज्रम् अथ फेनं तं क्षिप्रं वृत्रे निसृष्टवान्। जग्राह च स तं फेनम् इन्द्रो वृत्रनिबर्हणम्। निगृह्य शक्रो बाहुभ्यां प्राहिणोद् वृत्रमस्तके। प्रविश्य फेनं तं विष्णुर् अथ वृत्रं व्यनाशयत्।

savajram atha phenaṃ taṃ kṣipraṃ vṛtre nisṛṣṭavān. jagrāha ca sa taṃ phenam indro vṛtranibarhaṇam. nigṛhya śakro bāhubhyāṃ prāhiṇod vṛtramastake. praviśya phenaṃ taṃ viṣṇur atha vṛtraṃ vyanāśayat.

निहते तु ततो वृत्रे दिशो वितिमिराभवन्। प्रववौ च शिवो वायुः प्रजाश् च जहृषुस् तदा।

nihate tu tato vṛtre diśo vitimirābhavan. pravavau ca śivo vāyuḥ prajāś ca jahṛṣus tadā.

ततो देवाः सगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः। ऋषयश् च महेन्द्रं तम् अस्तुवन् विविधैः स्तवैः।

tato devāḥ sagandharvā yakṣarākṣasapannagāḥ. ṛṣayaś ca mahendraṃ tam astuvan vividhaiḥ stavaiḥ.

नमस्कृतः सर्वभूतैः सर्वभूतानि सान्त्वयन्। हतशत्रुः प्रहृष्टात्मा वासवः सह दैवतैः। विष्णुं त्रिभुवनश्रेष्ठं पूजयाम् आस धर्मवित्।

namaskṛtaḥ sarvabhūtaiḥ sarvabhūtāni sāntvayan. hataśatruḥ prahṛṣṭātmā vāsavaḥ saha daivataiḥ. viṣṇuṃ tribhuvanaśreṣṭhaṃ pūjayām āsa dharmavit.

ततो हते महावीर्ये वृत्रे देवभयंकरे। अनृतेनाभिभूतो ऽभूच् छक्रः परमदुर्मनाः। त्रैशीर्षयाभिभूतश् च स पूर्वं ब्रह्महत्यया। महादेवस्य भूतैश् च स पुनर् ब्रह्महन्न् इति। आक्रुष्टो निर्भयैर् भूयो व्रीडितो बलवृत्रहा।

tato hate mahāvīrye vṛtre devabhayaṃkare. anṛtenābhibhūto 'bhūc chakraḥ paramadurmanāḥ. traiśīrṣayābhibhūtaś ca sa pūrvaṃ brahmahatyayā. mahādevasya bhūtaiś ca sa punar brahmahann iti. ākruṣṭo nirbhayair bhūyo vrīḍito balavṛtrahā.

सो ऽन्तम् आश्रित्य लोकानां नष्टसंज्ञो विचेतनः। न प्राज्ञायत देवेन्द्रस् त्व् अभिभूतः स्वकल्मषैः। प्रतिच्छन्नो वसत्य् अप्सु चेष्टमान इवोरगः।

so 'ntam āśritya lokānāṃ naṣṭasaṃjño vicetanaḥ. na prājñāyata devendras tv abhibhūtaḥ svakalmaṣaiḥ. praticchanno vasaty apsu ceṣṭamāna ivoragaḥ.

ततः प्रनष्टे देवेन्द्रे ब्रह्महत्याभयार्दिते। भूमिः प्रध्वस्तसंकाशा निर्वृक्षा शुष्ककानना। विच्छिन्नस्रोतसो नद्यः सरांस्य् अनुदकानि च।

tataḥ pranaṣṭe devendre brahmahatyābhayārdite. bhūmiḥ pradhvastasaṃkāśā nirvṛkṣā śuṣkakānanā. vicchinnasrotaso nadyaḥ sarāṃsy anudakāni ca.

संक्षोभश् चापि सत्त्वानाम् अनावृष्टिकृतो ऽभवत्। देवाश् चापि भृशं त्रस्तास् तथा सर्वे महर्षयः।

saṃkṣobhaś cāpi sattvānām anāvṛṣṭikṛto 'bhavat. devāś cāpi bhṛśaṃ trastās tathā sarve maharṣayaḥ.

अराजकं जगत् सर्वम् अभिभूतम् उपद्रवैः। राजा वा क्रियताम् अद्य महेन्द्रो वाथ मृग्यताम्। ततो भीताभवन् देवाः को नो राजा भवेद् इति।

arājakaṃ jagat sarvam abhibhūtam upadravaiḥ. rājā vā kriyatām adya mahendro vātha mṛgyatām. tato bhītābhavan devāḥ ko no rājā bhaved iti.

दिवि देवर्षयश् चापि देवराजविनाकृताः। न च स्म कश् चिद् देवानां राज्याय कुरुते मनः।

divi devarṣayaś cāpi devarājavinākṛtāḥ. na ca sma kaś cid devānāṃ rājyāya kurute manaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents