महाभारत 2.45 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

महाभारत

←सभा पर्व→

←अध्याय 45→

[mh-2-45] • 58 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। अनुभूय तु राज्ञस् तं राजसूयं महाक्रतुम्। युधिष्ठिरस्य नृपतेर् गान्धारीपुत्रसंयुतः। विवेश हस्तिनपुरं दुर्योधनमतेन सः। बाढम् इत्य् एव शकुनिर् दृढं हृदि चकार ह। अस्वस्थतां च तां दृष्ट्वा धार्तराष्ट्रस्य पापकृत्। पापः पापात्मना तेन समेत्य पृथिवीक्षिताम्। भारतानां च दुष्टात्मा क्षयाय हि नृपक्षयम्।

vaiśaṃpāyana uvāca. anubhūya tu rājñas taṃ rājasūyaṃ mahākratum. yudhiṣṭhirasya nṛpater gāndhārīputrasaṃyutaḥ. viveśa hastinapuraṃ duryodhanamatena saḥ. bāḍham ity eva śakunir dṛḍhaṃ hṛdi cakāra ha. asvasthatāṃ ca tāṃ dṛṣṭvā dhārtarāṣṭrasya pāpakṛt. pāpaḥ pāpātmanā tena sametya pṛthivīkṣitām. bhāratānāṃ ca duṣṭātmā kṣayāya hi nṛpakṣayam.

प्रियकृन् मतम् आज्ञाय पूर्वं दुर्योधनस्य तत्। वैशसं सर्वलोकस्य हृदि कृत्वा सुदुर्मतिः। दैवेन विधिना चैव चोदितः क्रूरकर्मकृत्। प्रज्ञाचक्षुषम् आसीनं शकुनिः सौबलस् तदा।

priyakṛn matam ājñāya pūrvaṃ duryodhanasya tat. vaiśasaṃ sarvalokasya hṛdi kṛtvā sudurmatiḥ. daivena vidhinā caiva coditaḥ krūrakarmakṛt. prajñācakṣuṣam āsīnaṃ śakuniḥ saubalas tadā.

दुर्योधनवचः श्रुत्वा धृतराष्ट्रं जनाधिपम्। उपगम्य महाप्राज्ञं शकुनिर् वाक्यम् अब्रवीत्।

duryodhanavacaḥ śrutvā dhṛtarāṣṭraṃ janādhipam. upagamya mahāprājñaṃ śakunir vākyam abravīt.

दुर्योधनो महाराज विवर्णो हरिणः कृशः। दीनश् चिन्तापरश् चैव तद् विद्धि भरतर्षभ।

duryodhano mahārāja vivarṇo hariṇaḥ kṛśaḥ. dīnaś cintāparaś caiva tad viddhi bharatarṣabha.

न वै परीक्षसे सम्यग् असह्यं शत्रुसंभवम्। ज्येष्ठपुत्रस्य शोकं त्वं किमर्थं नावबुध्यसे। एवम् उक्तः शकुनिना धृतराष्ट्रो जनेश्वरः। दुर्योधनं समाहूय इदं वचनम् अब्रवीत्।

na vai parīkṣase samyag asahyaṃ śatrusaṃbhavam. jyeṣṭhaputrasya śokaṃ tvaṃ kimarthaṃ nāvabudhyase. evam uktaḥ śakuninā dhṛtarāṣṭro janeśvaraḥ. duryodhanaṃ samāhūya idaṃ vacanam abravīt.

धृतराष्ट्र उवाच। दुर्योधन कुतोमूलं भृशम् आर्तो ऽसि पुत्रक। श्रोतव्यश् चेन् मया सो ऽर्थो ब्रूहि मे कुरुनन्दन।

dhṛtarāṣṭra uvāca. duryodhana kutomūlaṃ bhṛśam ārto 'si putraka. śrotavyaś cen mayā so 'rtho brūhi me kurunandana.

अयं त्वां शकुनिः प्राह विवर्णं हरिणं कृशम्। चिन्तयंश् च न पश्यामि शोकस्य तव संभवम्।

ayaṃ tvāṃ śakuniḥ prāha vivarṇaṃ hariṇaṃ kṛśam. cintayaṃś ca na paśyāmi śokasya tava saṃbhavam.

ऐश्वर्यं हि महत् पुत्र त्वयि सर्वं समर्पितम्। भ्रातरः सुहृदश् चैव नाचरन्ति तवाप्रियम्। त्वद्दत्तं चैव भुञ्जामो गान्धारी चाहम् एव च।

aiśvaryaṃ hi mahat putra tvayi sarvaṃ samarpitam. bhrātaraḥ suhṛdaś caiva nācaranti tavāpriyam. tvaddattaṃ caiva bhuñjāmo gāndhārī cāham eva ca.

आच्छादयसि प्रावारान् अश्नासि पिशितौदनम्। आजानेया वहन्ति त्वां केनासि हरिणः कृशः।

ācchādayasi prāvārān aśnāsi piśitaudanam. ājāneyā vahanti tvāṃ kenāsi hariṇaḥ kṛśaḥ.

शयनानि महार्हाणि योषितश् च मनोरमाः। गुणवन्ति च वेश्मानि विहाराश् च यथासुखम्।

śayanāni mahārhāṇi yoṣitaś ca manoramāḥ. guṇavanti ca veśmāni vihārāś ca yathāsukham.

देवानाम् इव ते सर्वं वाचि बद्धं न संशयः। स दीन इव दुर्धर्षः कस्माच् छोचसि पुत्रक। मात्रा पित्रा च पुत्रस्य यद् वै कार्यं परं स्मृतम्। प्राप्तस् त्वम् असि तत् तात निखिलां नः कुलश्रियम्। उपस्थितः सर्वकामैस् त्रिदिवे वासवो यथा। विविधैर् अन्नपानैश् च प्रवरैः किं नु शोचसि। अधीतवान् कृतविद्यः प्रियो मे लाऌइतो गृहे। निरुक्तं निगमं छन्दः सषडङ्गार्थशास्त्रवान्। अधीतः कृतविद्यस् त्वम् अष्टव्याकरणैः कृपात्। हलायुधात् कृपाद् द्रोणाद् अस्त्रविद्यां त्व् अधीतवान्। भ्रातृज्येष्ठः स्थितो राज्ये किं नु शोचसि पुत्रक। पृथग्जनैर् अतुल्यं यद् अशनाच्छादनं बहु। प्रभुस् त्वं भुञ्जसे पुत्र संस्तुतः सूतमागधैः। तस्य ते विदितप्रज्ञ शोकमूलम् इदं कथम्। लोके ऽस्मिञ् ज्येष्ठभाग्यो ऽन्यस् तन् ममाचक्ष्व पुत्रक। वैशंपायनः। तस्य तद् वचनं श्रुत्वा मन्दः क्रोधवशानुगः। पितरं प्रत्युवाचेदं स्वां मतिं संप्रकाशयन्।

devānām iva te sarvaṃ vāci baddhaṃ na saṃśayaḥ. sa dīna iva durdharṣaḥ kasmāc chocasi putraka. mātrā pitrā ca putrasya yad vai kāryaṃ paraṃ smṛtam. prāptas tvam asi tat tāta nikhilāṃ naḥ kulaśriyam. upasthitaḥ sarvakāmais tridive vāsavo yathā. vividhair annapānaiś ca pravaraiḥ kiṃ nu śocasi. adhītavān kṛtavidyaḥ priyo me lāḷito gṛhe. niruktaṃ nigamaṃ chandaḥ saṣaḍaṅgārthaśāstravān. adhītaḥ kṛtavidyas tvam aṣṭavyākaraṇaiḥ kṛpāt. halāyudhāt kṛpād droṇād astravidyāṃ tv adhītavān. bhrātṛjyeṣṭhaḥ sthito rājye kiṃ nu śocasi putraka. pṛthagjanair atulyaṃ yad aśanācchādanaṃ bahu. prabhus tvaṃ bhuñjase putra saṃstutaḥ sūtamāgadhaiḥ. tasya te viditaprajña śokamūlam idaṃ katham. loke 'smiñ jyeṣṭhabhāgyo 'nyas tan mamācakṣva putraka. vaiśaṃpāyanaḥ. tasya tad vacanaṃ śrutvā mandaḥ krodhavaśānugaḥ. pitaraṃ pratyuvācedaṃ svāṃ matiṃ saṃprakāśayan.

दुर्योधन उवाच। अश्नाम्य् आच्छादये चाहं यथा कुपुरुषस् तथा। अमर्षं धारये चोग्रं तितिक्षन् कालपर्ययम्।

duryodhana uvāca. aśnāmy ācchādaye cāhaṃ yathā kupuruṣas tathā. amarṣaṃ dhāraye cograṃ titikṣan kālaparyayam.

अमर्षणः स्वाः प्रकृतीर् अभिभूय परे स्थिताः। क्लेशान् मुमुक्षुः परजान् स वै पुरुष उच्यते।

amarṣaṇaḥ svāḥ prakṛtīr abhibhūya pare sthitāḥ. kleśān mumukṣuḥ parajān sa vai puruṣa ucyate.

संतोषो वै श्रियं हन्ति अभिमानश् च भारत। अनुक्रोशभये चोभे यैर् वृतो नाश्नुते महत्।

saṃtoṣo vai śriyaṃ hanti abhimānaś ca bhārata. anukrośabhaye cobhe yair vṛto nāśnute mahat.

न माम् अवति तद् भुक्तं श्रियं दृष्ट्वा युधिष्ठिरे। ज्वलन्तीम् इव कौन्तेये विवर्णकरणीं मम।

na mām avati tad bhuktaṃ śriyaṃ dṛṣṭvā yudhiṣṭhire. jvalantīm iva kaunteye vivarṇakaraṇīṃ mama.

सपत्नान् ऋध्यतो ऽऽत्मानं हीयमानं निशाम्य च। अदृश्याम् अपि कौन्तेये स्थितां पश्यन्न् इवोद्यताम्। तस्माद् अहं विवर्णश् च दीनश् च हरिणः कृशः।

sapatnān ṛdhyato ''tmānaṃ hīyamānaṃ niśāmya ca. adṛśyām api kaunteye sthitāṃ paśyann ivodyatām. tasmād ahaṃ vivarṇaś ca dīnaś ca hariṇaḥ kṛśaḥ.

अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातका गृहमेधिनः। त्रिंशद्दासीक एकैको यान् बिभर्ति युधिष्ठिरः।

aṣṭāśītisahasrāṇi snātakā gṛhamedhinaḥ. triṃśaddāsīka ekaiko yān bibharti yudhiṣṭhiraḥ.

दशान्यानि सहस्राणि नित्यं तत्रान्नम् उत्तमम्। भुञ्जते रुक्मपात्रीभिर् युधिष्ठिरनिवेशने। शत्रोर् ऋद्धिविशेषेण विरूपो ऽन्नविवर्जितः।

daśānyāni sahasrāṇi nityaṃ tatrānnam uttamam. bhuñjate rukmapātrībhir yudhiṣṭhiraniveśane. śatror ṛddhiviśeṣeṇa virūpo 'nnavivarjitaḥ.

कदलीमृगमोकानि कृष्णश्यामारुणानि च। काम्बोजः प्राहिणोत् तस्मै परार्ध्यान् अपि कम्बलान्।

kadalīmṛgamokāni kṛṣṇaśyāmāruṇāni ca. kāmbojaḥ prāhiṇot tasmai parārdhyān api kambalān.

रथयोषिद्गवाश्वस्य शतशो ऽथ सहस्रशः। त्रिंशतं चोष्ट्रवामीनां शतानि विचरन्त्य् उत। राजानो बलिम् आदाय समेता हि नृपक्षये।

rathayoṣidgavāśvasya śataśo 'tha sahasraśaḥ. triṃśataṃ coṣṭravāmīnāṃ śatāni vicaranty uta. rājāno balim ādāya sametā hi nṛpakṣaye.

पृथग्विधानि रत्नानि पार्थिवाः पृथिवीपते। आहरन् क्रतुमुख्ये ऽस्मिन् कुन्तीपुत्राय भूरिशः।

pṛthagvidhāni ratnāni pārthivāḥ pṛthivīpate. āharan kratumukhye 'smin kuntīputrāya bhūriśaḥ.

न क्व चिद् धि मया दृष्टस् तादृशो नैव च श्रुतः। यादृग् धनागमो यज्ञे पाण्डुपुत्रस्य धीमतः। असत्यं चेद् इदं सर्वं संजयं प्रष्टुम् अर्हसि।

na kva cid dhi mayā dṛṣṭas tādṛśo naiva ca śrutaḥ. yādṛg dhanāgamo yajñe pāṇḍuputrasya dhīmataḥ. asatyaṃ ced idaṃ sarvaṃ saṃjayaṃ praṣṭum arhasi.

अपर्यन्तं धनौघं तं दृष्ट्वा शत्रोर् अहं नृप। शर्म नैवाधिगच्छामि चिन्तयानो ऽनिशं विभो।

aparyantaṃ dhanaughaṃ taṃ dṛṣṭvā śatror ahaṃ nṛpa. śarma naivādhigacchāmi cintayāno 'niśaṃ vibho.

ब्राह्मणा वाटधानाश् च गोमन्तः शतसंघशः। त्रैखर्वं बलिम् आदाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः।

brāhmaṇā vāṭadhānāś ca gomantaḥ śatasaṃghaśaḥ. traikharvaṃ balim ādāya dvāri tiṣṭhanti vāritāḥ.

कमण्डलून् उपादाय जातरूपमयाञ् शुभान्। एवं बलिं समादाय प्रवेशं लेभिरे ततः।

kamaṇḍalūn upādāya jātarūpamayāñ śubhān. evaṃ baliṃ samādāya praveśaṃ lebhire tataḥ.

यन् नैव मधु शक्राय धारयन्त्य् अमरस्त्रियः। तद् अस्मै कांस्यम् आहार्षीद् वारुणं कलशोदधिः।

yan naiva madhu śakrāya dhārayanty amarastriyaḥ. tad asmai kāṃsyam āhārṣīd vāruṇaṃ kalaśodadhiḥ.

शैक्यं रुक्मसहस्रस्य बहुरत्नविभूषितम्। शङ्खप्रवरम् आदाय वासुदेवो ऽभिषिक्तवान्। दृष्ट्वा च मम तत् सर्वं ज्वररूपम् इवाभवत्।

śaikyaṃ rukmasahasrasya bahuratnavibhūṣitam. śaṅkhapravaram ādāya vāsudevo 'bhiṣiktavān. dṛṣṭvā ca mama tat sarvaṃ jvararūpam ivābhavat.

गृहीत्वा तत् तु गच्छन्ति समुद्रौ पूर्वदक्षिणौ। तथैव पश्चिमं यान्ति गृहीत्वा भरतर्षभ। जलार्थं तत्र राजेन्द्र घटान् आदाय राक्षसाः। दिशो ययुर् जलार्थं ते वर्जयित्वोत्तरां दिशम्।

gṛhītvā tat tu gacchanti samudrau pūrvadakṣiṇau. tathaiva paścimaṃ yānti gṛhītvā bharatarṣabha. jalārthaṃ tatra rājendra ghaṭān ādāya rākṣasāḥ. diśo yayur jalārthaṃ te varjayitvottarāṃ diśam.

उत्तरं तु न गच्छन्ति विना तात पतत्रिभिः। तत्र गत्वार्जुनो दण्डम् आजहारामितं धनम्। कृतां बैन्दुसरोरत्नैर् मयेन स्फाटिकच्छदाम्। अपश्यं नलिनीं पूर्णाम् उदकस्येव भारत। उत्कर्षन्तं च वै वासः प्राहसन् मां वृकोदरः। किंकराश् च सभापाला जहसुर् भरतर्षभ। पित्रोर् अर्थे विशेषेण प्रावृण्वं तत्र जीवितम्। तत्र स्म यदि शक्तः स्यां घातयेयं वृकोदरम्। सपत्नेनापहासो हि स मां दहति भारत। तत्र स्फाटिकतोयां हि स्फाटिकाम्बुजशोभिताम्। सभां पुष्करिणीं मत्वा पतितो ऽस्मि नराधिप। तत्र माम् अहसद् भीमः सह पार्थेन सस्वरम्। द्रौपदी च सह स्त्रीभिः पातयन्ती मनो मम। क्लिन्नवस्त्रस्य च जले किंकरा राजचोदिताः। ददुर् वासांसि मे ऽन्यानि तच् च दुःखतरं मम। अस्तम्भा इव तिष्ठन्ति स्तम्भाः शतसहस्रशः। सो ऽहं तत्राहतो राजन् स्फटिकाभ्यन्तरे विभो। छायाः स्तम्भा इवातिष्ठञ् शतशो ऽथ सहस्रशः। अद्वारेण विनिर्गच्छन् द्वारसंस्थानरूपिणा। अभिहत्य शिलां भूयो ललाटेनास्मि विक्षतः। आमृशन् नियतं दृष्ट्वा मार्गान्तरम् उपाविशम्। स्त्रियश् च तत्र मां दृष्ट्वा जहसुस् तादृशं नृप। इदं द्वारम् इदं राजन् न द्वारम् इति मां प्रति। अग्रतः प्रहसन् वाक्यं बभाषे स वृकोदरः। सर्वं हास्यकरं तेषां सदस्यानां नरर्षभ। न श्रुतानि न दृष्टानि यानि रत्नानि मे क्व चित्। तानि मे तत्र दृष्टानि तेन तप्तो ऽस्मि दुःखितः। हुताशनं प्रवेक्ष्यामि प्रविशे वा महोदधिम्। संभावितस्य चाकीर्तिर् मरणाद् अतिरिच्यते। इदं चाद्भुतम् अत्रासीत् तन् मे निगदतः शृणु।

uttaraṃ tu na gacchanti vinā tāta patatribhiḥ. tatra gatvārjuno daṇḍam ājahārāmitaṃ dhanam. kṛtāṃ baindusaroratnair mayena sphāṭikacchadām. apaśyaṃ nalinīṃ pūrṇām udakasyeva bhārata. utkarṣantaṃ ca vai vāsaḥ prāhasan māṃ vṛkodaraḥ. kiṃkarāś ca sabhāpālā jahasur bharatarṣabha. pitror arthe viśeṣeṇa prāvṛṇvaṃ tatra jīvitam. tatra sma yadi śaktaḥ syāṃ ghātayeyaṃ vṛkodaram. sapatnenāpahāso hi sa māṃ dahati bhārata. tatra sphāṭikatoyāṃ hi sphāṭikāmbujaśobhitām. sabhāṃ puṣkariṇīṃ matvā patito 'smi narādhipa. tatra mām ahasad bhīmaḥ saha pārthena sasvaram. draupadī ca saha strībhiḥ pātayantī mano mama. klinnavastrasya ca jale kiṃkarā rājacoditāḥ. dadur vāsāṃsi me 'nyāni tac ca duḥkhataraṃ mama. astambhā iva tiṣṭhanti stambhāḥ śatasahasraśaḥ. so 'haṃ tatrāhato rājan sphaṭikābhyantare vibho. chāyāḥ stambhā ivātiṣṭhañ śataśo 'tha sahasraśaḥ. advāreṇa vinirgacchan dvārasaṃsthānarūpiṇā. abhihatya śilāṃ bhūyo lalāṭenāsmi vikṣataḥ. āmṛśan niyataṃ dṛṣṭvā mārgāntaram upāviśam. striyaś ca tatra māṃ dṛṣṭvā jahasus tādṛśaṃ nṛpa. idaṃ dvāram idaṃ rājan na dvāram iti māṃ prati. agrataḥ prahasan vākyaṃ babhāṣe sa vṛkodaraḥ. sarvaṃ hāsyakaraṃ teṣāṃ sadasyānāṃ nararṣabha. na śrutāni na dṛṣṭāni yāni ratnāni me kva cit. tāni me tatra dṛṣṭāni tena tapto 'smi duḥkhitaḥ. hutāśanaṃ pravekṣyāmi praviśe vā mahodadhim. saṃbhāvitasya cākīrtir maraṇād atiricyate. idaṃ cādbhutam atrāsīt tan me nigadataḥ śṛṇu.

पूर्णे शतसहस्रे तु विप्राणां परिविष्यताम्। स्थापिता तत्र संज्ञाभूच् छङ्खो ध्मायति नित्यशः।

pūrṇe śatasahasre tu viprāṇāṃ pariviṣyatām. sthāpitā tatra saṃjñābhūc chaṅkho dhmāyati nityaśaḥ.

मुहुर् मुहुः प्रणदतस् तस्य शङ्खस्य भारत। उत्तमं शब्दम् अश्रौषं ततो रोमाणि मे ऽहृषन्।

muhur muhuḥ praṇadatas tasya śaṅkhasya bhārata. uttamaṃ śabdam aśrauṣaṃ tato romāṇi me 'hṛṣan.

पार्थिवैर् बहुभिः कीर्णम् उपस्थानं दिदृक्षुभिः। अशोभत महाराज नक्षत्रैर् द्यौर् इवामला। सर्वरत्नान्य् उपादाय पार्थिवा वै जनेश्वर।

pārthivair bahubhiḥ kīrṇam upasthānaṃ didṛkṣubhiḥ. aśobhata mahārāja nakṣatrair dyaur ivāmalā. sarvaratnāny upādāya pārthivā vai janeśvara.

यज्ञे तस्य महाराज पाण्डुपुत्रस्य धीमतः। वैश्या इव महीपाला द्विजातिपरिवेषकाः।

yajñe tasya mahārāja pāṇḍuputrasya dhīmataḥ. vaiśyā iva mahīpālā dvijātipariveṣakāḥ.

न सा श्रीर् देवराजस्य यमस्य वरुणस्य वा। गुह्यकाधिपतेर् वापि या श्री राजन् युधिष्ठिरे। स्वयं विष्णोर् अपि प्रभो। राक्षसाधिपतेर् वापि।

na sā śrīr devarājasya yamasya varuṇasya vā. guhyakādhipater vāpi yā śrī rājan yudhiṣṭhire. svayaṃ viṣṇor api prabho. rākṣasādhipater vāpi.

तां दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रस्य श्रियं परमिकाम् अहम्। शान्तिं न परिगच्छामि दह्यमानेन चेतसा। अप्राप्य पाण्डवैश्वर्यं शमो मम न विद्यते। अवाप्स्ये वा श्रियं बाणैः शयिष्ये वा हतः परैः। अतादृशस्य मे किं नु जीवितेन परंतप। वर्धन्ते पाण्डवा राजन् वयं हि स्थितवृद्धयः।

tāṃ dṛṣṭvā pāṇḍuputrasya śriyaṃ paramikām aham. śāntiṃ na parigacchāmi dahyamānena cetasā. aprāpya pāṇḍavaiśvaryaṃ śamo mama na vidyate. avāpsye vā śriyaṃ bāṇaiḥ śayiṣye vā hataḥ paraiḥ. atādṛśasya me kiṃ nu jīvitena paraṃtapa. vardhante pāṇḍavā rājan vayaṃ hi sthitavṛddhayaḥ.

शकुनिर् उवाच। याम् एताम् उत्तमां लक्ष्मीं दृष्टवान् असि पाण्डवे। तस्याः प्राप्ताव् उपायं मे शृणु सत्यपराक्रम।

śakunir uvāca. yām etām uttamāṃ lakṣmīṃ dṛṣṭavān asi pāṇḍave. tasyāḥ prāptāv upāyaṃ me śṛṇu satyaparākrama.

अहम् अक्षेष्व् अभिज्ञातः पृथिव्याम् अपि भारत। हृदयज्ञः पणज्ञश् च विशेषज्ञश् च देवने।

aham akṣeṣv abhijñātaḥ pṛthivyām api bhārata. hṛdayajñaḥ paṇajñaś ca viśeṣajñaś ca devane.

