महाभारत 2.57 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←सभा पर्व→

←अध्याय 57→

[mh-2-57] • 21 श्लोकाः

दुर्योधन उवाच। परेषाम् एव यशसा श्लाघसे त्वं; सदा छन्नः कुत्सयन् धार्तराष्ट्रान्। जानीमस् त्वां विदुर यत्प्रियस् त्वं; बालान् इवास्मान् अवमन्यसे त्वम्।

duryodhana uvāca. pareṣām eva yaśasā ślāghase tvaṃ; sadā channaḥ kutsayan dhārtarāṣṭrān. jānīmas tvāṃ vidura yatpriyas tvaṃ; bālān ivāsmān avamanyase tvam.

सुविज्ञेयः पुरुषो ऽन्यत्रकामो; निन्दाप्रशंसे हि तथा युनक्ति। जिह्वा मनस् ते हृदयं निर्व्यनक्ति; ज्यायो निराह मनसः प्रातिकूल्यम्।

suvijñeyaḥ puruṣo 'nyatrakāmo; nindāpraśaṃse hi tathā yunakti. jihvā manas te hṛdayaṃ nirvyanakti; jyāyo nirāha manasaḥ prātikūlyam.

उत्सङ्गेन व्याल इवाहृतो ऽसि; मार्जारवत् पोषकं चोपहंसि। भर्तृघ्नत्वान् न हि पापीय आहुस्; तस्मात् क्षत्तः किं न बिभेषि पापात्।

utsaṅgena vyāla ivāhṛto 'si; mārjāravat poṣakaṃ copahaṃsi. bhartṛghnatvān na hi pāpīya āhus; tasmāt kṣattaḥ kiṃ na bibheṣi pāpāt.

जित्वा शत्रून् फलम् आप्तं महन् नो; मास्मान् क्षत्तः परुषाणीह वोचः। द्विषद्भिस् त्वं संप्रयोगाभिनन्दी; मुहुर् द्वेषं यासि नः संप्रमोहात्।

jitvā śatrūn phalam āptaṃ mahan no; māsmān kṣattaḥ paruṣāṇīha vocaḥ. dviṣadbhis tvaṃ saṃprayogābhinandī; muhur dveṣaṃ yāsi naḥ saṃpramohāt.

अमित्रतां याति नरो ऽक्षमं ब्रुवन्; निगूहते गुह्यम् अमित्रसंस्तवे। साम्ना च दानेन च भेदनेन। वधेन मायाप्रतिदर्शनेन। न[? रेअद् त]म् इन्द्रजालेन च मोहनेन। द्यूतेन मन्त्रौषधिसाधनेन। एभिः प्रकारैर् अपरैश् च सर्वैर्। आबुद्धिमन्तो विजयन्त्य् अरातीन्। तदाश्रितापत्रपा किं न बाधते; यद् इच्छसि त्वं तद् इहाद्य भाषसे।

amitratāṃ yāti naro 'kṣamaṃ bruvan; nigūhate guhyam amitrasaṃstave. sāmnā ca dānena ca bhedanena. vadhena māyāpratidarśanena. na[? read ta]m indrajālena ca mohanena. dyūtena mantrauṣadhisādhanena. ebhiḥ prakārair aparaiś ca sarvair. ābuddhimanto vijayanty arātīn. tadāśritāpatrapā kiṃ na bādhate; yad icchasi tvaṃ tad ihādya bhāṣase.

मा नो ऽवमंस्था विद्म मनस् तवेदं; शिक्षस्व बुद्धिं स्थविराणां सकाशात्। यशो रक्षस्व विदुर संप्रणीतं; मा व्यापृतः परकार्येषु भूस् त्वम्।

mā no 'vamaṃsthā vidma manas tavedaṃ; śikṣasva buddhiṃ sthavirāṇāṃ sakāśāt. yaśo rakṣasva vidura saṃpraṇītaṃ; mā vyāpṛtaḥ parakāryeṣu bhūs tvam.

अहं कर्तेति विदुर मावमंस्था; मा नो नित्यं परुषाणीह वोचः। न त्वां पृच्छामि विदुर यद् धितं मे; स्वस्ति क्षत्तर् मा तितिक्षून् क्षिणु त्वम्।

ahaṃ karteti vidura māvamaṃsthā; mā no nityaṃ paruṣāṇīha vocaḥ. na tvāṃ pṛcchāmi vidura yad dhitaṃ me; svasti kṣattar mā titikṣūn kṣiṇu tvam.

एकः शास्ता न द्वितीयो ऽस्ति शास्ता; गर्भे शयानं पुरुषं शास्ति शास्ता। तेनानुशिष्टः प्रवणाद् इवाम्भो; यथा नियुक्तो ऽस्मि तथा वहामि।

ekaḥ śāstā na dvitīyo 'sti śāstā; garbhe śayānaṃ puruṣaṃ śāsti śāstā. tenānuśiṣṭaḥ pravaṇād ivāmbho; yathā niyukto 'smi tathā vahāmi.

भिनत्ति शिरसा शैलम् अहिं भोजयते च यः। स एव तस्य कुरुते कार्याणाम् अनुशासनम्।

bhinatti śirasā śailam ahiṃ bhojayate ca yaḥ. sa eva tasya kurute kāryāṇām anuśāsanam.

यो बलाद् अनुशास्तीह सो ऽमित्रं तेन विन्दति। मित्रताम् अनुवृत्तं तु समुपेक्षेत पण्डितः।

yo balād anuśāstīha so 'mitraṃ tena vindati. mitratām anuvṛttaṃ tu samupekṣeta paṇḍitaḥ.

प्रदीप्य यः प्रदीप्ताग्निं प्राक् त्वरन् नाभिधावति। भस्मापि न स विन्देत शिष्टं क्व चन भारत।

pradīpya yaḥ pradīptāgniṃ prāk tvaran nābhidhāvati. bhasmāpi na sa vindeta śiṣṭaṃ kva cana bhārata.

न वासयेत् पारवर्ग्यं द्विषन्तं; विशेषतः क्षत्तर् अहितं मनुष्यम्। स यत्रेच्छसि विदुर तत्र गच्छ; सुसान्त्वितापि ह्य् असती स्त्री जहाति। न वासयेत् पारवश्यं द्विषन्तं न विशेषतः। कर्तारम् इहितं चैव मन्ये यत्रे च्छ। विदुर तत्रैव [रेस्त् ओमित्तेद्?]। सान्त्व्यमानापि ह्य् असती स्त्री जहाति। न वासयेत् परं वर्गं द्विषन्तं च विशेषतः। क्षत्तारम् अहितं चैव मन्ये यत्रेष्टम् इच्छति। विदुरात्र न वस्तव्यं गच्छ स त्वं यथेष्टतः। सान्त्वमानापि ह्य् असती स्त्री (यथा) जहाति तथा च त्वम्। न वासये त्वा परवर्ग द्विषन्तं च विशेषतः। क्षत्तारम् अहितं चैव मन्ये यदृष्टम् इच्छसि। विदुर तत्र गच्छ त्वं। सान्त्वमाना हृसति (सिच्) स्त्री जहाति। न वासयेत् तं पुरुषं न द्विषन्तं विशेषतः। क्षत्तरहितं मन्ये न मन्ये हितम् आत्मनः। विदुरं तत्र गच्छ त्वं सान्त्व्यमानो विमुह्यसि। न वासयत् परवर्ग्यं न द्विषन्तं विशेषतः। क्षत्तारम् अहितं मन्ये न मन्ये हितम् आत्मनः। यत्रेच्छसि त्वं विदुर तत्र गच्छ। सान्त्व्यमाना ह्य् असती स्त्री जहाति।

na vāsayet pāravargyaṃ dviṣantaṃ; viśeṣataḥ kṣattar ahitaṃ manuṣyam. sa yatrecchasi vidura tatra gaccha; susāntvitāpi hy asatī strī jahāti. na vāsayet pāravaśyaṃ dviṣantaṃ na viśeṣataḥ. kartāram ihitaṃ caiva manye yatre ccha. vidura tatraiva [rest omitted?]. sāntvyamānāpi hy asatī strī jahāti. na vāsayet paraṃ vargaṃ dviṣantaṃ ca viśeṣataḥ. kṣattāram ahitaṃ caiva manye yatreṣṭam icchati. vidurātra na vastavyaṃ gaccha sa tvaṃ yatheṣṭataḥ. sāntvamānāpi hy asatī strī (yathā) jahāti tathā ca tvam. na vāsaye tvā paravarga dviṣantaṃ ca viśeṣataḥ. kṣattāram ahitaṃ caiva manye yadṛṣṭam icchasi. vidura tatra gaccha tvaṃ. sāntvamānā hṛsati (sic) strī jahāti. na vāsayet taṃ puruṣaṃ na dviṣantaṃ viśeṣataḥ. kṣattarahitaṃ manye na manye hitam ātmanaḥ. viduraṃ tatra gaccha tvaṃ sāntvyamāno vimuhyasi. na vāsayat paravargyaṃ na dviṣantaṃ viśeṣataḥ. kṣattāram ahitaṃ manye na manye hitam ātmanaḥ. yatrecchasi tvaṃ vidura tatra gaccha. sāntvyamānā hy asatī strī jahāti.

विदुर उवाच। एतावता ये पुरुषं त्यजन्ति; तेषां सख्यम् अन्तवद् ब्रूहि राजन्। राज्ञां हि चित्तानि परिप्लुतानि; सान्त्वं दत्त्वा मुसलैर् घातयन्ति।

vidura uvāca. etāvatā ye puruṣaṃ tyajanti; teṣāṃ sakhyam antavad brūhi rājan. rājñāṃ hi cittāni pariplutāni; sāntvaṃ dattvā musalair ghātayanti.

अबालस् त्वं मन्यसे राजपुत्र; बालो ऽहम् इत्य् एव सुमन्दबुद्धे। यः सौहृदे पुरुषं स्थापयित्वा; पश्चाद् एनं दूषयते स बालः।

abālas tvaṃ manyase rājaputra; bālo 'ham ity eva sumandabuddhe. yaḥ sauhṛde puruṣaṃ sthāpayitvā; paścād enaṃ dūṣayate sa bālaḥ.

न श्रेयसे नीयते मन्दबुद्धिः; स्त्री श्रोत्रियस्येव गृहे प्रदुष्टा। ध्रुवं न रोचेद् भरतर्षभस्य; पतिः कुमार्या इव षष्टिवर्षः।

na śreyase nīyate mandabuddhiḥ; strī śrotriyasyeva gṛhe praduṣṭā. dhruvaṃ na roced bharatarṣabhasya; patiḥ kumāryā iva ṣaṣṭivarṣaḥ.

अनुप्रियं चेद् अनुकाङ्क्षसे त्वं; सर्वेषु कार्येषु हिताहितेषु। स्त्रियश् च राजञ् जडपङ्गुकांश् च; पृच्छ त्वं वै तादृशांश् चैव मूढान्।

anupriyaṃ ced anukāṅkṣase tvaṃ; sarveṣu kāryeṣu hitāhiteṣu. striyaś ca rājañ jaḍapaṅgukāṃś ca; pṛccha tvaṃ vai tādṛśāṃś caiva mūḍhān.

लभ्यः खलु प्रातिपीय नरो ऽनुप्रियवाग् इह। अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः।

labhyaḥ khalu prātipīya naro 'nupriyavāg iha. apriyasya tu pathyasya vaktā śrotā ca durlabhaḥ.

यस् तु धर्मे पराश्वस्य हित्वा भर्तुः प्रियाप्रिये। अप्रियाण्य् आह पथ्यानि तेन राजा सहायवान्। नाप्रियः साधुर् भवति न मेधावी न पण्डितः। प्रियेष्व् एतानि दृश्यन्ते यावद् द्वेषो हि भारत।

yas tu dharme parāśvasya hitvā bhartuḥ priyāpriye. apriyāṇy āha pathyāni tena rājā sahāyavān. nāpriyaḥ sādhur bhavati na medhāvī na paṇḍitaḥ. priyeṣv etāni dṛśyante yāvad dveṣo hi bhārata.

अव्याधिजं कटुकं तीक्ष्णम् उष्णं; यशोमुषं परुषं पूतिगन्धि। सतां पेयं यन् न पिबन्त्य् असन्तो; मन्युं महाराज पिब प्रशाम्य।

avyādhijaṃ kaṭukaṃ tīkṣṇam uṣṇaṃ; yaśomuṣaṃ paruṣaṃ pūtigandhi. satāṃ peyaṃ yan na pibanty asanto; manyuṃ mahārāja piba praśāmya.

वैचित्रवीर्यस्य यशो धनं च; वाञ्छाम्य् अहं सहपुत्रस्य शश्वत्। यथा तथा वो ऽस्तु नमश् च वो ऽस्तु; ममापि च स्वस्ति दिशन्तु विप्राः।

vaicitravīryasya yaśo dhanaṃ ca; vāñchāmy ahaṃ sahaputrasya śaśvat. yathā tathā vo 'stu namaś ca vo 'stu; mamāpi ca svasti diśantu viprāḥ.

आशीविषान् नेत्रविषान् कोपयेन् न तु पण्डितः। एवं ते ऽहं वदामीदं प्रयतः कुरुनन्दन।

āśīviṣān netraviṣān kopayen na tu paṇḍitaḥ. evaṃ te 'haṃ vadāmīdaṃ prayataḥ kurunandana.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents