महाभारत 1.1 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

आदि पर्व→

अध्याय 1→

[mh-1-1] • 211 श्लोकाः

नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयम् उदीरयेत्।

nārāyaṇaṃ namaskṛtya naraṃ caiva narottamam. devīṃ sarasvatīṃ caiva tato jayam udīrayet.

लोमहर्षणपुत्र उग्रश्रवाः सूतः पौराणिको नैमिषारण्ये शौनकस्य कुलपतेर् द्वादशवार्षिके सत्रे।

lomaharṣaṇaputra ugraśravāḥ sūtaḥ paurāṇiko naimiṣāraṇye śaunakasya kulapater dvādaśavārṣike satre.

समासीनान् अभ्यगच्छद् ब्रह्मर्षीन् संशितव्रतान्। विनयावनतो भूत्वा कदा चित् सूतनन्दनः।

samāsīnān abhyagacchad brahmarṣīn saṃśitavratān. vinayāvanato bhūtvā kadā cit sūtanandanaḥ.

तम् आश्रमम् अनुप्राप्तं नैमिषारण्यवासिनः। उवाच तान् ऋषीन् सर्वान् धन्यो वो ऽस्म्य् अद्य दर्शनात्। वेद वैयासिकीः सर्वाः कथा धर्मार्थसंहिताः। वक्ष्यामि वो द्विजश्रेष्ठाः शृण्वन्त्व् अद्य तपोधनाः। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा नैमिषारण्यवासिनः। चित्राः श्रोतुं कथास् तत्र परिवव्रुस् तपस्विनः।

tam āśramam anuprāptaṃ naimiṣāraṇyavāsinaḥ. uvāca tān ṛṣīn sarvān dhanyo vo 'smy adya darśanāt. veda vaiyāsikīḥ sarvāḥ kathā dharmārthasaṃhitāḥ. vakṣyāmi vo dvijaśreṣṭhāḥ śṛṇvantv adya tapodhanāḥ. tasya tad vacanaṃ śrutvā naimiṣāraṇyavāsinaḥ. citrāḥ śrotuṃ kathās tatra parivavrus tapasvinaḥ.

अभिवाद्य मुनींस् तांस् तु सर्वान् एव कृताञ्जलिः। अपृच्छत् स तपोवृद्धिं सद्भिश् चैवाभिनन्दितः।

abhivādya munīṃs tāṃs tu sarvān eva kṛtāñjaliḥ. apṛcchat sa tapovṛddhiṃ sadbhiś caivābhinanditaḥ.

अथ तेषूपविष्टेषु सर्वेष्व् एव तपस्विषु। निर्दिष्टम् आसनं भेजे विनयाल् लोमहर्षणिः।

atha teṣūpaviṣṭeṣu sarveṣv eva tapasviṣu. nirdiṣṭam āsanaṃ bheje vinayāl lomaharṣaṇiḥ.

सुखासीनं ततस् तं तु विश्रान्तम् उपलक्ष्य च। अथापृच्छद् ऋषिस् तत्र कश् चित् प्रस्तावयन् कथाः।

sukhāsīnaṃ tatas taṃ tu viśrāntam upalakṣya ca. athāpṛcchad ṛṣis tatra kaś cit prastāvayan kathāḥ.

कुत आगम्यते सौते क्व चायं विहृतस् त्वया। कालः कमलपत्राक्ष शंसैतत् पृच्छतो मम। एवं पृष्टो ऽब्रवीत् सम्यग् यथावल् लोमहर्षणिः। वाक्यं वचनसंपन्नस् तेषां तु चरिताश्रयम्। तस्मिन् सदसि विस्तीर्णे मुनीनां भावितात्मनाम्।

kuta āgamyate saute kva cāyaṃ vihṛtas tvayā. kālaḥ kamalapatrākṣa śaṃsaitat pṛcchato mama. evaṃ pṛṣṭo 'bravīt samyag yathāval lomaharṣaṇiḥ. vākyaṃ vacanasaṃpannas teṣāṃ tu caritāśrayam. tasmin sadasi vistīrṇe munīnāṃ bhāvitātmanām.

सूत उवाच। जनमेजयस्य राजर्षेः सर्पसत्रे महात्मनः। समीपे पार्थिवेन्द्रस्य सम्यक् पारिक्षितस्य च।

sūta uvāca. janamejayasya rājarṣeḥ sarpasatre mahātmanaḥ. samīpe pārthivendrasya samyak pārikṣitasya ca.

कृष्णद्वैपायनप्रोक्ताः सुपुण्या विविधाः कथाः। कथिताश् चापि विधिवद् या वैशंपायनेन वै।

kṛṣṇadvaipāyanaproktāḥ supuṇyā vividhāḥ kathāḥ. kathitāś cāpi vidhivad yā vaiśaṃpāyanena vai.

श्रुत्वाहं ता विचित्रार्था महाभारतसंश्रिताः। बहूनि संपरिक्रम्य तीर्थान्य् आयतनानि च।

śrutvāhaṃ tā vicitrārthā mahābhāratasaṃśritāḥ. bahūni saṃparikramya tīrthāny āyatanāni ca.

समन्तपञ्चकं नाम पुण्यं द्विजनिषेवितम्। गतवान् अस्मि तं देशं युद्धं यत्राभवत् पुरा। पाण्डवानां कुरूणां च सर्वेषां च महीक्षिताम्।

samantapañcakaṃ nāma puṇyaṃ dvijaniṣevitam. gatavān asmi taṃ deśaṃ yuddhaṃ yatrābhavat purā. pāṇḍavānāṃ kurūṇāṃ ca sarveṣāṃ ca mahīkṣitām.

दिदृक्षुर् आगतस् तस्मात् समीपं भवताम् इह। आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः।

didṛkṣur āgatas tasmāt samīpaṃ bhavatām iha. āyuṣmantaḥ sarva eva brahmabhūtā hi me matāḥ.

अस्मिन् यज्ञे महाभागाः सूर्यपावकवर्चसः। कृताभिषेकाः शुचयः कृतजप्या हुताग्नयः। भवन्त आसते स्वस्था ब्रवीमि किम् अहं द्विजाः।

asmin yajñe mahābhāgāḥ sūryapāvakavarcasaḥ. kṛtābhiṣekāḥ śucayaḥ kṛtajapyā hutāgnayaḥ. bhavanta āsate svasthā bravīmi kim ahaṃ dvijāḥ.

पुराणसंश्रिताः पुण्याः कथा वा धर्मसंश्रिताः। इतिवृत्तं नरेन्द्राणाम् ऋषीणां च महात्मनाम्। श्रुतं मे भारताख्यानं धर्मकामार्थमोक्षदम्। जनमेजयेन पृष्टः सन् वैशंपायन उक्तवान्। ऋषीणाम् अग्रतस् तत्र धर्मिष्ठानां महात्मनाम्। व्यासदेवाज्ञया तत्र यद् वैशंपायनस् तदा। श्रुतं वै भारताख्यानं वेदार्थैश् चोपबृंहितम्। तत्र मे विदितं सर्वं भारताख्यानम् आदितः।

purāṇasaṃśritāḥ puṇyāḥ kathā vā dharmasaṃśritāḥ. itivṛttaṃ narendrāṇām ṛṣīṇāṃ ca mahātmanām. śrutaṃ me bhāratākhyānaṃ dharmakāmārthamokṣadam. janamejayena pṛṣṭaḥ san vaiśaṃpāyana uktavān. ṛṣīṇām agratas tatra dharmiṣṭhānāṃ mahātmanām. vyāsadevājñayā tatra yad vaiśaṃpāyanas tadā. śrutaṃ vai bhāratākhyānaṃ vedārthaiś copabṛṃhitam. tatra me viditaṃ sarvaṃ bhāratākhyānam āditaḥ.

ऋषय ऊचुः। द्वैपायनेन यत् प्रोक्तं पुराणं परमर्षिणा। सुरैर् ब्रह्मर्षिभिश् चैव श्रुत्वा यद् अभिपूजितम्।

ṛṣaya ūcuḥ. dvaipāyanena yat proktaṃ purāṇaṃ paramarṣiṇā. surair brahmarṣibhiś caiva śrutvā yad abhipūjitam.

तस्याख्यानवरिष्ठस्य विचित्रपदपर्वणः। सूक्ष्मार्थन्याययुक्तस्य वेदार्थैर् भूषितस्य च।

tasyākhyānavariṣṭhasya vicitrapadaparvaṇaḥ. sūkṣmārthanyāyayuktasya vedārthair bhūṣitasya ca.

भारतस्येतिहासस्य पुण्यां ग्रन्थार्थसंयुताम्। संस्कारोपगतां ब्राह्मीं नानाशास्त्रोपबृंहिताम्।

bhāratasyetihāsasya puṇyāṃ granthārthasaṃyutām. saṃskāropagatāṃ brāhmīṃ nānāśāstropabṛṃhitām.

जनमेजयस्य यां राज्ञो वैशंपायन उक्तवान्। यथावत् स ऋषिस् तुष्ट्या सत्रे द्वैपायनाज्ञया।

janamejayasya yāṃ rājño vaiśaṃpāyana uktavān. yathāvat sa ṛṣis tuṣṭyā satre dvaipāyanājñayā.

वेदैश् चतुर्भिः समितां व्यासस्याद्भुतकर्मणः। संहितां श्रोतुम् इच्छामो धर्म्यां पापभयापहाम्।

vedaiś caturbhiḥ samitāṃ vyāsasyādbhutakarmaṇaḥ. saṃhitāṃ śrotum icchāmo dharmyāṃ pāpabhayāpahām.

सूत उवाच। आद्यं पुरुषम् ईशानं पुरुहूतं पुरुष्टुतम्। ऋतम् एकाक्षरं ब्रह्म व्यक्ताव्यक्तं सनातनम्।

sūta uvāca. ādyaṃ puruṣam īśānaṃ puruhūtaṃ puruṣṭutam. ṛtam ekākṣaraṃ brahma vyaktāvyaktaṃ sanātanam.

असच् च सच् चैव च यद् विश्वं सदसतः परम्। परावराणां स्रष्टारं पुराणं परम् अव्ययम्।

asac ca sac caiva ca yad viśvaṃ sadasataḥ param. parāvarāṇāṃ sraṣṭāraṃ purāṇaṃ param avyayam.

मङ्गल्यं मङ्गलं विष्णुं वरेण्यम् अनघं शुचिम्। नमस्कृत्य हृषीकेशं चराचरगुरुं हरिम्।

maṅgalyaṃ maṅgalaṃ viṣṇuṃ vareṇyam anaghaṃ śucim. namaskṛtya hṛṣīkeśaṃ carācaraguruṃ harim.

महर्षेः पूजितस्येह सर्वलोके महात्मनः। प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः। नमो भगवते तस्मै व्यासायामिततेजसे। यस्य प्रसादाद् वक्ष्यामि नारायणकथाम् इमाम्। सर्वाश्रमाभिगमनं सर्वतीर्थावगाहनम्। न तथा फलदं सूते नारायणकथा यथा। नास्ति नारायणसमं न भूतं न भविष्यति। एतेन सत्यवाक्येन सर्वार्थान् साधयाम्य् अहम्।

maharṣeḥ pūjitasyeha sarvaloke mahātmanaḥ. pravakṣyāmi mataṃ kṛtsnaṃ vyāsasyāmitatejasaḥ. namo bhagavate tasmai vyāsāyāmitatejase. yasya prasādād vakṣyāmi nārāyaṇakathām imām. sarvāśramābhigamanaṃ sarvatīrthāvagāhanam. na tathā phaladaṃ sūte nārāyaṇakathā yathā. nāsti nārāyaṇasamaṃ na bhūtaṃ na bhaviṣyati. etena satyavākyena sarvārthān sādhayāmy aham.

आचख्युः कवयः के चित् संप्रत्य् आचक्षते परे। आख्यास्यन्ति तथैवान्ये इतिहासम् इमं भुवि।

ācakhyuḥ kavayaḥ ke cit saṃpraty ācakṣate pare. ākhyāsyanti tathaivānye itihāsam imaṃ bhuvi.

इदं तु त्रिषु लोकेषु महज् ज्ञानं प्रतिष्ठितम्। विस्तरैश् च समासैश् च धार्यते यद् द्विजातिभिः।

idaṃ tu triṣu lokeṣu mahaj jñānaṃ pratiṣṭhitam. vistaraiś ca samāsaiś ca dhāryate yad dvijātibhiḥ.

अलंकृतं शुभैः शब्दैः समयैर् दिव्यमानुषैः। छन्दोवृत्तैश् च विविधैर् अन्वितं विदुषां प्रियम्। पुण्ये हिमवतः पादे मेध्ये गिरिगुहालये। विशोध्य देहं धर्मात्मा दर्भसंस्तरम् आश्रितः। शुचिः सनियमो व्यासः शान्तात्मा तपसि स्थितः। भारतस्येतिहासस्य धर्मेणान्वीक्ष्य तां गतिम्। प्रविश्य योगं ज्ञानेन सो ऽपश्यत् सर्वम् अन्ततः।

alaṃkṛtaṃ śubhaiḥ śabdaiḥ samayair divyamānuṣaiḥ. chandovṛttaiś ca vividhair anvitaṃ viduṣāṃ priyam. puṇye himavataḥ pāde medhye giriguhālaye. viśodhya dehaṃ dharmātmā darbhasaṃstaram āśritaḥ. śuciḥ saniyamo vyāsaḥ śāntātmā tapasi sthitaḥ. bhāratasyetihāsasya dharmeṇānvīkṣya tāṃ gatim. praviśya yogaṃ jñānena so 'paśyat sarvam antataḥ.

निष्प्रभे ऽस्मिन् निरालोके सर्वतस् तमसावृते। बृहद् अण्डम् अभूद् एकं प्रजानां बीजम् अक्षयम्।

niṣprabhe 'smin nirāloke sarvatas tamasāvṛte. bṛhad aṇḍam abhūd ekaṃ prajānāṃ bījam akṣayam.

युगस्यादौ निमित्तं तन् महद् दिव्यं प्रचक्षते। यस्मिंस् तच् छ्रूयते सत्यं ज्योतिर् ब्रह्म सनातनम्।

yugasyādau nimittaṃ tan mahad divyaṃ pracakṣate. yasmiṃs tac chrūyate satyaṃ jyotir brahma sanātanam.

अद्भुतं चाप्य् अचिन्त्यं च सर्वत्र समतां गतम्। अव्यक्तं कारणं सूक्ष्मं यत् तत् सदसदात्मकम्।

adbhutaṃ cāpy acintyaṃ ca sarvatra samatāṃ gatam. avyaktaṃ kāraṇaṃ sūkṣmaṃ yat tat sadasadātmakam.

यस्मात् पितामहो जज्ञे प्रभुर् एकः प्रजापतिः। ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर् मनुः कः परमेष्ठ्य् अथ।

yasmāt pitāmaho jajñe prabhur ekaḥ prajāpatiḥ. brahmā suraguruḥ sthāṇur manuḥ kaḥ parameṣṭhy atha.

प्राचेतसस् तथा दक्षो दक्षपुत्राश् च सप्त ये। ततः प्रजानां पतयः प्राभवन्न् एकविंशतिः।

prācetasas tathā dakṣo dakṣaputrāś ca sapta ye. tataḥ prajānāṃ patayaḥ prābhavann ekaviṃśatiḥ.

पुरुषश् चाप्रमेयात्मा यं सर्वम् ऋषयो विदुः। विश्वेदेवास् तथादित्या वसवो ऽथाश्विनाव् अपि।

puruṣaś cāprameyātmā yaṃ sarvam ṛṣayo viduḥ. viśvedevās tathādityā vasavo 'thāśvināv api.

यक्षाः साध्याः पिशाचाश् च गुह्यकाः पितरस् तथा। ततः प्रसूता विद्वांसः शिष्टा ब्रह्मर्षयो ऽमलाः।

yakṣāḥ sādhyāḥ piśācāś ca guhyakāḥ pitaras tathā. tataḥ prasūtā vidvāṃsaḥ śiṣṭā brahmarṣayo 'malāḥ.

राजर्षयश् च बहवः सर्वैः समुदिता गुणैः। आपो द्यौः पृथिवी वायुर् अन्तरिक्षं दिशस् तथा।

rājarṣayaś ca bahavaḥ sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ. āpo dyauḥ pṛthivī vāyur antarikṣaṃ diśas tathā.

संवत्सरर्तवो मासाः पक्षाहोरात्रयः क्रमात्। क्षणा लवा मुहूर्ताश् च निमेषा युगपर्ययाः। यच् चान्यद् अपि तत् सर्वं संभूतं लोकसाक्षिकम्।

saṃvatsarartavo māsāḥ pakṣāhorātrayaḥ kramāt. kṣaṇā lavā muhūrtāś ca nimeṣā yugaparyayāḥ. yac cānyad api tat sarvaṃ saṃbhūtaṃ lokasākṣikam.

यद् इदं दृश्यते किं चिद् भूतं स्थावरजङ्गमम्। पुनः संक्षिप्यते सर्वं जगत् प्राप्ते युगक्षये।

yad idaṃ dṛśyate kiṃ cid bhūtaṃ sthāvarajaṅgamam. punaḥ saṃkṣipyate sarvaṃ jagat prāpte yugakṣaye.

यथर्ताव् ऋतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये। दृश्यन्ते तानि तान्य् एव तथा भावा युगादिषु।

yathartāv ṛtuliṅgāni nānārūpāṇi paryaye. dṛśyante tāni tāny eva tathā bhāvā yugādiṣu.

एवम् एतद् अनाद्यन्तं भूतसंहारकारकम्। अनादिनिधनं लोके चक्रं संपरिवर्तते।

evam etad anādyantaṃ bhūtasaṃhārakārakam. anādinidhanaṃ loke cakraṃ saṃparivartate.

त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि त्रयस्त्रिंशच्छतानि च। त्रयस्त्रिंशच् च देवानां सृष्टिः संक्षेपलक्षणा।

trayastriṃśatsahasrāṇi trayastriṃśacchatāni ca. trayastriṃśac ca devānāṃ sṛṣṭiḥ saṃkṣepalakṣaṇā.

दिवस्पुत्रो बृहद्भानुश् चक्षुर् आत्मा विभावसुः। सविता च ऋचीको ऽर्को भानुर् आशावहो रविः।

divasputro bṛhadbhānuś cakṣur ātmā vibhāvasuḥ. savitā ca ṛcīko 'rko bhānur āśāvaho raviḥ.

पुत्रा विवस्वतः सर्वे मह्यस् तेषां तथावरः। देवभ्राट् तनयस् तस्य तस्मात् सुभ्राड् इति स्मृतः।

putrā vivasvataḥ sarve mahyas teṣāṃ tathāvaraḥ. devabhrāṭ tanayas tasya tasmāt subhrāḍ iti smṛtaḥ.

सुभ्राजस् तु त्रयः पुत्राः प्रजावन्तो बहुश्रुताः। दशज्योतिः शतज्योतिः सहस्रज्योतिर् आत्मवान्।

subhrājas tu trayaḥ putrāḥ prajāvanto bahuśrutāḥ. daśajyotiḥ śatajyotiḥ sahasrajyotir ātmavān.

दश पुत्रसहस्राणि दशज्योतेर् महात्मनः। ततो दशगुणाश् चान्ये शतज्योतेर् इहात्मजाः।

daśa putrasahasrāṇi daśajyoter mahātmanaḥ. tato daśaguṇāś cānye śatajyoter ihātmajāḥ.

भूयस् ततो दशगुणाः सहस्रज्योतिषः सुताः। तेभ्यो ऽयं कुरुवंशश् च यदूनां भरतस्य च।

bhūyas tato daśaguṇāḥ sahasrajyotiṣaḥ sutāḥ. tebhyo 'yaṃ kuruvaṃśaś ca yadūnāṃ bharatasya ca.

ययातीक्ष्वाकुवंशश् च राजर्षीणां च सर्वशः। संभूता बहवो वंशा भूतसर्गाः सविस्तराः।

yayātīkṣvākuvaṃśaś ca rājarṣīṇāṃ ca sarvaśaḥ. saṃbhūtā bahavo vaṃśā bhūtasargāḥ savistarāḥ.

भूतस्थानानि सर्वाणि रहस्यं त्रिविधं च यत्। वेदयोगं सविज्ञानं धर्मो ऽर्थः काम एव च।

bhūtasthānāni sarvāṇi rahasyaṃ trividhaṃ ca yat. vedayogaṃ savijñānaṃ dharmo 'rthaḥ kāma eva ca.

धर्मकामार्थशास्त्राणि शास्त्राणि विविधानि च। लोकयात्राविधानं च संभूतं दृष्टवान् ऋषिः। नीतिर् भरतवंशस्य विस्तरश् चैव सर्वशः।

dharmakāmārthaśāstrāṇi śāstrāṇi vividhāni ca. lokayātrāvidhānaṃ ca saṃbhūtaṃ dṛṣṭavān ṛṣiḥ. nītir bharatavaṃśasya vistaraś caiva sarvaśaḥ.

इतिहासाः सवैयाख्या विविधाः श्रुतयो ऽपि च। इह सर्वम् अनुक्रान्तम् उक्तं ग्रन्थस्य लक्षणम्। संक्षेपेणेतिहासस्य ततो वक्ष्यामि विस्तरम्।

itihāsāḥ savaiyākhyā vividhāḥ śrutayo 'pi ca. iha sarvam anukrāntam uktaṃ granthasya lakṣaṇam. saṃkṣepeṇetihāsasya tato vakṣyāmi vistaram.

विस्तीर्यैतन् महज् ज्ञानम् ऋषिः संक्षेपम् अब्रवीत्। इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम्।

vistīryaitan mahaj jñānam ṛṣiḥ saṃkṣepam abravīt. iṣṭaṃ hi viduṣāṃ loke samāsavyāsadhāraṇam.

मन्वादि भारतं के चिद् आस्तीकादि तथापरे। तथोपरिचराद्य् अन्ये विप्राः सम्यग् अधीयते।

manvādi bhārataṃ ke cid āstīkādi tathāpare. tathoparicarādy anye viprāḥ samyag adhīyate.

विविधं संहिताज्ञानं दीपयन्ति मनीषिणः। व्याख्यातुं कुशलाः के चिद् ग्रन्थं धारयितुं परे।

vividhaṃ saṃhitājñānaṃ dīpayanti manīṣiṇaḥ. vyākhyātuṃ kuśalāḥ ke cid granthaṃ dhārayituṃ pare.

तपसा ब्रह्मचर्येण व्यस्य वेदं सनातनम्। इतिहासम् इमं चक्रे पुण्यं सत्यवतीसुतः।

tapasā brahmacaryeṇa vyasya vedaṃ sanātanam. itihāsam imaṃ cakre puṇyaṃ satyavatīsutaḥ.

पराशरात्मजो विद्वान् ब्रह्मर्षिः संशितव्रतः। कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं प्रभुम्। को ह्य् अन्यः पुण्डरीकाक्षान् महाभारतकृद् भवेत्। भाति सर्वेषु वेदेषु रतिः सर्वेषु जन्तुषु। तरणं सर्वलोकानां तस्माद् भारतम् उच्यते। मातुर् नियोगाद् धर्मात्मा गाङ्गेयस्य च धीमतः।

parāśarātmajo vidvān brahmarṣiḥ saṃśitavrataḥ. kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ prabhum. ko hy anyaḥ puṇḍarīkākṣān mahābhāratakṛd bhavet. bhāti sarveṣu vedeṣu ratiḥ sarveṣu jantuṣu. taraṇaṃ sarvalokānāṃ tasmād bhāratam ucyate. mātur niyogād dharmātmā gāṅgeyasya ca dhīmataḥ.

क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य कृष्णद्वैपायनः पुरा। त्रीन् अग्नीन् इव कौरव्याञ् जनयाम् आस वीर्यवान्।

kṣetre vicitravīryasya kṛṣṇadvaipāyanaḥ purā. trīn agnīn iva kauravyāñ janayām āsa vīryavān.

उत्पाद्य धृतराष्ट्रं च पाण्डुं विदुरम् एव च। जगाम तपसे धीमान् पुनर् एवाश्रमं प्रति।

utpādya dhṛtarāṣṭraṃ ca pāṇḍuṃ viduram eva ca. jagāma tapase dhīmān punar evāśramaṃ prati.

तेषु जातेषु वृद्धेषु गतेषु परमां गतिम्। एवं वै संग्रहाध्यायः पूर्वम् एव महर्षिणा। क्रमणप्रस्तरैर् युक्तः कथं चिद् अप्य् अतीव हि। एतदर्थं च विहितः संग्रहो ऽयं यथाश्रुतः। तच् छ्रुत्वा सर्वम् आख्यातं लोके ज्ञास्यन्ति मानवाः। अब्रवीद् भारतं लोके मानुषे ऽस्मिन् महान् ऋषिः।

teṣu jāteṣu vṛddheṣu gateṣu paramāṃ gatim. evaṃ vai saṃgrahādhyāyaḥ pūrvam eva maharṣiṇā. kramaṇaprastarair yuktaḥ kathaṃ cid apy atīva hi. etadarthaṃ ca vihitaḥ saṃgraho 'yaṃ yathāśrutaḥ. tac chrutvā sarvam ākhyātaṃ loke jñāsyanti mānavāḥ. abravīd bhārataṃ loke mānuṣe 'smin mahān ṛṣiḥ.

जनमेजयेन पृष्टः सन् ब्राह्मणैश् च सहस्रशः। शशास शिष्यम् आसीनं वैशंपायनम् अन्तिके।

janamejayena pṛṣṭaḥ san brāhmaṇaiś ca sahasraśaḥ. śaśāsa śiṣyam āsīnaṃ vaiśaṃpāyanam antike.

स सदस्यैः सहासीनः श्रावयाम् आस भारतम्। कर्मान्तरेषु यज्ञस्य चोद्यमानः पुनः पुनः।

sa sadasyaiḥ sahāsīnaḥ śrāvayām āsa bhāratam. karmāntareṣu yajñasya codyamānaḥ punaḥ punaḥ.

विस्तरं कुरुवंशस्य गान्धार्या धर्मशीलताम्। क्षत्तुः प्रज्ञां धृतिं कुन्त्याः सम्यग् द्वैपायनो ऽब्रवीत्।

vistaraṃ kuruvaṃśasya gāndhāryā dharmaśīlatām. kṣattuḥ prajñāṃ dhṛtiṃ kuntyāḥ samyag dvaipāyano 'bravīt.

वासुदेवस्य माहात्म्यं पाण्डवानां च सत्यताम्। दुर्वृत्तं धार्तराष्ट्राणाम् उक्तवान् भगवान् ऋषिः। इदं शतसहस्राख्यं श्लोकानां पुण्यकर्मणाम्। उपाख्यानैः सह ज्ञेयं श्राव्यं भारतम् उत्तमम्।

vāsudevasya māhātmyaṃ pāṇḍavānāṃ ca satyatām. durvṛttaṃ dhārtarāṣṭrāṇām uktavān bhagavān ṛṣiḥ. idaṃ śatasahasrākhyaṃ ślokānāṃ puṇyakarmaṇām. upākhyānaiḥ saha jñeyaṃ śrāvyaṃ bhāratam uttamam.

चतुर्विंशतिसाहस्रीं चक्रे भारतसंहिताम्। उपाख्यानैर् विना तावद् भारतं प्रोच्यते बुधैः।

caturviṃśatisāhasrīṃ cakre bhāratasaṃhitām. upākhyānair vinā tāvad bhārataṃ procyate budhaiḥ.

ततो ऽध्यर्धशतं भूयः संक्षेपं कृतवान् ऋषिः। अनुक्रमणिम् अध्यायं वृत्तान्तानां सपर्वणाम्। सूतः। तस्याख्यानवरिष्ठस्य कृत्वा द्वैपायनः प्रभुः। कथम् अध्यापयानीह शिष्यान् इत्थम् अचिन्तयत्। तस्य चिन्तयतश् चापि ऋषेर् द्वैपायनस्य च। स्मृत्वाजगाम भगवान् ब्रह्मा लोकगुरुः स्वयम्। प्रियार्थं महर्षेश् चापि लोकानां हितकाम्यया। तं दृष्ट्वा विस्मितो भूत्वा प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः। आसनं कल्पयाम् आस सर्वदेवगणैर् युतम्। हिरण्यगर्भम् आसीनं तस्मिंस् तु परमासने। परिवृत्यासनाभ्याशे वासवेयः स्थितो नतः। अनुज्ञातो ऽथ कृष्णस् तु ब्रह्मणा परमेष्ठिना। निषसादासनाभ्याशे प्रीयमाणः सुविस्मितः। उवाच स महातेजा ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्। कृतं मयेदं भगवन् काव्यं परमपूजितम्। ब्रह्मन् वेदरहस्यं च यच् चान्यत् ख्यापितं मया। साङ्गोपनिषदानां च वेदानां विस्तरक्रिया। इतिहासपुराणानाम् उन्मेषं निमिषं च यत्। भूतं भव्यं भविष्यच् च त्रिविधं कालसंज्ञितम्। जरामृत्युभयव्याधिभावाभावविनिश्चयम्। विविधस्य च धर्मस्य ह्य् आश्रमाणां च लक्षणम्। चातुर्वर्ण्यविधानं च पुराणार्थं च कृत्स्नशः। तपसो ब्रह्मचर्यस्य पृथिव्याश् चन्द्रसूर्ययोः। ग्रहनक्षत्रताराणां प्रमाणं च युगैः सह। ऋचो यजूंषि सामानि वेदाध्यात्मं तथैव च। न्यायः शिक्षा चिकित्सा च ज्ञानं पाशुपतं तथा। इति नैकाश्रयं जन्म दिव्यमानुषसंश्रितम्। तीर्थानां चैव पुण्यानां देशानां चैव कीर्तनम्। नदीनां पर्वतानां च वनानां सागरस्य च। पुराणां चैव दिव्यानां कल्पानां युद्धकौशलम्। वाक्यजातिविशेषांश् च लोकयात्राक्रमश् च यः। यच् चापि सर्वगं वस्तु तत् प्रभो क्षन्तुम् अर्हसि। तपोविशिष्टाद् अपि वै वसिष्ठान् मुनिपुंगवात्। मन्ये श्रेष्ठतमं त्वाद्य रहस्यज्ञानवेदनात्। जन्मप्रभृति सत्यां ते विद्म गां ब्रह्मवादिनीम्। त्वया च काव्यम् इत्य् उक्तं तस्मात् काव्यं भविष्यति। अस्य काव्यस्य कवयो न समर्था विशेषणे। विशेषणे गृहस्थस्य शेषास् त्रय इवाश्रमाः। जडान्धबधिरोन्मत्तं तमोभूतं जगद् भवेत्। यदि ज्ञानहुताशेन त्वया नोज्ज्वलितं भवेत्। तमसान्धस्य लोकस्य वेष्टितस्य स्वकर्मभिः। ज्ञानाञ्जनशलाकाभिर् बुद्धिनेत्रोत्सवः कृतः। धर्मार्थकाममोक्षार्थैः समासव्यासकीर्तनैः। त्वया भारतसूर्येण नृणां विनिहतं तमः। पुराणपूर्णचन्द्रेण श्रुतिज्योत्स्नाप्रकाशिना। नृणां कुमुदसौम्यानां कृतं बुद्धिप्रबोधनम्। इतिहासप्रदीपेन मोहावरणघातिना। लोकगर्भगृहं कृत्स्नं यथावत् संप्रकाशितम्। संग्रहाध्यायबीजो वै पौलोमास्तीकमूलवान्। संभवस्कन्धविस्तारः सभारण्यविटङ्कवान्। अरणीपर्वरूपाढ्यो विराटोद्योगसारवान्। भीष्मपर्वमहाशाखो द्रोणपर्वपलाशवान्। कर्णपर्वचितैः पुष्पैः शल्यपर्वसुगन्धिभिः। स्त्रीपर्वैषीकविश्रामः शान्तिपर्वबृहत्फलः। अश्वमेधामृतरसस् त्वाश्रमस्थानसंश्रयः। मौसलश्रुतिसंक्षेपः शिष्टद्विजनिषेवितः। सर्वेषां कविमुख्यानाम् उपजीव्यो भविष्यति। पर्जन्य इव भूतानाम् अक्षयो भारतद्रुमः। एवम् आभाष्य तं ब्रह्मा जगाम स्वं निवेशनम्। भगवान् स जगत्स्रष्टा ऋषिदेवगणैः सह। तस्य वृक्षस्य वक्ष्यामि शश्वत् पुष्पफलोदयम्। स्वादुमेध्यरसोपेतम् अच्छेद्यम् अमरैर् अपि।

tato 'dhyardhaśataṃ bhūyaḥ saṃkṣepaṃ kṛtavān ṛṣiḥ. anukramaṇim adhyāyaṃ vṛttāntānāṃ saparvaṇām. sūtaḥ. tasyākhyānavariṣṭhasya kṛtvā dvaipāyanaḥ prabhuḥ. katham adhyāpayānīha śiṣyān ittham acintayat. tasya cintayataś cāpi ṛṣer dvaipāyanasya ca. smṛtvājagāma bhagavān brahmā lokaguruḥ svayam. priyārthaṃ maharṣeś cāpi lokānāṃ hitakāmyayā. taṃ dṛṣṭvā vismito bhūtvā prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ. āsanaṃ kalpayām āsa sarvadevagaṇair yutam. hiraṇyagarbham āsīnaṃ tasmiṃs tu paramāsane. parivṛtyāsanābhyāśe vāsaveyaḥ sthito nataḥ. anujñāto 'tha kṛṣṇas tu brahmaṇā parameṣṭhinā. niṣasādāsanābhyāśe prīyamāṇaḥ suvismitaḥ. uvāca sa mahātejā brahmāṇaṃ parameṣṭhinam. kṛtaṃ mayedaṃ bhagavan kāvyaṃ paramapūjitam. brahman vedarahasyaṃ ca yac cānyat khyāpitaṃ mayā. sāṅgopaniṣadānāṃ ca vedānāṃ vistarakriyā. itihāsapurāṇānām unmeṣaṃ nimiṣaṃ ca yat. bhūtaṃ bhavyaṃ bhaviṣyac ca trividhaṃ kālasaṃjñitam. jarāmṛtyubhayavyādhibhāvābhāvaviniścayam. vividhasya ca dharmasya hy āśramāṇāṃ ca lakṣaṇam. cāturvarṇyavidhānaṃ ca purāṇārthaṃ ca kṛtsnaśaḥ. tapaso brahmacaryasya pṛthivyāś candrasūryayoḥ. grahanakṣatratārāṇāṃ pramāṇaṃ ca yugaiḥ saha. ṛco yajūṃṣi sāmāni vedādhyātmaṃ tathaiva ca. nyāyaḥ śikṣā cikitsā ca jñānaṃ pāśupataṃ tathā. iti naikāśrayaṃ janma divyamānuṣasaṃśritam. tīrthānāṃ caiva puṇyānāṃ deśānāṃ caiva kīrtanam. nadīnāṃ parvatānāṃ ca vanānāṃ sāgarasya ca. purāṇāṃ caiva divyānāṃ kalpānāṃ yuddhakauśalam. vākyajātiviśeṣāṃś ca lokayātrākramaś ca yaḥ. yac cāpi sarvagaṃ vastu tat prabho kṣantum arhasi. tapoviśiṣṭād api vai vasiṣṭhān munipuṃgavāt. manye śreṣṭhatamaṃ tvādya rahasyajñānavedanāt. janmaprabhṛti satyāṃ te vidma gāṃ brahmavādinīm. tvayā ca kāvyam ity uktaṃ tasmāt kāvyaṃ bhaviṣyati. asya kāvyasya kavayo na samarthā viśeṣaṇe. viśeṣaṇe gṛhasthasya śeṣās traya ivāśramāḥ. jaḍāndhabadhironmattaṃ tamobhūtaṃ jagad bhavet. yadi jñānahutāśena tvayā nojjvalitaṃ bhavet. tamasāndhasya lokasya veṣṭitasya svakarmabhiḥ. jñānāñjanaśalākābhir buddhinetrotsavaḥ kṛtaḥ. dharmārthakāmamokṣārthaiḥ samāsavyāsakīrtanaiḥ. tvayā bhāratasūryeṇa nṛṇāṃ vinihataṃ tamaḥ. purāṇapūrṇacandreṇa śrutijyotsnāprakāśinā. nṛṇāṃ kumudasaumyānāṃ kṛtaṃ buddhiprabodhanam. itihāsapradīpena mohāvaraṇaghātinā. lokagarbhagṛhaṃ kṛtsnaṃ yathāvat saṃprakāśitam. saṃgrahādhyāyabījo vai paulomāstīkamūlavān. saṃbhavaskandhavistāraḥ sabhāraṇyaviṭaṅkavān. araṇīparvarūpāḍhyo virāṭodyogasāravān. bhīṣmaparvamahāśākho droṇaparvapalāśavān. karṇaparvacitaiḥ puṣpaiḥ śalyaparvasugandhibhiḥ. strīparvaiṣīkaviśrāmaḥ śāntiparvabṛhatphalaḥ. aśvamedhāmṛtarasas tvāśramasthānasaṃśrayaḥ. mausalaśrutisaṃkṣepaḥ śiṣṭadvijaniṣevitaḥ. sarveṣāṃ kavimukhyānām upajīvyo bhaviṣyati. parjanya iva bhūtānām akṣayo bhāratadrumaḥ. evam ābhāṣya taṃ brahmā jagāma svaṃ niveśanam. bhagavān sa jagatsraṣṭā ṛṣidevagaṇaiḥ saha. tasya vṛkṣasya vakṣyāmi śaśvat puṣpaphalodayam. svādumedhyarasopetam acchedyam amarair api.

इदं द्वैपायनः पूर्वं पुत्रम् अध्यापयच् छुकम्। ततो ऽन्येभ्यो ऽनुरूपेभ्यः शिष्येभ्यः प्रददौ प्रभुः। संहितास् तैः पृथक्त्वेन भारतस्य प्रकीर्तिताः। षष्टिं शतसहस्राणि चकारान्यां स संहिताम्। त्रिंशच्छतसहस्रं च देवलोके प्रतिष्ठितम्। पित्र्ये पञ्चदश प्रोक्तं रक्षोयक्षे चतुर्दश। एकं शतसहस्रं तु मानुषेषु प्रतिष्ठितम्।

idaṃ dvaipāyanaḥ pūrvaṃ putram adhyāpayac chukam. tato 'nyebhyo 'nurūpebhyaḥ śiṣyebhyaḥ pradadau prabhuḥ. saṃhitās taiḥ pṛthaktvena bhāratasya prakīrtitāḥ. ṣaṣṭiṃ śatasahasrāṇi cakārānyāṃ sa saṃhitām. triṃśacchatasahasraṃ ca devaloke pratiṣṭhitam. pitrye pañcadaśa proktaṃ rakṣoyakṣe caturdaśa. ekaṃ śatasahasraṃ tu mānuṣeṣu pratiṣṭhitam.

नारदो ऽश्रावयद् देवान् असितो देवलः पितॄन्। गन्धर्वयक्षरक्षांसि श्रावयाम् आस वै शुकः। अस्मिंस् तु मानुषे लोके वैशंपायन उक्तवान्। शिष्यो व्यासस्य धर्मात्मा सर्ववेदविदां वरः। एकं शतसहस्रं तु मयोक्तं वै निबोधत। वैशंपायनविप्रर्षिः श्रावयाम् आस पार्थिवम्। पारिक्षितं महाबाहुं नाम्ना तु जनमेजयम्।

nārado 'śrāvayad devān asito devalaḥ pitṝn. gandharvayakṣarakṣāṃsi śrāvayām āsa vai śukaḥ. asmiṃs tu mānuṣe loke vaiśaṃpāyana uktavān. śiṣyo vyāsasya dharmātmā sarvavedavidāṃ varaḥ. ekaṃ śatasahasraṃ tu mayoktaṃ vai nibodhata. vaiśaṃpāyanaviprarṣiḥ śrāvayām āsa pārthivam. pārikṣitaṃ mahābāhuṃ nāmnā tu janamejayam.

दुर्योधनो मन्युमयो महाद्रुमः; स्कन्धः कर्णः शकुनिस् तस्य शाखाः। दुःशासनः पुष्पफले समृद्धे; मूलं राजा धृतराष्ट्रो ऽमनीषी।

duryodhano manyumayo mahādrumaḥ; skandhaḥ karṇaḥ śakunis tasya śākhāḥ. duḥśāsanaḥ puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ rājā dhṛtarāṣṭro 'manīṣī.

युधिष्ठिरो धर्ममयो महाद्रुमः; स्कन्धो ऽर्जुनो भीमसेनो ऽस्य शाखाः। माद्रीसुतौ पुष्पफले समृद्धे; मूलं कृष्णो ब्रह्म च ब्राह्मणाश् च।

yudhiṣṭhiro dharmamayo mahādrumaḥ; skandho 'rjuno bhīmaseno 'sya śākhāḥ. mādrīsutau puṣpaphale samṛddhe; mūlaṃ kṛṣṇo brahma ca brāhmaṇāś ca.

पाण्डुर् जित्वा बहून् देशान् युधा विक्रमणेन च। अरण्ये मृगयाशीलो न्यवसत् सजनस् तदा।

pāṇḍur jitvā bahūn deśān yudhā vikramaṇena ca. araṇye mṛgayāśīlo nyavasat sajanas tadā.

मृगव्यवायनिधने कृच्छ्रां प्राप स आपदम्। जन्मप्रभृति पार्थानां तत्राचारविधिक्रमः।

mṛgavyavāyanidhane kṛcchrāṃ prāpa sa āpadam. janmaprabhṛti pārthānāṃ tatrācāravidhikramaḥ.

मात्रोर् अभ्युपपत्तिश् च धर्मोपनिषदं प्रति। धर्मस्य वायोः शक्रस्य देवयोश् च तथाश्विनोः। ततो धर्मोपनिषदं भूत्वा भर्तुः प्रिया पृथा। धर्मानिलेन्द्रांस् ताभिः साजुहाव सुतवाञ्छया। तद्दत्तोपनिषन् माद्री चाश्विनाव् आजुहाव च। जाताः पार्थास् ततः सर्वे कुन्त्या माद्र्याश् च मन्त्रतः। तेषु जातेषु सर्वेषु पाण्डवेषु महात्मसु। माद्र्या तु सह संगम्य ऋषिशापप्रभावतः। मृतः पाण्डुर् महापुण्ये शतशृङ्गे महागिरौ।

mātror abhyupapattiś ca dharmopaniṣadaṃ prati. dharmasya vāyoḥ śakrasya devayoś ca tathāśvinoḥ. tato dharmopaniṣadaṃ bhūtvā bhartuḥ priyā pṛthā. dharmānilendrāṃs tābhiḥ sājuhāva sutavāñchayā. taddattopaniṣan mādrī cāśvināv ājuhāva ca. jātāḥ pārthās tataḥ sarve kuntyā mādryāś ca mantrataḥ. teṣu jāteṣu sarveṣu pāṇḍaveṣu mahātmasu. mādryā tu saha saṃgamya ṛṣiśāpaprabhāvataḥ. mṛtaḥ pāṇḍur mahāpuṇye śataśṛṅge mahāgirau.

तापसैः सह संवृद्धा मातृभ्यां परिरक्षिताः। मेध्यारण्येषु पुण्येषु महताम् आश्रमेषु च।

tāpasaiḥ saha saṃvṛddhā mātṛbhyāṃ parirakṣitāḥ. medhyāraṇyeṣu puṇyeṣu mahatām āśrameṣu ca.

ऋषिभिश् च तदानीता धार्तराष्ट्रान् प्रति स्वयम्। शिशवश् चाभिरूपाश् च जटिला ब्रह्मचारिणः।

ṛṣibhiś ca tadānītā dhārtarāṣṭrān prati svayam. śiśavaś cābhirūpāś ca jaṭilā brahmacāriṇaḥ.

पुत्राश् च भ्रातरश् चेमे शिष्याश् च सुहृदश् च वः। पाण्डवा एत इत्य् उक्त्वा मुनयो ऽन्तर्हितास् ततः।

putrāś ca bhrātaraś ceme śiṣyāś ca suhṛdaś ca vaḥ. pāṇḍavā eta ity uktvā munayo 'ntarhitās tataḥ.

तांस् तैर् निवेदितान् दृष्ट्वा पाण्डवान् कौरवास् तदा। शिष्टाश् च वर्णाः पौरा ये ते हर्षाच् चुक्रुशुर् भृशम्।

tāṃs tair niveditān dṛṣṭvā pāṇḍavān kauravās tadā. śiṣṭāś ca varṇāḥ paurā ye te harṣāc cukruśur bhṛśam.

आहुः के चिन् न तस्यैते तस्यैत इति चापरे। यदा चिरमृतः पाण्डुः कथं तस्येति चापरे।

āhuḥ ke cin na tasyaite tasyaita iti cāpare. yadā ciramṛtaḥ pāṇḍuḥ kathaṃ tasyeti cāpare.

स्वागतं सर्वथा दिष्ट्या पाण्डोः पश्याम संततिम्। उच्यतां स्वागतम् इति वाचो ऽश्रूयन्त सर्वशः।

svāgataṃ sarvathā diṣṭyā pāṇḍoḥ paśyāma saṃtatim. ucyatāṃ svāgatam iti vāco 'śrūyanta sarvaśaḥ.

तस्मिन्न् उपरते शब्दे दिशः सर्वा विनादयन्। अन्तर्हितानां भूतानां निस्वनस् तुमुलो ऽभवत्।

tasminn uparate śabde diśaḥ sarvā vinādayan. antarhitānāṃ bhūtānāṃ nisvanas tumulo 'bhavat.

पुष्पवृष्टिः शुभा गन्धाः शङ्खदुन्दुभिनिस्वनाः। आसन् प्रवेशे पार्थानां तद् अद्भुतम् इवाभवत्।

puṣpavṛṣṭiḥ śubhā gandhāḥ śaṅkhadundubhinisvanāḥ. āsan praveśe pārthānāṃ tad adbhutam ivābhavat.

तत्प्रीत्या चैव सर्वेषां पौराणां हर्षसंभवः। शब्द आसीन् महांस् तत्र दिवस्पृक् कीर्तिवर्धनः।

tatprītyā caiva sarveṣāṃ paurāṇāṃ harṣasaṃbhavaḥ. śabda āsīn mahāṃs tatra divaspṛk kīrtivardhanaḥ.

ते ऽप्य् अधीत्याखिलान् वेदाञ् शास्त्राणि विविधानि च। न्यवसन् पाण्डवास् तत्र पूजिता अकुतोभयाः।

te 'py adhītyākhilān vedāñ śāstrāṇi vividhāni ca. nyavasan pāṇḍavās tatra pūjitā akutobhayāḥ.

युधिष्ठिरस्य शौचेन प्रीताः प्रकृतयो ऽभवन्। धृत्या च भीमसेनस्य विक्रमेणार्जुनस्य च।

yudhiṣṭhirasya śaucena prītāḥ prakṛtayo 'bhavan. dhṛtyā ca bhīmasenasya vikrameṇārjunasya ca.

गुरुशुश्रूषया कुन्त्या यमयोर् विनयेन च। तुतोष लोकः सकलस् तेषां शौर्यगुणेन च।

guruśuśrūṣayā kuntyā yamayor vinayena ca. tutoṣa lokaḥ sakalas teṣāṃ śauryaguṇena ca.

समवाये ततो राज्ञां कन्यां भर्तृस्वयंवराम्। प्राप्तवान् अर्जुनः कृष्णां कृत्वा कर्म सुदुष्करम्।

samavāye tato rājñāṃ kanyāṃ bhartṛsvayaṃvarām. prāptavān arjunaḥ kṛṣṇāṃ kṛtvā karma suduṣkaram.

ततः प्रभृति लोके ऽस्मिन् पूज्यः सर्वधनुष्मताम्। आदित्य इव दुष्प्रेक्ष्यः समरेष्व् अपि चाभवत्।

tataḥ prabhṛti loke 'smin pūjyaḥ sarvadhanuṣmatām. āditya iva duṣprekṣyaḥ samareṣv api cābhavat.

स सर्वान् पार्थिवाञ् जित्वा सर्वांश् च महतो गणान्। आजहारार्जुनो राज्ञे राजसूयं महाक्रतुम्।

sa sarvān pārthivāñ jitvā sarvāṃś ca mahato gaṇān. ājahārārjuno rājñe rājasūyaṃ mahākratum.

अन्नवान् दक्षिणावांश् च सर्वैः समुदितो गुणैः। युधिष्ठिरेण संप्राप्तो राजसूयो महाक्रतुः।

annavān dakṣiṇāvāṃś ca sarvaiḥ samudito guṇaiḥ. yudhiṣṭhireṇa saṃprāpto rājasūyo mahākratuḥ.

सुनयाद् वासुदेवस्य भीमार्जुनबलेन च। घातयित्वा जरासंधं चैद्यं च बलगर्वितम्।

sunayād vāsudevasya bhīmārjunabalena ca. ghātayitvā jarāsaṃdhaṃ caidyaṃ ca balagarvitam.

दुर्योधनम् उपागच्छन्न् अर्हणानि ततस् ततः। मणिकाञ्चनरत्नानि गोहस्त्यश्वधनानि च। विचित्राणि च वासांसि प्रावारावरणानि च। कम्बलाजिनरत्नानि राङ्कवास्तरणानि च।

duryodhanam upāgacchann arhaṇāni tatas tataḥ. maṇikāñcanaratnāni gohastyaśvadhanāni ca. vicitrāṇi ca vāsāṃsi prāvārāvaraṇāni ca. kambalājinaratnāni rāṅkavāstaraṇāni ca.

समृद्धां तां तथा दृष्ट्वा पाण्डवानां तदा श्रियम्। ईर्ष्यासमुत्थः सुमहांस् तस्य मन्युर् अजायत।

samṛddhāṃ tāṃ tathā dṛṣṭvā pāṇḍavānāṃ tadā śriyam. īrṣyāsamutthaḥ sumahāṃs tasya manyur ajāyata.

विमानप्रतिमां चापि मयेन सुकृतां सभाम्। पाण्डवानाम् उपहृतां स दृष्ट्वा पर्यतप्यत।

vimānapratimāṃ cāpi mayena sukṛtāṃ sabhām. pāṇḍavānām upahṛtāṃ sa dṛṣṭvā paryatapyata.

यत्रावहसितश् चासीत् प्रस्कन्दन्न् इव संभ्रमात्। प्रत्यक्षं वासुदेवस्य भीमेनानभिजातवत्।

yatrāvahasitaś cāsīt praskandann iva saṃbhramāt. pratyakṣaṃ vāsudevasya bhīmenānabhijātavat.

स भोगान् विविधान् भुञ्जन् रत्नानि विविधानि च। कथितो धृतराष्ट्रस्य विवर्णो हरिणः कृशः।

sa bhogān vividhān bhuñjan ratnāni vividhāni ca. kathito dhṛtarāṣṭrasya vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ.

अन्वजानात् ततो द्यूतं धृतराष्ट्रः सुतप्रियः। तच् छ्रुत्वा वासुदेवस्य कोपः समभवन् महान्।

anvajānāt tato dyūtaṃ dhṛtarāṣṭraḥ sutapriyaḥ. tac chrutvā vāsudevasya kopaḥ samabhavan mahān.

नातिप्रीतमनाश् चासीद् विवादांश् चान्वमोदत। द्यूतादीन् अनयान् घोरान् प्रवृद्धांश् चाप्य् उपैक्षत।

nātiprītamanāś cāsīd vivādāṃś cānvamodata. dyūtādīn anayān ghorān pravṛddhāṃś cāpy upaikṣata.

निरस्य विदुरं द्रोणं भीष्मं शारद्वतं कृपम्। विग्रहे तुमुले तस्मिन्न् अहन् क्षत्रं परस्परम्।

nirasya viduraṃ droṇaṃ bhīṣmaṃ śāradvataṃ kṛpam. vigrahe tumule tasminn ahan kṣatraṃ parasparam.

जयत्सु पाण्डुपुत्रेषु श्रुत्वा सुमहद् अप्रियम्। दुर्योधनमतं ज्ञात्वा कर्णस्य शकुनेस् तथा। धृतराष्ट्रश् चिरं ध्यात्वा संजयं वाक्यम् अब्रवीत्।

jayatsu pāṇḍuputreṣu śrutvā sumahad apriyam. duryodhanamataṃ jñātvā karṇasya śakunes tathā. dhṛtarāṣṭraś ciraṃ dhyātvā saṃjayaṃ vākyam abravīt.

शृणु संजय मे सर्वं न मे ऽसूयितुम् अर्हसि। श्रुतवान् असि मेधावी बुद्धिमान् प्राज्ञसंमतः।

śṛṇu saṃjaya me sarvaṃ na me 'sūyitum arhasi. śrutavān asi medhāvī buddhimān prājñasaṃmataḥ.

न विग्रहे मम मतिर् न च प्रीये कुरुक्षये। न मे विशेषः पुत्रेषु स्वेषु पाण्डुसुतेषु च।

na vigrahe mama matir na ca prīye kurukṣaye. na me viśeṣaḥ putreṣu sveṣu pāṇḍusuteṣu ca.

वृद्धं माम् अभ्यसूयन्ति पुत्रा मन्युपरायणाः। अहं त्व् अचक्षुः कार्पण्यात् पुत्रप्रीत्या सहामि तत्। मुह्यन्तं चानुमुह्यामि दुर्योधनम् अचेतनम्।

vṛddhaṃ mām abhyasūyanti putrā manyuparāyaṇāḥ. ahaṃ tv acakṣuḥ kārpaṇyāt putraprītyā sahāmi tat. muhyantaṃ cānumuhyāmi duryodhanam acetanam.

राजसूये श्रियं दृष्ट्वा पाण्डवस्य महौजसः। तच् चावहसनं प्राप्य सभारोहणदर्शने।

rājasūye śriyaṃ dṛṣṭvā pāṇḍavasya mahaujasaḥ. tac cāvahasanaṃ prāpya sabhārohaṇadarśane.

अमर्षितः स्वयं जेतुम् अशक्तः पाण्डवान् रणे। निरुत्साहश् च संप्राप्तुं श्रियम् अक्षत्रियो यथा। गान्धारराजसहितश् छद्मद्यूतम् अमन्त्रयत्।

amarṣitaḥ svayaṃ jetum aśaktaḥ pāṇḍavān raṇe. nirutsāhaś ca saṃprāptuṃ śriyam akṣatriyo yathā. gāndhārarājasahitaś chadmadyūtam amantrayat.

तत्र यद् यद् यथा ज्ञातं मया संजय तच् छृणु। श्रुत्वा हि मम वाक्यानि बुद्ध्या युक्तानि तत्त्वतः। ततो ज्ञास्यसि मां सौते प्रज्ञाचक्षुषम् इत्य् उत।

tatra yad yad yathā jñātaṃ mayā saṃjaya tac chṛṇu. śrutvā hi mama vākyāni buddhyā yuktāni tattvataḥ. tato jñāsyasi māṃ saute prajñācakṣuṣam ity uta.

यदाश्रौषं धनुर् आयम्य चित्रं; विद्धं लक्ष्यं पातितं वै पृथिव्याम्। कृष्णां हृतां पश्यतां सर्वराज्ञां; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ dhanur āyamya citraṃ; viddhaṃ lakṣyaṃ pātitaṃ vai pṛthivyām. kṛṣṇāṃ hṛtāṃ paśyatāṃ sarvarājñāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं द्वारकायां सुभद्रां; प्रसह्योढां माधवीम् अर्जुनेन। इन्द्रप्रस्थं वृष्णिवीरौ च यातौ; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ dvārakāyāṃ subhadrāṃ; prasahyoḍhāṃ mādhavīm arjunena. indraprasthaṃ vṛṣṇivīrau ca yātau; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं देवराजं प्रवृष्टं; शरैर् दिव्यैर् वारितं चार्जुनेन। अग्निं तथा तर्पितं खाण्डवे च; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं जातुषाद् वेश्मनस् तान्। मुक्तान् पार्थान् पञ्च कुन्त्या समेतान्। युक्तं चैषां विदुरं स्वार्थसिद्ध्यै। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं द्रौपदीं रङ्गमध्ये। लक्ष्यं भित्त्वा निर्जिताम् अर्जुनेन। शूरान् पाञ्चालान् पाण्डवेयांश् च युक्तांस्। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं मागधानां वरिष्ठं। जरासंधं क्षत्रमध्ये ज्वलन्तम्। दोर्भ्यां हतं भीमसेनेन गत्वा। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं दिग्जये पाण्डुपुत्रैर्। वशीकृतान् भूमिपालान् प्रसह्य। महाक्रतुं राजसूयं कृतं च। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं सर्वविश्वस्य सारां। प्रीत्या राज्ञे निर्मितां तां मयेन। गदां चोग्रां भीमसेनाय दत्तां। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ devarājaṃ pravṛṣṭaṃ; śarair divyair vāritaṃ cārjunena. agniṃ tathā tarpitaṃ khāṇḍave ca; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ jātuṣād veśmanas tān. muktān pārthān pañca kuntyā sametān. yuktaṃ caiṣāṃ viduraṃ svārthasiddhyai. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ draupadīṃ raṅgamadhye. lakṣyaṃ bhittvā nirjitām arjunena. śūrān pāñcālān pāṇḍaveyāṃś ca yuktāṃs. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ māgadhānāṃ variṣṭhaṃ. jarāsaṃdhaṃ kṣatramadhye jvalantam. dorbhyāṃ hataṃ bhīmasenena gatvā. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ digjaye pāṇḍuputrair. vaśīkṛtān bhūmipālān prasahya. mahākratuṃ rājasūyaṃ kṛtaṃ ca. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ sarvaviśvasya sārāṃ. prītyā rājñe nirmitāṃ tāṃ mayena. gadāṃ cogrāṃ bhīmasenāya dattāṃ. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं हृतराज्यं युधिष्ठिरं; पराजितं सौबलेनाक्षवत्याम्। अन्वागतं भ्रातृभिर् अप्रमेयैस्; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ hṛtarājyaṃ yudhiṣṭhiraṃ; parājitaṃ saubalenākṣavatyām. anvāgataṃ bhrātṛbhir aprameyais; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं द्रौपदीम् अश्रुकण्ठीं; सभां नीतां दुःखिताम् एकवस्त्राम्। रजस्वलां नाथवतीम् अनाथवत्; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं वाससां तत्र राशिं। समाक्षिपत् कितवो मन्दबुद्धिः। दुःशासनो गतवान् नैव चान्तं। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ draupadīm aśrukaṇṭhīṃ; sabhāṃ nītāṃ duḥkhitām ekavastrām. rajasvalāṃ nāthavatīm anāthavat; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ vāsasāṃ tatra rāśiṃ. samākṣipat kitavo mandabuddhiḥ. duḥśāsano gatavān naiva cāntaṃ. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं विविधास् तात चेष्टा; धर्मात्मनां प्रस्थितानां वनाय। ज्येष्ठप्रीत्या क्लिश्यतां पाण्डवानां; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं द्रौपदीं तां ब्रुवाणां। प्रव्रज्यायाम् अश्रुकण्ठीं रुदन्तीम्। पत्यौ युक्तां नात्र वस्तुं हि धर्मस्। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ vividhās tāta ceṣṭā; dharmātmanāṃ prasthitānāṃ vanāya. jyeṣṭhaprītyā kliśyatāṃ pāṇḍavānāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ draupadīṃ tāṃ bruvāṇāṃ. pravrajyāyām aśrukaṇṭhīṃ rudantīm. patyau yuktāṃ nātra vastuṃ hi dharmas. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं स्नातकानां सहस्रैर्; अन्वागतं धर्मराजं वनस्थम्। भिक्षाभुजां ब्राह्मणानां महात्मनां; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं वनवासेषु पार्थान्। समागतान् ऋषिमुख्यैः पुराणैः। उपास्यमानान् सगणैर् जातु सर्वांस्। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ snātakānāṃ sahasrair; anvāgataṃ dharmarājaṃ vanastham. bhikṣābhujāṃ brāhmaṇānāṃ mahātmanāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ vanavāseṣu pārthān. samāgatān ṛṣimukhyaiḥ purāṇaiḥ. upāsyamānān sagaṇair jātu sarvāṃs. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषम् अर्जुनो देवदेवं; किरातरूपं त्र्यम्बकं तोष्य युद्धे। अवाप तत् पाशुपतं महास्त्रं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣam arjuno devadevaṃ; kirātarūpaṃ tryambakaṃ toṣya yuddhe. avāpa tat pāśupataṃ mahāstraṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं त्रिदिवस्थं धनंजयं; शक्रात् साक्षाद् दिव्यम् अस्त्रं यथावत्। अधीयानं शंसितं सत्यसंधं; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं कालकेयास् ततस् ते। पौलोमानो वरदत्ताश् च दृप्ताः। देवैर् अजेया निर्जिता अर्जुनेन। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषम् असुराणां वधार्थं। किरीटिनं यातम् अमित्रकर्षणम्। कृतार्थं चाप्य् आगतं शक्रलोकात्। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं तीर्थयात्राप्रवृत्तं। पाण्डोः सुतं सहितं रोमशेन। तस्माच् छ्रुतं चार्जुनस्यास्त्रलाभं। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ tridivasthaṃ dhanaṃjayaṃ; śakrāt sākṣād divyam astraṃ yathāvat. adhīyānaṃ śaṃsitaṃ satyasaṃdhaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ kālakeyās tatas te. paulomāno varadattāś ca dṛptāḥ. devair ajeyā nirjitā arjunena. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣam asurāṇāṃ vadhārthaṃ. kirīṭinaṃ yātam amitrakarṣaṇam. kṛtārthaṃ cāpy āgataṃ śakralokāt. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ tīrthayātrāpravṛttaṃ. pāṇḍoḥ sutaṃ sahitaṃ romaśena. tasmāc chrutaṃ cārjunasyāstralābhaṃ. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं वैश्रवणेन सार्धं; समागतं भीमम् अन्यांश् च पार्थान्। तस्मिन् देशे मानुषाणाम् अगम्ये; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ vaiśravaṇena sārdhaṃ; samāgataṃ bhīmam anyāṃś ca pārthān. tasmin deśe mānuṣāṇām agamye; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं घोषयात्रागतानां; बन्धं गन्धर्वैर् मोक्षणं चार्जुनेन। स्वेषां सुतानां कर्णबुद्धौ रतानां; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं द्रौपदीं सैन्धवेन। नानीतां (सिच्) मोक्षितां चार्जुनेन। जयद्रथं मोक्षितं जीवशेषं। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ ghoṣayātrāgatānāṃ; bandhaṃ gandharvair mokṣaṇaṃ cārjunena. sveṣāṃ sutānāṃ karṇabuddhau ratānāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ draupadīṃ saindhavena. nānītāṃ (sic) mokṣitāṃ cārjunena. jayadrathaṃ mokṣitaṃ jīvaśeṣaṃ. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं यक्षरूपेण धर्मं; समागतं धर्मराजेन सूत। प्रश्नान् उक्तान् विब्रुवन्तं च सम्यक्; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं न विदुर् मामकास् तान्। प्रच्छन्नरूपान् वसतः पाण्डवेयान्। विराटराष्ट्रे सह कृष्णया तांस्। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं तान् अथाज्ञातवासे। त्व् अपश्यमानान् विविधैर् उपायैः। दक्षान् पार्थान् मे सुतैर् अग्निकल्पांस्। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं कीचकानां वरिष्ठं। निषूदितं भ्रातृशतेन सार्धम्। द्रौपद्यर्थं भीमसेनेन संख्ये। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं वसतः पाण्डुपुत्रान्। अदृश्यमानान् विविधैर् उपायैः। दक्षान् पार्थान् भीमसेनेन संख्ये। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ yakṣarūpeṇa dharmaṃ; samāgataṃ dharmarājena sūta. praśnān uktān vibruvantaṃ ca samyak; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ na vidur māmakās tān. pracchannarūpān vasataḥ pāṇḍaveyān. virāṭarāṣṭre saha kṛṣṇayā tāṃs. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ tān athājñātavāse. tv apaśyamānān vividhair upāyaiḥ. dakṣān pārthān me sutair agnikalpāṃs. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ kīcakānāṃ variṣṭhaṃ. niṣūditaṃ bhrātṛśatena sārdham. draupadyarthaṃ bhīmasenena saṃkhye. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ vasataḥ pāṇḍuputrān. adṛśyamānān vividhair upāyaiḥ. dakṣān pārthān bhīmasenena saṃkhye. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं मामकानां वरिष्ठान्; धनंजयेनैकरथेन भग्नान्। विराटराष्ट्रे वसता महात्मना; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ māmakānāṃ variṣṭhān; dhanaṃjayenaikarathena bhagnān. virāṭarāṣṭre vasatā mahātmanā; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं सत्कृतां मत्स्यराज्ञा; सुतां दत्ताम् उत्तराम् अर्जुनाय। तां चार्जुनः प्रत्यगृह्णात् सुतार्थे; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ satkṛtāṃ matsyarājñā; sutāṃ dattām uttarām arjunāya. tāṃ cārjunaḥ pratyagṛhṇāt sutārthe; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं निर्जितस्याधनस्य; प्रव्राजितस्य स्वजनात् प्रच्युतस्य। अक्षौहिणीः सप्त युधिष्ठिरस्य; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ nirjitasyādhanasya; pravrājitasya svajanāt pracyutasya. akṣauhiṇīḥ sapta yudhiṣṭhirasya; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं नरनारायणौ तौ; कृष्णार्जुनौ वदतो नारदस्य। अहं द्रष्टा ब्रह्मलोके सदेति; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ naranārāyaṇau tau; kṛṣṇārjunau vadato nāradasya. ahaṃ draṣṭā brahmaloke sadeti; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं माधवं वासुदेवं; सर्वात्मना पाण्डवार्थे निविष्टम्। यस्येमां गां विक्रमम् एकम् आहुस्; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं लोकहिताय कृष्णं। शमार्थिनम् उपयातं कुरूणाम्। शमं कुर्वाणम् अकृतार्थं च यातं। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ mādhavaṃ vāsudevaṃ; sarvātmanā pāṇḍavārthe niviṣṭam. yasyemāṃ gāṃ vikramam ekam āhus; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ lokahitāya kṛṣṇaṃ. śamārthinam upayātaṃ kurūṇām. śamaṃ kurvāṇam akṛtārthaṃ ca yātaṃ. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं कर्णदुर्योधनाभ्यां; बुद्धिं कृतां निग्रहे केशवस्य। तं चात्मानं बहुधा दर्शयानं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ karṇaduryodhanābhyāṃ; buddhiṃ kṛtāṃ nigrahe keśavasya. taṃ cātmānaṃ bahudhā darśayānaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं वासुदेवे प्रयाते; रथस्यैकाम् अग्रतस् तिष्ठमानाम्। आर्तां पृथां सान्त्वितां केशवेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं वासुदेवे प्रयाते। रथाङ्गहस्ते फाल्गुनेनान्विते ऽपि। ग्रहीतुकामं मम पुत्रं द्विपेन। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ vāsudeve prayāte; rathasyaikām agratas tiṣṭhamānām. ārtāṃ pṛthāṃ sāntvitāṃ keśavena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ vāsudeve prayāte. rathāṅgahaste phālgunenānvite 'pi. grahītukāmaṃ mama putraṃ dvipena. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं मन्त्रिणं वासुदेवं; तथा भीष्मं शांतनवं च तेषाम्। भारद्वाजं चाशिषो ऽनुब्रुवाणं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ mantriṇaṃ vāsudevaṃ; tathā bhīṣmaṃ śāṃtanavaṃ ca teṣām. bhāradvājaṃ cāśiṣo 'nubruvāṇaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं कर्ण उवाच भीष्मं; नाहं योत्स्ये युध्यमाने त्वयीति। हित्वा सेनाम् अपचक्राम चैव; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ karṇa uvāca bhīṣmaṃ; nāhaṃ yotsye yudhyamāne tvayīti. hitvā senām apacakrāma caiva; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं वासुदेवार्जुनौ तौ; तथा धनुर् गाण्डिवम् अप्रमेयम्। त्रीण्य् उग्रवीर्याणि समागतानि; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ vāsudevārjunau tau; tathā dhanur gāṇḍivam aprameyam. trīṇy ugravīryāṇi samāgatāni; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं कश्मलेनाभिपन्ने; रथोपस्थे सीदमाने ऽर्जुने वै। कृष्णं लोकान् दर्शयानं शरीरे; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ kaśmalenābhipanne; rathopasthe sīdamāne 'rjune vai. kṛṣṇaṃ lokān darśayānaṃ śarīre; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं भीष्मम् अमित्रकर्शनं; निघ्नन्तम् आजाव् अयुतं रथानाम्। नैषां कश् चिद् वध्यते दृश्यरूपस्; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं चापगेयेन संख्ये। स्वयं मृत्युं विहितं धार्मिकेण। तच् चाकार्षुः पाण्डवेयाः प्रहृष्टास्। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ bhīṣmam amitrakarśanaṃ; nighnantam ājāv ayutaṃ rathānām. naiṣāṃ kaś cid vadhyate dṛśyarūpas; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ cāpageyena saṃkhye. svayaṃ mṛtyuṃ vihitaṃ dhārmikeṇa. tac cākārṣuḥ pāṇḍaveyāḥ prahṛṣṭās. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं भीष्मम् अत्यन्तशूरं; हतं पार्थेनाहवेष्व् अप्रधृष्यम्। शिखण्डिनं पुरतः स्थापयित्वा; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ bhīṣmam atyantaśūraṃ; hataṃ pārthenāhaveṣv apradhṛṣyam. śikhaṇḍinaṃ purataḥ sthāpayitvā; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं शरतल्पे शयानं; वृद्धं वीरं सादितं चित्रपुङ्खैः। भीष्मं कृत्वा सोमकान् अल्पशेषांस्; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ śaratalpe śayānaṃ; vṛddhaṃ vīraṃ sāditaṃ citrapuṅkhaiḥ. bhīṣmaṃ kṛtvā somakān alpaśeṣāṃs; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं शांतनवे शयाने; पानीयार्थे चोदितेनार्जुनेन। भूमिं भित्त्वा तर्पितं तत्र भीष्मं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ śāṃtanave śayāne; pānīyārthe coditenārjunena. bhūmiṃ bhittvā tarpitaṃ tatra bhīṣmaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं शुक्रसूर्यौ च युक्तौ; कौन्तेयानाम् अनुलोमौ जयाय। नित्यं चास्माञ् श्वापदा व्याभषन्तस्; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ śukrasūryau ca yuktau; kaunteyānām anulomau jayāya. nityaṃ cāsmāñ śvāpadā vyābhaṣantas; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदा द्रोणो विविधान् अस्त्रमार्गान्; विदर्शयन् समरे चित्रयोधी। न पाण्डवाञ् श्रेष्ठतमान् निहन्ति; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadā droṇo vividhān astramārgān; vidarśayan samare citrayodhī. na pāṇḍavāñ śreṣṭhatamān nihanti; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं चास्मदीयान् महारथान्; व्यवस्थितान् अर्जुनस्यान्तकाय। संशप्तकान् निहतान् अर्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ cāsmadīyān mahārathān; vyavasthitān arjunasyāntakāya. saṃśaptakān nihatān arjunena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं व्यूहम् अभेद्यम् अन्यैर्; भारद्वाजेनात्तशस्त्रेण गुप्तम्। भित्त्वा सौभद्रं वीरम् एकं प्रविष्टं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ vyūham abhedyam anyair; bhāradvājenāttaśastreṇa guptam. bhittvā saubhadraṃ vīram ekaṃ praviṣṭaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाभिमन्युं परिवार्य बालं; सर्वे हत्वा हृष्टरूपा बभूवुः। महारथाः पार्थम् अशक्नुवन्तस्; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadābhimanyuṃ parivārya bālaṃ; sarve hatvā hṛṣṭarūpā babhūvuḥ. mahārathāḥ pārtham aśaknuvantas; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषम् अभिमन्युं निहत्य; हर्षान् मूढान् क्रोशतो धार्तराष्ट्रान्। क्रोधं मुक्तं सैन्धवे चार्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣam abhimanyuṃ nihatya; harṣān mūḍhān krośato dhārtarāṣṭrān. krodhaṃ muktaṃ saindhave cārjunena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं सैन्धवार्थे प्रतिज्ञां; प्रतिज्ञातां तद्वधायार्जुनेन। सत्यां निस्तीर्णां शत्रुमध्ये च तेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ saindhavārthe pratijñāṃ; pratijñātāṃ tadvadhāyārjunena. satyāṃ nistīrṇāṃ śatrumadhye ca tena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं श्रान्तहये धनंजये; मुक्त्वा हयान् पाययित्वोपवृत्तान्। पुनर् युक्त्वा वासुदेवं प्रयातं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ śrāntahaye dhanaṃjaye; muktvā hayān pāyayitvopavṛttān. punar yuktvā vāsudevaṃ prayātaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं वाहनेष्व् आश्वसत्सु; रथोपस्थे तिष्ठता गाण्डिवेन। सर्वान् योधान् वारितान् अर्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ vāhaneṣv āśvasatsu; rathopasthe tiṣṭhatā gāṇḍivena. sarvān yodhān vāritān arjunena; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं नागबलैर् दुरुत्सहं; द्रोणानीकं युयुधानं प्रमथ्य। यातं वार्ष्णेयं यत्र तौ कृष्णपार्थौ; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ nāgabalair durutsahaṃ; droṇānīkaṃ yuyudhānaṃ pramathya. yātaṃ vārṣṇeyaṃ yatra tau kṛṣṇapārthau; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं कर्णम् आसाद्य मुक्तं; वधाद् भीमं कुत्सयित्वा वचोभिः। धनुष्कोट्या तुद्य कर्णेन वीरं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ karṇam āsādya muktaṃ; vadhād bhīmaṃ kutsayitvā vacobhiḥ. dhanuṣkoṭyā tudya karṇena vīraṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदा द्रोणः कृतवर्मा कृपश् च; कर्णो द्रौणिर् मद्रराजश् च शूरः। अमर्षयन् सैन्धवं वध्यमानं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadā droṇaḥ kṛtavarmā kṛpaś ca; karṇo drauṇir madrarājaś ca śūraḥ. amarṣayan saindhavaṃ vadhyamānaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं देवराजेन दत्तां; दिव्यां शक्तिं व्यंसितां माधवेन। घटोत्कचे राक्षसे घोररूपे; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ devarājena dattāṃ; divyāṃ śaktiṃ vyaṃsitāṃ mādhavena. ghaṭotkace rākṣase ghorarūpe; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं कर्णघटोत्कचाभ्यां; युद्धे मुक्तां सूतपुत्रेण शक्तिम्। यया वध्यः समरे सव्यसाची; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ karṇaghaṭotkacābhyāṃ; yuddhe muktāṃ sūtaputreṇa śaktim. yayā vadhyaḥ samare savyasācī; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं द्रोणम् आचार्यम् एकं; धृष्टद्युम्नेनाभ्यतिक्रम्य धर्मम्। रथोपस्थे प्रायगतं विशस्तं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ droṇam ācāryam ekaṃ; dhṛṣṭadyumnenābhyatikramya dharmam. rathopasthe prāyagataṃ viśastaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं द्रौणिना द्वैरथस्थं; माद्रीपुत्रं नकुलं लोकमध्ये। समं युद्धे पाण्डवं युध्यमानं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ drauṇinā dvairathasthaṃ; mādrīputraṃ nakulaṃ lokamadhye. samaṃ yuddhe pāṇḍavaṃ yudhyamānaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदा द्रोणे निहते द्रोणपुत्रो; नारायणं दिव्यम् अस्त्रं विकुर्वन्। नैषाम् अन्तं गतवान् पाण्डवानां; तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं भीमसेनेन पीतं। रक्तं भ्रातुर् युधि दुःशासनस्य। निवारितं नान्यतमेन भीमं। तदा नाशंसे विजयाय संजय। यदाश्रौषं भीमकर्माणम् उग्रं। रणे भीमं शोणितं पीतवन्तम्। भित्त्वा वक्षो युवराजस्य सूत। तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadā droṇe nihate droṇaputro; nārāyaṇaṃ divyam astraṃ vikurvan. naiṣām antaṃ gatavān pāṇḍavānāṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ bhīmasenena pītaṃ. raktaṃ bhrātur yudhi duḥśāsanasya. nivāritaṃ nānyatamena bhīmaṃ. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. yadāśrauṣaṃ bhīmakarmāṇam ugraṃ. raṇe bhīmaṃ śoṇitaṃ pītavantam. bhittvā vakṣo yuvarājasya sūta. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं कर्णम् अत्यन्तशूरं; हतं पार्थेनाहवेष्व् अप्रधृष्यम्। तस्मिन् भ्रातॄणां विग्रहे देवगुह्ये; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ karṇam atyantaśūraṃ; hataṃ pārthenāhaveṣv apradhṛṣyam. tasmin bhrātṝṇāṃ vigrahe devaguhye; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं द्रोणपुत्रं कृपं च; दुःशासनं कृतवर्माणम् उग्रम्। युधिष्ठिरं शून्यम् अधर्षयन्तं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ droṇaputraṃ kṛpaṃ ca; duḥśāsanaṃ kṛtavarmāṇam ugram. yudhiṣṭhiraṃ śūnyam adharṣayantaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं निहतं मद्रराजं; रणे शूरं धर्मराजेन सूत। सदा संग्रामे स्पर्धते यः स कृष्णं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ nihataṃ madrarājaṃ; raṇe śūraṃ dharmarājena sūta. sadā saṃgrāme spardhate yaḥ sa kṛṣṇaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं कलहद्यूतमूलं; मायाबलं सौबलं पाण्डवेन। हतं संग्रामे सहदेवेन पापं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ kalahadyūtamūlaṃ; māyābalaṃ saubalaṃ pāṇḍavena. hataṃ saṃgrāme sahadevena pāpaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं श्रान्तम् एकं शयानं; ह्रदं गत्वा स्तम्भयित्वा तद् अम्भः। दुर्योधनं विरथं भग्नदर्पं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ śrāntam ekaṃ śayānaṃ; hradaṃ gatvā stambhayitvā tad ambhaḥ. duryodhanaṃ virathaṃ bhagnadarpaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं पाण्डवांस् तिष्ठमानान्; गङ्गाह्रदे वासुदेवेन सार्धम्। अमर्षणं धर्षयतः सुतं मे; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ pāṇḍavāṃs tiṣṭhamānān; gaṅgāhrade vāsudevena sārdham. amarṣaṇaṃ dharṣayataḥ sutaṃ me; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं विविधांस् तात मार्गान्; गदायुद्धे मण्डलं संचरन्तम्। मिथ्या हतं वासुदेवस्य बुद्ध्या; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ vividhāṃs tāta mārgān; gadāyuddhe maṇḍalaṃ saṃcarantam. mithyā hataṃ vāsudevasya buddhyā; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं द्रोणपुत्रादिभिस् तैर्; हतान् पाञ्चालान् द्रौपदेयांश् च सुप्तान्। कृतं बीभत्सम् अयशस्यं च कर्म; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ droṇaputrādibhis tair; hatān pāñcālān draupadeyāṃś ca suptān. kṛtaṃ bībhatsam ayaśasyaṃ ca karma; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं भीमसेनानुयातेन; अश्वत्थाम्ना परमास्त्रं प्रयुक्तम्। क्रुद्धेनैषीकम् अवधीद् येन गर्भं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ bhīmasenānuyātena; aśvatthāmnā paramāstraṃ prayuktam. kruddhenaiṣīkam avadhīd yena garbhaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं ब्रह्मशिरो ऽर्जुनेन; मुक्तं स्वस्तीत्य् अस्त्रम् अस्त्रेण शान्तम्। अश्वत्थाम्ना मणिरत्नं च दत्तं; तदा नाशंसे विजयाय संजय।

yadāśrauṣaṃ brahmaśiro 'rjunena; muktaṃ svastīty astram astreṇa śāntam. aśvatthāmnā maṇiratnaṃ ca dattaṃ; tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya.

यदाश्रौषं द्रोणपुत्रेण गर्भे; वैराट्या वै पात्यमाने महास्त्रे। संजीवयामीति हरेः प्रतिज्ञां। तदा नाशंसे विजयाय संजय। द्वैपायनः केशवो द्रोणपुत्रं; परस्परेणाभिशापैः शशाप। बुद्ध्वा चाहं बुद्धिहीनो ऽद्य सूत। संतप्ये ऽहं पुत्रपौत्रैश् च हीनः। संचिन्तयन्न् अद्य विहीनबुद्धिः। कर्तव्यतां नाभिजानामि सूत।

yadāśrauṣaṃ droṇaputreṇa garbhe; vairāṭyā vai pātyamāne mahāstre. saṃjīvayāmīti hareḥ pratijñāṃ. tadā nāśaṃse vijayāya saṃjaya. dvaipāyanaḥ keśavo droṇaputraṃ; paraspareṇābhiśāpaiḥ śaśāpa. buddhvā cāhaṃ buddhihīno 'dya sūta. saṃtapye 'haṃ putrapautraiś ca hīnaḥ. saṃcintayann adya vihīnabuddhiḥ. kartavyatāṃ nābhijānāmi sūta.

शोच्या गान्धारी पुत्रपौत्रैर् विहीना; तथा वध्वः पितृभिर् भ्रातृभिश् च। कृतं कार्यं दुष्करं पाण्डवेयैः; प्राप्तं राज्यम् असपत्नं पुनस् तैः।

śocyā gāndhārī putrapautrair vihīnā; tathā vadhvaḥ pitṛbhir bhrātṛbhiś ca. kṛtaṃ kāryaṃ duṣkaraṃ pāṇḍaveyaiḥ; prāptaṃ rājyam asapatnaṃ punas taiḥ.

कष्टं युद्धे दश शेषाः श्रुता मे; त्रयो ऽस्माकं पाण्डवानां च सप्त। द्व्यूना विंशतिर् आहताक्षौहिणीनां; तस्मिन् संग्रामे विग्रहे क्षत्रियाणाम्। कालाभिपन्ना समितिर् महात्मनां। निषूदिता हेतुर् आसीत् सुतो मे।

kaṣṭaṃ yuddhe daśa śeṣāḥ śrutā me; trayo 'smākaṃ pāṇḍavānāṃ ca sapta. dvyūnā viṃśatir āhatākṣauhiṇīnāṃ; tasmin saṃgrāme vigrahe kṣatriyāṇām. kālābhipannā samitir mahātmanāṃ. niṣūditā hetur āsīt suto me.

तमसा त्व् अभ्यवस्तीर्णो मोह आविशतीव माम्। संज्ञां नोपलभे सूत मनो विह्वलतीव मे।

tamasā tv abhyavastīrṇo moha āviśatīva mām. saṃjñāṃ nopalabhe sūta mano vihvalatīva me.

इत्य् उक्त्वा धृतराष्ट्रो ऽथ विलप्य बहुदुःखितः। मूर्च्छितः पुनर् आश्वस्तः संजयं वाक्यम् अब्रवीत्।

ity uktvā dhṛtarāṣṭro 'tha vilapya bahuduḥkhitaḥ. mūrcchitaḥ punar āśvastaḥ saṃjayaṃ vākyam abravīt.

संजयैवंगते प्राणांस् त्यक्तुम् इच्छामि माचिरम्। स्तोकं ह्य् अपि न पश्यामि फलं जीवितधारणे।

saṃjayaivaṃgate prāṇāṃs tyaktum icchāmi māciram. stokaṃ hy api na paśyāmi phalaṃ jīvitadhāraṇe.

तं तथावादिनं दीनं विलपन्तं महीपतिम्। निःश्वसन्तं यथा नागं मुह्यमानं पुनः पुनः। गावल्गणिर् इदं धीमान् महार्थं वाक्यम् अब्रवीत्।

taṃ tathāvādinaṃ dīnaṃ vilapantaṃ mahīpatim. niḥśvasantaṃ yathā nāgaṃ muhyamānaṃ punaḥ punaḥ. gāvalgaṇir idaṃ dhīmān mahārthaṃ vākyam abravīt.

श्रुतवान् असि वै राज्ञो महोत्साहान् महाबलान्। द्वैपायनस्य वदतो नारदस्य च धीमतः।

śrutavān asi vai rājño mahotsāhān mahābalān. dvaipāyanasya vadato nāradasya ca dhīmataḥ.

महत्सु राजवंशेषु गुणैः समुदितेषु च। जातान् दिव्यास्त्रविदुषः शक्रप्रतिमतेजसः।

mahatsu rājavaṃśeṣu guṇaiḥ samuditeṣu ca. jātān divyāstraviduṣaḥ śakrapratimatejasaḥ.

धर्मेण पृथिवीं जित्वा यज्ञैर् इष्ट्वाप्तदक्षिणैः। अस्मिंल् लोके यशः प्राप्य ततः कालवशं गताः।

dharmeṇa pṛthivīṃ jitvā yajñair iṣṭvāptadakṣiṇaiḥ. asmiṃl loke yaśaḥ prāpya tataḥ kālavaśaṃ gatāḥ.

वैन्यं महारथं वीरं सृञ्जयं जयतां वरम्। सुहोत्रं रन्तिदेवं च कक्षीवन्तं तथौशिजम्।

vainyaṃ mahārathaṃ vīraṃ sṛñjayaṃ jayatāṃ varam. suhotraṃ rantidevaṃ ca kakṣīvantaṃ tathauśijam.

बाह्लीकं दमनं शैब्यं शर्यातिम् अजितं जितम्। विश्वामित्रम् अमित्रघ्नम् अम्बरीषं महाबलम्।

bāhlīkaṃ damanaṃ śaibyaṃ śaryātim ajitaṃ jitam. viśvāmitram amitraghnam ambarīṣaṃ mahābalam.

मरुत्तं मनुम् इक्ष्वाकुं गयं भरतम् एव च। रामं दाशरथिं चैव शशबिन्दुं भगीरथम्। कृतवीर्यं महाभागं तथैव जनमेजयम्।

maruttaṃ manum ikṣvākuṃ gayaṃ bharatam eva ca. rāmaṃ dāśarathiṃ caiva śaśabinduṃ bhagīratham. kṛtavīryaṃ mahābhāgaṃ tathaiva janamejayam.

ययातिं शुभकर्माणं देवैर् यो याजितः स्वयम्। चैत्ययूपाङ्किता भूमिर् यस्येयं सवनाकरा।

yayātiṃ śubhakarmāṇaṃ devair yo yājitaḥ svayam. caityayūpāṅkitā bhūmir yasyeyaṃ savanākarā.

इति राज्ञां चतुर्विंशन् नारदेन सुरर्षिणा। पुत्रशोकाभितप्ताय पुरा शैब्याय कीर्तिताः।

iti rājñāṃ caturviṃśan nāradena surarṣiṇā. putraśokābhitaptāya purā śaibyāya kīrtitāḥ.

तेभ्यश् चान्ये गताः पूर्वं राजानो बलवत्तराः। महारथा महात्मानः सर्वैः समुदिता गुणैः।

tebhyaś cānye gatāḥ pūrvaṃ rājāno balavattarāḥ. mahārathā mahātmānaḥ sarvaiḥ samuditā guṇaiḥ.

पूरुः कुरुर् यदुः शूरो विष्वगश्वो महाधृतिः। अनेना युवनाश्वश् च ककुत्स्थो विक्रमी रघुः।

pūruḥ kurur yaduḥ śūro viṣvagaśvo mahādhṛtiḥ. anenā yuvanāśvaś ca kakutstho vikramī raghuḥ.

विजिती वीतिहोत्रश् च भवः श्वेतो बृहद्गुरुः। उशीनरः शतरथः कङ्को दुलिदुहो द्रुमः।

vijitī vītihotraś ca bhavaḥ śveto bṛhadguruḥ. uśīnaraḥ śatarathaḥ kaṅko duliduho drumaḥ.

दम्भोद्भवः परो वेनः सगरः संकृतिर् निमिः। अजेयः परशुः पुण्ड्रः शम्भुर् देवावृधो ऽनघः।

dambhodbhavaḥ paro venaḥ sagaraḥ saṃkṛtir nimiḥ. ajeyaḥ paraśuḥ puṇḍraḥ śambhur devāvṛdho 'naghaḥ.

देवाह्वयः सुप्रतिमः सुप्रतीको बृहद्रथः। महोत्साहो विनीतात्मा सुक्रतुर् नैषधो नलः।

devāhvayaḥ supratimaḥ supratīko bṛhadrathaḥ. mahotsāho vinītātmā sukratur naiṣadho nalaḥ.

सत्यव्रतः शान्तभयः सुमित्रः सुबलः प्रभुः। जानुजङ्घो ऽनरण्यो ऽर्कः प्रियभृत्यः शुभव्रतः।

satyavrataḥ śāntabhayaḥ sumitraḥ subalaḥ prabhuḥ. jānujaṅgho 'naraṇyo 'rkaḥ priyabhṛtyaḥ śubhavrataḥ.

बलबन्धुर् निरामर्दः केतुशृङ्गो बृहद्बलः। धृष्टकेतुर् बृहत्केतुर् दीप्तकेतुर् निरामयः।

balabandhur nirāmardaḥ ketuśṛṅgo bṛhadbalaḥ. dhṛṣṭaketur bṛhatketur dīptaketur nirāmayaḥ.

अविक्षित् प्रबलो धूर्तः कृतबन्धुर् दृढेषुधिः। महापुराणः संभाव्यः प्रत्यङ्गः परहा श्रुतिः।

avikṣit prabalo dhūrtaḥ kṛtabandhur dṛḍheṣudhiḥ. mahāpurāṇaḥ saṃbhāvyaḥ pratyaṅgaḥ parahā śrutiḥ.

एते चान्ये च बहवः शतशो ऽथ सहस्रशः। श्रूयन्ते ऽयुतशश् चान्ये संख्याताश् चापि पद्मशः।

ete cānye ca bahavaḥ śataśo 'tha sahasraśaḥ. śrūyante 'yutaśaś cānye saṃkhyātāś cāpi padmaśaḥ.

हित्वा सुविपुलान् भोगान् बुद्धिमन्तो महाबलाः। राजानो निधनं प्राप्तास् तव पुत्रैर् महत्तमाः।

hitvā suvipulān bhogān buddhimanto mahābalāḥ. rājāno nidhanaṃ prāptās tava putrair mahattamāḥ.

येषां दिव्यानि कर्माणि विक्रमस् त्याग एव च। माहात्म्यम् अपि चास्तिक्यं सत्यता शौचम् आर्जवम्।

yeṣāṃ divyāni karmāṇi vikramas tyāga eva ca. māhātmyam api cāstikyaṃ satyatā śaucam ārjavam.

विद्वद्भिः कथ्यते लोके पुराणैः कविसत्तमैः। सर्वर्द्धिगुणसंपन्नास् ते चापि निधनं गताः।

vidvadbhiḥ kathyate loke purāṇaiḥ kavisattamaiḥ. sarvarddhiguṇasaṃpannās te cāpi nidhanaṃ gatāḥ.

तव पुत्रा दुरात्मानः प्रतप्ताश् चैव मन्युना। लुब्धा दुर्वृत्तभूयिष्ठा न ताञ् शोचितुम् अर्हसि।

tava putrā durātmānaḥ prataptāś caiva manyunā. lubdhā durvṛttabhūyiṣṭhā na tāñ śocitum arhasi.

श्रुतवान् असि मेधावी बुद्धिमान् प्राज्ञसंमतः। येषां शास्त्रानुगा बुद्धिर् न ते मुह्यन्ति भारत।

śrutavān asi medhāvī buddhimān prājñasaṃmataḥ. yeṣāṃ śāstrānugā buddhir na te muhyanti bhārata.

निग्रहानुग्रहौ चापि विदितौ ते नराधिप। नात्यन्तम् एवानुवृत्तिः श्रूयते पुत्ररक्षणे।

nigrahānugrahau cāpi viditau te narādhipa. nātyantam evānuvṛttiḥ śrūyate putrarakṣaṇe.

भवितव्यं तथा तच् च नातः शोचितुम् अर्हसि। दैवं प्रज्ञाविशेषेण को निवर्तितुम् अर्हति।

bhavitavyaṃ tathā tac ca nātaḥ śocitum arhasi. daivaṃ prajñāviśeṣeṇa ko nivartitum arhati.

विधातृविहितं मार्गं न कश् चिद् अतिवर्तते। कालमूलम् इदं सर्वं भावाभावौ सुखासुखे।

vidhātṛvihitaṃ mārgaṃ na kaś cid ativartate. kālamūlam idaṃ sarvaṃ bhāvābhāvau sukhāsukhe.

कालः पचति भूतानि कालः संहरति प्रजाः। निर्दहन्तं प्रजाः कालं कालः शमयते पुनः।

kālaḥ pacati bhūtāni kālaḥ saṃharati prajāḥ. nirdahantaṃ prajāḥ kālaṃ kālaḥ śamayate punaḥ.

कालो विकुरुते भावान् सर्वांल् लोके शुभाशुभान्। कालः संक्षिपते सर्वाः प्रजा विसृजते पुनः। कालः सुप्तेषु जागर्ति कालो हि दुरतिक्रमः। संजय उवाच। अतीतान् आगतान् वापि वर्तमानास् तथा बुधाः। नानुशोचन्ति राजेन्द्र कालो हि जगदन्तकः। कालः सर्वेषु भूतेषु चरत्य् अविधृतः समः।

kālo vikurute bhāvān sarvāṃl loke śubhāśubhān. kālaḥ saṃkṣipate sarvāḥ prajā visṛjate punaḥ. kālaḥ supteṣu jāgarti kālo hi duratikramaḥ. saṃjaya uvāca. atītān āgatān vāpi vartamānās tathā budhāḥ. nānuśocanti rājendra kālo hi jagadantakaḥ. kālaḥ sarveṣu bhūteṣu caraty avidhṛtaḥ samaḥ.

अतीतानागता भावा ये च वर्तन्ति सांप्रतम्। तान् कालनिर्मितान् बुद्ध्वा न संज्ञां हातुम् अर्हसि। इत्य् एवं पुत्रशोकार्तं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम्। आश्वास्य स्वस्थम् अकरोत् सूतो गावल्गणिस् तदा। एवम् उक्त्वा च राजानं संजयो विरराम ह। धृतराष्ट्रो ऽपि तच् छ्रुत्वा धृतिम् एव समाश्रयत्। दिष्ट्येदम् आगतम् इति मत्वा स प्राज्ञसत्तमः।

atītānāgatā bhāvā ye ca vartanti sāṃpratam. tān kālanirmitān buddhvā na saṃjñāṃ hātum arhasi. ity evaṃ putraśokārtaṃ dhṛtarāṣṭraṃ janeśvaram. āśvāsya svastham akarot sūto gāvalgaṇis tadā. evam uktvā ca rājānaṃ saṃjayo virarāma ha. dhṛtarāṣṭro 'pi tac chrutvā dhṛtim eva samāśrayat. diṣṭyedam āgatam iti matvā sa prājñasattamaḥ.

सूत उवाच। अत्रोपनिषदं पुण्यां कृष्णद्वैपायनो ऽब्रवीत्। भारताध्ययनात् पुण्याद् अपि पादम् अधीयतः। श्रद्दधानस्य पूयन्ते सर्वपापान्य् अशेषतः। लोकानां च हितार्थाय कारुण्यान् मुनिसत्तमः। भारतं भानुमान् इन्दुर् यदि न स्युर् अमी त्रयः। अज्ञानतिमिरान्धस्य कावस्था जगतो भवेत्। मतिमन्थानम् आविध्य येन वेदमहार्णवात्। जगद्धिताय जनितो महाभारतचन्द्रमाः।

sūta uvāca. atropaniṣadaṃ puṇyāṃ kṛṣṇadvaipāyano 'bravīt. bhāratādhyayanāt puṇyād api pādam adhīyataḥ. śraddadhānasya pūyante sarvapāpāny aśeṣataḥ. lokānāṃ ca hitārthāya kāruṇyān munisattamaḥ. bhārataṃ bhānumān indur yadi na syur amī trayaḥ. ajñānatimirāndhasya kāvasthā jagato bhavet. matimanthānam āvidhya yena vedamahārṇavāt. jagaddhitāya janito mahābhāratacandramāḥ.

देवर्षयो ह्य् अत्र पुण्या ब्रह्मराजर्षयस् तथा। कीर्त्यन्ते शुभकर्माणस् तथा यक्षमहोरगाः।

devarṣayo hy atra puṇyā brahmarājarṣayas tathā. kīrtyante śubhakarmāṇas tathā yakṣamahoragāḥ.

भगवान् वासुदेवश् च कीर्त्यते ऽत्र सनातनः। स हि सत्यम् ऋतं चैव पवित्रं पुण्यम् एव च।

bhagavān vāsudevaś ca kīrtyate 'tra sanātanaḥ. sa hi satyam ṛtaṃ caiva pavitraṃ puṇyam eva ca.

शाश्वतं ब्रह्म परमं ध्रुवं ज्योतिः सनातनम्। यस्य दिव्यानि कर्माणि कथयन्ति मनीषिणः।

śāśvataṃ brahma paramaṃ dhruvaṃ jyotiḥ sanātanam. yasya divyāni karmāṇi kathayanti manīṣiṇaḥ.

असत् सत् सद् असच् चैव यस्माद् देवात् प्रवर्तते। संततिश् च प्रवृत्तिश् च जन्म मृत्युः पुनर्भवः।

asat sat sad asac caiva yasmād devāt pravartate. saṃtatiś ca pravṛttiś ca janma mṛtyuḥ punarbhavaḥ.

अध्यात्मं श्रूयते यच् च पञ्चभूतगुणात्मकम्। अव्यक्तादि परं यच् च स एव परिगीयते।

adhyātmaṃ śrūyate yac ca pañcabhūtaguṇātmakam. avyaktādi paraṃ yac ca sa eva parigīyate.

यत् तद् यतिवरा युक्ता ध्यानयोगबलान्विताः। प्रतिबिम्बम् इवादर्शे पश्यन्त्य् आत्मन्य् अवस्थितम्।

yat tad yativarā yuktā dhyānayogabalānvitāḥ. pratibimbam ivādarśe paśyanty ātmany avasthitam.

श्रद्दधानः सदोद्युक्तः सत्यधर्मपरायणः। आसेवन्न् इमम् अध्यायं नरः पापात् प्रमुच्यते।

śraddadhānaḥ sadodyuktaḥ satyadharmaparāyaṇaḥ. āsevann imam adhyāyaṃ naraḥ pāpāt pramucyate.

अनुक्रमणिम् अध्यायं भारतस्येमम् आदितः। आस्तिकः सततं शृण्वन् न कृच्छ्रेष्व् अवसीदति।

anukramaṇim adhyāyaṃ bhāratasyemam āditaḥ. āstikaḥ satataṃ śṛṇvan na kṛcchreṣv avasīdati.

उभे संध्ये जपन् किं चित् सद्यो मुच्येत किल्बिषात्। अनुक्रमण्या यावत् स्याद् अह्ना रात्र्या च संचितम्।

ubhe saṃdhye japan kiṃ cit sadyo mucyeta kilbiṣāt. anukramaṇyā yāvat syād ahnā rātryā ca saṃcitam.

भारतस्य वपुर् ह्य् एतत् सत्यं चामृतम् एव च। दिव्या यज्ञाश् च निखिला विष्णुश् चोपनिषन् महत्। आरण्यकं च वेदेभ्य ओषधिभ्यो ऽमृतं यथा। नवनीतं यथा दध्नो द्विपदां ब्राह्मणो यथा।

bhāratasya vapur hy etat satyaṃ cāmṛtam eva ca. divyā yajñāś ca nikhilā viṣṇuś copaniṣan mahat. āraṇyakaṃ ca vedebhya oṣadhibhyo 'mṛtaṃ yathā. navanītaṃ yathā dadhno dvipadāṃ brāhmaṇo yathā.

ह्रदानाम् उदधिः श्रेष्ठो गौर् वरिष्ठा चतुष्पदाम्। यथैतानि वरिष्ठानि तथा भारतम् उच्यते।

hradānām udadhiḥ śreṣṭho gaur variṣṭhā catuṣpadām. yathaitāni variṣṭhāni tathā bhāratam ucyate.

यश् चैनं श्रावयेच् छ्राद्धे ब्राह्मणान् पादम् अन्ततः। अक्षय्यम् अन्नपानं तत् पितॄंस् तस्योपतिष्ठति।

yaś cainaṃ śrāvayec chrāddhe brāhmaṇān pādam antataḥ. akṣayyam annapānaṃ tat pitṝṃs tasyopatiṣṭhati.

इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्। बिभेत्य् अल्पश्रुताद् वेदो माम् अयं प्रतरिष्यति।

itihāsapurāṇābhyāṃ vedaṃ samupabṛṃhayet. bibhety alpaśrutād vedo mām ayaṃ pratariṣyati.

कार्ष्णं वेदम् इमं विद्वाञ् श्रावयित्वार्थम् अश्नुते। भ्रूणहत्याकृतं चापि पापं जह्यान् न संशयः।

kārṣṇaṃ vedam imaṃ vidvāñ śrāvayitvārtham aśnute. bhrūṇahatyākṛtaṃ cāpi pāpaṃ jahyān na saṃśayaḥ.

य इमं शुचिर् अध्यायं पठेत् पर्वणि पर्वणि। अधीतं भारतं तेन कृत्स्नं स्याद् इति मे मतिः।

ya imaṃ śucir adhyāyaṃ paṭhet parvaṇi parvaṇi. adhītaṃ bhārataṃ tena kṛtsnaṃ syād iti me matiḥ.

यश् चेमं शृणुयान् नित्यम् आर्षं श्रद्धासमन्वितः। स दीर्घम् आयुः कीर्तिं च स्वर्गतिं चाप्नुयान् नरः।

yaś cemaṃ śṛṇuyān nityam ārṣaṃ śraddhāsamanvitaḥ. sa dīrgham āyuḥ kīrtiṃ ca svargatiṃ cāpnuyān naraḥ.

चत्वार एकतो वेदा भारतं चैकम् एकतः। समागतैः सुरर्षिभिस् तुलाम् आरोपितं पुरा। चतुर्भ्यः सरहस्येभ्यो वेदेभ्यो ह्य् अधिकं यदा। तदा प्रभृति लोके ऽस्मिन् महाभारतम् उच्यते। महत्त्वे च गुरुत्वे च ध्रियमाणं ततो ऽधिकम्।

catvāra ekato vedā bhārataṃ caikam ekataḥ. samāgataiḥ surarṣibhis tulām āropitaṃ purā. caturbhyaḥ sarahasyebhyo vedebhyo hy adhikaṃ yadā. tadā prabhṛti loke 'smin mahābhāratam ucyate. mahattve ca gurutve ca dhriyamāṇaṃ tato 'dhikam.

महत्त्वाद् भारवत्त्वाच् च महाभारतम् उच्यते। निरुक्तम् अस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते।

mahattvād bhāravattvāc ca mahābhāratam ucyate. niruktam asya yo veda sarvapāpaiḥ pramucyate.

तपो न कल्को ऽध्ययनं न कल्कः; स्वाभाविको वेदविधिर् न कल्कः। प्रसह्य वित्ताहरणं न कल्कस्; तान्य् एव भावोपहतानि कल्कः। श्रीसूतः। कृष्णद्वैपायनं व्यासं विद्धि नारायणं विभुम्। को ह्य् अन्यः पुण्डरीकाक्षान् महाभारतकृद् भवेत्। मतिमन्थानम् आविध्य येन वेदमहार्णवात्। जगद्धिताय जनितो महाभारतचन्द्रमाः। स्तुत्यं तस्यास्ति किं चान्यत् सर्वलोकहितैषिणः। वेदा व्यस्ताः कृतं तेन महाभारतम् अद्भुतम्। सर्वे तरन्तु दुर्गाणि सर्वो भद्राणि पश्यतु। इत्य् उक्त्वा सर्ववेदार्थान् भारते तेन दर्शिताः। श्रूयतां सिंहनादो ऽयम् ऋषभस्य महात्मनः। धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च परमर्षभ। यद् इहास्ति तद् अन्यत्र यन् नेहास्ति न तत् क्व चित्। एष प्रकृत्यैव यतो लोकः सक्तो ऽर्थकामयोः। धर्ममोक्षपरं तस्मात् करिष्ये ऽहं समुच्चयम्। कामिनो वर्णयन् कामं लोभं लुब्धस्य वर्णयन्। नरः किं फलम् आप्नोति कूपे ऽन्धम् इव पातयन्। मुनिनापि च कामार्थौ मत्वा लोकमनोहरौ। निन्द्याव् अपि स्थिताव् एतौ धर्ममोक्षविवक्षया। अन्यथा घोरसंसारबन्धहेतू जनस्य तौ। वर्णयेत कथं धीमान् महाकारुणिको मुनिः। लोकचिन्तावतारार्थं वर्णयित्वा च तेन तौ। इतिहासैर् विचित्रार्थैः पुनर् अत्रैव निन्दितौ। भारतं भानुमान् इन्दुर् यदि न स्युर् अमी त्रयः। अज्ञानतिमिरान्धे का व्यवस्था जगतो भवेत्। एतद् विज्ञाय विद्वद्भिर् नित्यं श्रद्धासमन्वितैः। अध्येयो भारतीयो ऽयम् इतिहाससमुच्चयः। श्लोका ये भारते वापि क्व चित् के चिद् व्यवस्थिताः। तुल्यार्थास् संहितां पुण्यां योजयिष्ये तु ताम् अहम्। तच् छ्लोकांश् च समुद्धर्तुं कः कृत्स्नान् भारते क्षमः। योगतः सर्वरत्नानि समुद्धर्तुं महार्णवात्। न च प्रज्ञाभिमानेन यद् अयं कर्तुम् उद्यतः। किं तु भारतभक्तिर् मां विवशं समचूचुदत्।

tapo na kalko 'dhyayanaṃ na kalkaḥ; svābhāviko vedavidhir na kalkaḥ. prasahya vittāharaṇaṃ na kalkas; tāny eva bhāvopahatāni kalkaḥ. śrīsūtaḥ. kṛṣṇadvaipāyanaṃ vyāsaṃ viddhi nārāyaṇaṃ vibhum. ko hy anyaḥ puṇḍarīkākṣān mahābhāratakṛd bhavet. matimanthānam āvidhya yena vedamahārṇavāt. jagaddhitāya janito mahābhāratacandramāḥ. stutyaṃ tasyāsti kiṃ cānyat sarvalokahitaiṣiṇaḥ. vedā vyastāḥ kṛtaṃ tena mahābhāratam adbhutam. sarve tarantu durgāṇi sarvo bhadrāṇi paśyatu. ity uktvā sarvavedārthān bhārate tena darśitāḥ. śrūyatāṃ siṃhanādo 'yam ṛṣabhasya mahātmanaḥ. dharme cārthe ca kāme ca mokṣe ca paramarṣabha. yad ihāsti tad anyatra yan nehāsti na tat kva cit. eṣa prakṛtyaiva yato lokaḥ sakto 'rthakāmayoḥ. dharmamokṣaparaṃ tasmāt kariṣye 'haṃ samuccayam. kāmino varṇayan kāmaṃ lobhaṃ lubdhasya varṇayan. naraḥ kiṃ phalam āpnoti kūpe 'ndham iva pātayan. munināpi ca kāmārthau matvā lokamanoharau. nindyāv api sthitāv etau dharmamokṣavivakṣayā. anyathā ghorasaṃsārabandhahetū janasya tau. varṇayeta kathaṃ dhīmān mahākāruṇiko muniḥ. lokacintāvatārārthaṃ varṇayitvā ca tena tau. itihāsair vicitrārthaiḥ punar atraiva ninditau. bhārataṃ bhānumān indur yadi na syur amī trayaḥ. ajñānatimirāndhe kā vyavasthā jagato bhavet. etad vijñāya vidvadbhir nityaṃ śraddhāsamanvitaiḥ. adhyeyo bhāratīyo 'yam itihāsasamuccayaḥ. ślokā ye bhārate vāpi kva cit ke cid vyavasthitāḥ. tulyārthās saṃhitāṃ puṇyāṃ yojayiṣye tu tām aham. tac chlokāṃś ca samuddhartuṃ kaḥ kṛtsnān bhārate kṣamaḥ. yogataḥ sarvaratnāni samuddhartuṃ mahārṇavāt. na ca prajñābhimānena yad ayaṃ kartum udyataḥ. kiṃ tu bhāratabhaktir māṃ vivaśaṃ samacūcudat.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...