द्यूतप्रियश् च कौन्तेयो न च जानाति देवितुम्। आहूतश् चैष्यति व्यक्तं दीव्यावेत्य् आह्वयस्व तम्। द्यूताद् अपि रणाद् अपि। नियतं तं विजेष्यामि कृत्वा तु कपटं विभो। आनयामि समृद्धिं तां।

dyūtapriyaś ca kaunteyo na ca jānāti devitum. āhūtaś caiṣyati vyaktaṃ dīvyāvety āhvayasva tam. dyūtād api raṇād api. niyataṃ taṃ vijeṣyāmi kṛtvā tu kapaṭaṃ vibho. ānayāmi samṛddhiṃ tāṃ.

वैशंपायन उवाच। एवम् उक्तः शकुनिना राजा दुर्योधनस् तदा। धृतराष्ट्रम् इदं वाक्यम् अपदान्तरम् अब्रवीत्।

vaiśaṃpāyana uvāca. evam uktaḥ śakuninā rājā duryodhanas tadā. dhṛtarāṣṭram idaṃ vākyam apadāntaram abravīt.

अयम् उत्सहते राजञ् श्रियम् आहर्तुम् अक्षवित्। द्यूतेन पाण्डुपुत्रस्य तद् अनुज्ञातुम् अर्हसि।

ayam utsahate rājañ śriyam āhartum akṣavit. dyūtena pāṇḍuputrasya tad anujñātum arhasi.

धृतराष्ट्र उवाच। क्षत्ता मन्त्री महाप्राज्ञः स्थितो यस्यास्मि शासने। तेन संगम्य वेत्स्यामि कार्यस्यास्य विनिश्चयम्।

dhṛtarāṣṭra uvāca. kṣattā mantrī mahāprājñaḥ sthito yasyāsmi śāsane. tena saṃgamya vetsyāmi kāryasyāsya viniścayam.

स हि धर्मं पुरस्कृत्य दीर्घदर्शी परं हितम्। उभयोः पक्षयोर् युक्तं वक्ष्यत्य् अर्थविनिश्चयम्।

sa hi dharmaṃ puraskṛtya dīrghadarśī paraṃ hitam. ubhayoḥ pakṣayor yuktaṃ vakṣyaty arthaviniścayam.

दुर्योधन उवाच। निवर्तयिष्यति त्वासौ यदि क्षत्ता समेष्यति। अथ वा वासुदेवं वा भीष्मं वा कार्यनिश्चये। आहूय मन्त्रणं कुर्याः कथं व्यवसितं यतः। निवृत्ते त्वयि राजेन्द्र मरिष्ये ऽहम् असंशयम्।

duryodhana uvāca. nivartayiṣyati tvāsau yadi kṣattā sameṣyati. atha vā vāsudevaṃ vā bhīṣmaṃ vā kāryaniścaye. āhūya mantraṇaṃ kuryāḥ kathaṃ vyavasitaṃ yataḥ. nivṛtte tvayi rājendra mariṣye 'ham asaṃśayam.

स मयि त्वं मृते राजन् विदुरेण सुखी भव। भोक्ष्यसे पृथिवीं कृत्स्नां किं मया त्वं करिष्यसि।

sa mayi tvaṃ mṛte rājan vidureṇa sukhī bhava. bhokṣyase pṛthivīṃ kṛtsnāṃ kiṃ mayā tvaṃ kariṣyasi.

वैशंपायन उवाच। आर्तवाक्यं तु तत् तस्य प्रणयोक्तं निशम्य सः। धृतराष्ट्रो ऽब्रवीत् प्रेष्यान् दुर्योधनमते स्थितः।

vaiśaṃpāyana uvāca. ārtavākyaṃ tu tat tasya praṇayoktaṃ niśamya saḥ. dhṛtarāṣṭro 'bravīt preṣyān duryodhanamate sthitaḥ.

स्थूणासहस्रैर् बृहतीं शतद्वारां सभां मम। मनोरमां दर्शनीयाम् आशु कुर्वन्तु शिल्पिनः।

sthūṇāsahasrair bṛhatīṃ śatadvārāṃ sabhāṃ mama. manoramāṃ darśanīyām āśu kurvantu śilpinaḥ.

ततः संस्तीर्य रत्नैस् ताम् अक्षान् आवाप्य सर्वशः। सुकृतां सुप्रवेशां च निवेदयत मे शनैः।

tataḥ saṃstīrya ratnais tām akṣān āvāpya sarvaśaḥ. sukṛtāṃ supraveśāṃ ca nivedayata me śanaiḥ.

दुर्योधनस्य शान्त्यर्थम् इति निश्चित्य भूमिपः। धृतराष्ट्रो महाराज प्राहिणोद् विदुराय वै।

duryodhanasya śāntyartham iti niścitya bhūmipaḥ. dhṛtarāṣṭro mahārāja prāhiṇod vidurāya vai.

अपृष्ट्वा विदुरं ह्य् अस्य नासीत् कश् चिद् विनिश्चयः। द्यूतदोषांश् च जानन् स पुत्रस्नेहाद् अकृष्यत।

apṛṣṭvā viduraṃ hy asya nāsīt kaś cid viniścayaḥ. dyūtadoṣāṃś ca jānan sa putrasnehād akṛṣyata.

तच् छ्रुत्वा विदुरो धीमान् कलिद्वारम् उपस्थितम्। विनाशमुखम् उत्पन्नं धृतराष्ट्रम् उपाद्रवत्।

tac chrutvā viduro dhīmān kalidvāram upasthitam. vināśamukham utpannaṃ dhṛtarāṣṭram upādravat.

सो ऽभिगम्य महात्मानं भ्राता भ्रातरम् अग्रजम्। मूर्ध्ना प्रणम्य चरणाव् इदं वचनम् अब्रवीत्।

so 'bhigamya mahātmānaṃ bhrātā bhrātaram agrajam. mūrdhnā praṇamya caraṇāv idaṃ vacanam abravīt.

नाभिनन्दामि ते राजन् व्यवसायम् इमं प्रभो। पुत्रैर् भेदो यथा न स्याद् द्यूतहेतोस् तथा कुरु।

nābhinandāmi te rājan vyavasāyam imaṃ prabho. putrair bhedo yathā na syād dyūtahetos tathā kuru.

धृतराष्ट्र उवाच। क्षत्तः पुत्रेषु पुत्रैर् मे कलहो न भविष्यति। दिवि देवाः प्रसादं नः करिष्यन्ति न संशयः।

dhṛtarāṣṭra uvāca. kṣattaḥ putreṣu putrair me kalaho na bhaviṣyati. divi devāḥ prasādaṃ naḥ kariṣyanti na saṃśayaḥ.

अशुभं वा शुभं वापि हितं वा यदि वाहितम्। प्रवर्ततां सुहृद्द्यूतं दिष्टम् एतन् न संशयः।

aśubhaṃ vā śubhaṃ vāpi hitaṃ vā yadi vāhitam. pravartatāṃ suhṛddyūtaṃ diṣṭam etan na saṃśayaḥ.

मयि संनिहिते चैव भीष्मे च भरतर्षभे। अनयो दैवविहितो न कथं चिद् भविष्यति।

mayi saṃnihite caiva bhīṣme ca bharatarṣabhe. anayo daivavihito na kathaṃ cid bhaviṣyati.

गच्छ त्वं रथम् आस्थाय हयैर् वातसमैर् जवे। खाण्डवप्रस्थम् अद्यैव समानय युधिष्ठिरम्।

gaccha tvaṃ ratham āsthāya hayair vātasamair jave. khāṇḍavaprastham adyaiva samānaya yudhiṣṭhiram.

न वार्यो व्यवसायो मे विदुरैतद् ब्रवीमि ते। दैवम् एव परं मन्ये येनैतद् उपपद्यते।

na vāryo vyavasāyo me viduraitad bravīmi te. daivam eva paraṃ manye yenaitad upapadyate.

इत्य् उक्तो विदुरो धीमान् नैतद् अस्तीति चिन्तयन्। इदं वचनम् अब्रवीत्। कुलं सबान्धवं चैतन्। आपगेयं महाप्राज्ञम् अभ्यगच्छत् सुदुःखितः।

ity ukto viduro dhīmān naitad astīti cintayan. idaṃ vacanam abravīt. kulaṃ sabāndhavaṃ caitan. āpageyaṃ mahāprājñam abhyagacchat suduḥkhitaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents