महाभारत 2.43 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←सभा पर्व→

←अध्याय 43→

[mh-2-43] • 36 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। वसन् दुर्योधनस् तस्यां सभायां भरतर्षभ। शनैर् ददर्श तां सर्वां सभां शकुनिना सह।

vaiśaṃpāyana uvāca. vasan duryodhanas tasyāṃ sabhāyāṃ bharatarṣabha. śanair dadarśa tāṃ sarvāṃ sabhāṃ śakuninā saha.

तस्यां दिव्यान् अभिप्रायान् ददर्श कुरुनन्दनः। न दृष्टपूर्वा ये तेन नगरे नागसाह्वये।

tasyāṃ divyān abhiprāyān dadarśa kurunandanaḥ. na dṛṣṭapūrvā ye tena nagare nāgasāhvaye.

स कदा चित् सभामध्ये धार्तराष्ट्रो महीपतिः। स्फाटिकं तलम् आसाद्य जलम् इत्य् अभिशङ्कया।

sa kadā cit sabhāmadhye dhārtarāṣṭro mahīpatiḥ. sphāṭikaṃ talam āsādya jalam ity abhiśaṅkayā.

स्ववस्त्रोत्कर्षणं राजा कृतवान् बुद्धिमोहितः। तत्राप्य् एनं जनो दृष्ट्वा जहसुः पाण्डवास् तदा। दुर्मना विमुखश् चैव परिचक्राम तां सभाम्। ततः स्थले निपतितो दुर्मना व्रीडितो नृपः।

svavastrotkarṣaṇaṃ rājā kṛtavān buddhimohitaḥ. tatrāpy enaṃ jano dṛṣṭvā jahasuḥ pāṇḍavās tadā. durmanā vimukhaś caiva paricakrāma tāṃ sabhām. tataḥ sthale nipatito durmanā vrīḍito nṛpaḥ.

ततः स्फाटिकतोयां वै स्फाटिकाम्बुजशोभिताम्। वापीं मत्वा स्थलम् इति सवासाः प्रापतज् जले।

tataḥ sphāṭikatoyāṃ vai sphāṭikāmbujaśobhitām. vāpīṃ matvā sthalam iti savāsāḥ prāpataj jale.

जले निपतितं दृष्ट्वा किंकरा जहसुर् भृशम्। वासांसि च शुभान्य् अस्मै प्रददू राजशासनात्। जहास जहसुश् चैव किंकराश् च सुयोधनम्।

jale nipatitaṃ dṛṣṭvā kiṃkarā jahasur bhṛśam. vāsāṃsi ca śubhāny asmai pradadū rājaśāsanāt. jahāsa jahasuś caiva kiṃkarāś ca suyodhanam.

तथागतं तु तं दृष्ट्वा भीमसेनो महाबलः। अर्जुनश् च यमौ चोभौ सर्वे ते प्राहसंस् तदा। ततो ऽन्यस्मिन् सभोद्देशे पुनर् दुर्योधनो नृपः।

tathāgataṃ tu taṃ dṛṣṭvā bhīmaseno mahābalaḥ. arjunaś ca yamau cobhau sarve te prāhasaṃs tadā. tato 'nyasmin sabhoddeśe punar duryodhano nṛpaḥ.

नामर्षयत् ततस् तेषाम् अवहासम् अमर्षणः। आकारं रक्षमाणस् तु न स तान् समुदैक्षत।

nāmarṣayat tatas teṣām avahāsam amarṣaṇaḥ. ākāraṃ rakṣamāṇas tu na sa tān samudaikṣata.

पुनर् वसनम् उत्क्षिप्य प्रतरिष्यन्न् इव स्थलम्। आरुरोह ततः सर्वे जहसुस् ते पुनर् जनाः। द्वारं तु पिहिताकारं स्फाटिकं प्रेक्ष्य भूमिपः। प्रविशन्न् आहतो मूर्ध्नि व्याघूर्णित इव स्थितः। तादृक्षम् अपरं द्वारं स्फाटिकोरुकपाटकम्। विघट्टयन् कराभ्यां तु निष्क्रम्याग्रे पपात ह।

punar vasanam utkṣipya pratariṣyann iva sthalam. āruroha tataḥ sarve jahasus te punar janāḥ. dvāraṃ tu pihitākāraṃ sphāṭikaṃ prekṣya bhūmipaḥ. praviśann āhato mūrdhni vyāghūrṇita iva sthitaḥ. tādṛkṣam aparaṃ dvāraṃ sphāṭikorukapāṭakam. vighaṭṭayan karābhyāṃ tu niṣkramyāgre papāta ha.

द्वारं च विवृताकारं ललाटेन समाहनत्। संवृतं चेति मन्वानो द्वारदेशाद् उपारमत्।

dvāraṃ ca vivṛtākāraṃ lalāṭena samāhanat. saṃvṛtaṃ ceti manvāno dvāradeśād upāramat.

एवं प्रलम्भान् विविधान् प्राप्य तत्र विशां पते। पाण्डवेयाभ्यनुज्ञातस् ततो दुर्योधनो नृपः।

evaṃ pralambhān vividhān prāpya tatra viśāṃ pate. pāṇḍaveyābhyanujñātas tato duryodhano nṛpaḥ.

अप्रहृष्टेन मनसा राजसूये महाक्रतौ। प्रेक्ष्य ताम् अद्भुताम् ऋद्धिं जगाम गजसाह्वयम्।

aprahṛṣṭena manasā rājasūye mahākratau. prekṣya tām adbhutām ṛddhiṃ jagāma gajasāhvayam.

पाण्डवश्रीप्रतप्तस्य ध्यानग्लानस्य गच्छतः। दुर्योधनस्य नृपतेः पापा मतिर् अजायत। नतुष्टो धर्मराजस्य यज्ञम् आसाद्य तं तदा। जगाम स्वगृहं त्व् अन्यान् ऋते दुर्योधनो नृपः। दृष्ट्वा यज्ञविभूतिं तां पाण्डवानां यशस्विनाम्। पश्यतो दुःखदीनस्य पापा मतिर् अजायत।

pāṇḍavaśrīprataptasya dhyānaglānasya gacchataḥ. duryodhanasya nṛpateḥ pāpā matir ajāyata. natuṣṭo dharmarājasya yajñam āsādya taṃ tadā. jagāma svagṛhaṃ tv anyān ṛte duryodhano nṛpaḥ. dṛṣṭvā yajñavibhūtiṃ tāṃ pāṇḍavānāṃ yaśasvinām. paśyato duḥkhadīnasya pāpā matir ajāyata.

पार्थान् सुमनसो दृष्ट्वा पार्थिवांश् च वशानुगान्। कृत्स्नं चापि हितं लोकम् आकुमारं कुरूद्वह।

pārthān sumanaso dṛṣṭvā pārthivāṃś ca vaśānugān. kṛtsnaṃ cāpi hitaṃ lokam ākumāraṃ kurūdvaha.

महिमानं परं चापि पाण्डवानां महात्मनाम्। दुर्योधनो धार्तराष्ट्रो विवर्णः समपद्यत।

mahimānaṃ paraṃ cāpi pāṇḍavānāṃ mahātmanām. duryodhano dhārtarāṣṭro vivarṇaḥ samapadyata.

स तु गच्छन्न् अनेकाग्रः सभाम् एवानुचिन्तयन्। श्रियं च ताम् अनुपमां धर्मराजस्य धीमतः।

sa tu gacchann anekāgraḥ sabhām evānucintayan. śriyaṃ ca tām anupamāṃ dharmarājasya dhīmataḥ.

प्रमत्तो धृतराष्ट्रस्य पुत्रो दुर्योधनस् तदा। नाभ्यभाषत् सुबलजं भाषमाणं पुनः पुनः।

pramatto dhṛtarāṣṭrasya putro duryodhanas tadā. nābhyabhāṣat subalajaṃ bhāṣamāṇaṃ punaḥ punaḥ.

अनेकाग्रं तु तं दृष्ट्वा शकुनिः प्रत्यभाषत। दुर्योधन कुतोमूलं निःश्वसन्न् इव गच्छसि।

anekāgraṃ tu taṃ dṛṣṭvā śakuniḥ pratyabhāṣata. duryodhana kutomūlaṃ niḥśvasann iva gacchasi.

दुर्योधन उवाच। दृष्ट्वेमां पृथिवीं कृत्स्नां युधिष्ठिरवशानुगाम्। देवर्षियक्षगन्धर्वास् तत्रागच्छन्ति नित्यशः। कृष्णस् तु दुर्मनास् तेषां विवर्धयति संपदः। आतुरास् तत्र नीयन्ते व्यवहारवचोधिकाः। गन्धानां नात्र गच्छन्ति विक्रेतारो महाप्रभाः। खरोष्ट्राश्वाजखड्गानां विक्रेतारस् तथा नृपाः। लोके ऽस्मिन् कौरवः शब्दस् तत्रैव परिवर्तते। हरिप्रस्थपुरद्वारं सदा तु निबिडीकृतम्। रथहस्त्यश्वयानानां रोहणेन सदा नृणाम्। जिताम् अस्त्रप्रतापेन श्वेताश्वस्य महात्मनः।

duryodhana uvāca. dṛṣṭvemāṃ pṛthivīṃ kṛtsnāṃ yudhiṣṭhiravaśānugām. devarṣiyakṣagandharvās tatrāgacchanti nityaśaḥ. kṛṣṇas tu durmanās teṣāṃ vivardhayati saṃpadaḥ. āturās tatra nīyante vyavahāravacodhikāḥ. gandhānāṃ nātra gacchanti vikretāro mahāprabhāḥ. kharoṣṭrāśvājakhaḍgānāṃ vikretāras tathā nṛpāḥ. loke 'smin kauravaḥ śabdas tatraiva parivartate. hariprasthapuradvāraṃ sadā tu nibiḍīkṛtam. rathahastyaśvayānānāṃ rohaṇena sadā nṛṇām. jitām astrapratāpena śvetāśvasya mahātmanaḥ.

तं च यज्ञं तथाभूतं दृष्ट्वा पार्थस्य मातुल। यथा शक्रस्य देवेषु तथाभूतं महाद्युते।

taṃ ca yajñaṃ tathābhūtaṃ dṛṣṭvā pārthasya mātula. yathā śakrasya deveṣu tathābhūtaṃ mahādyute.

अमर्षेण सुसंपूर्णो दह्यमानो दिवानिशम्। शुचिशुक्रागमे काले शुष्ये तोयम् इवाल्पकम्।

amarṣeṇa susaṃpūrṇo dahyamāno divāniśam. śuciśukrāgame kāle śuṣye toyam ivālpakam.

पश्य सात्वतमुख्येन शिशुपालं निपातितम्। न च तत्र पुमान् आसीत् कश् चित् तस्य पदानुगः।

paśya sātvatamukhyena śiśupālaṃ nipātitam. na ca tatra pumān āsīt kaś cit tasya padānugaḥ.

दह्यमाना हि राजानः पाण्डवोत्थेन वह्निना। क्षान्तवन्तो ऽपराधं तं को हि तं क्षन्तुम् अर्हति।

dahyamānā hi rājānaḥ pāṇḍavotthena vahninā. kṣāntavanto 'parādhaṃ taṃ ko hi taṃ kṣantum arhati.

वासुदेवेन तत् कर्म तथायुक्तं महत् कृतम्। सिद्धं च पाण्डवेयानां प्रतापेन महात्मनाम्।

vāsudevena tat karma tathāyuktaṃ mahat kṛtam. siddhaṃ ca pāṇḍaveyānāṃ pratāpena mahātmanām.

तथा हि रत्नान्य् आदाय विविधानि नृपा नृपम्। उपतिष्ठन्ति कौन्तेयं वैश्या इव करप्रदाः।

tathā hi ratnāny ādāya vividhāni nṛpā nṛpam. upatiṣṭhanti kaunteyaṃ vaiśyā iva karapradāḥ.

श्रियं तथाविधां दृष्ट्वा ज्वलन्तीम् इव पाण्डवे। अमर्षवशम् आपन्नो दह्ये ऽहम् अतथोचितः। एवं स निश्चयं कृत्वा ततो वचनम् अब्रवीत्। पुनर् गान्धारनृपतिं दह्यमान इवाग्निना।

śriyaṃ tathāvidhāṃ dṛṣṭvā jvalantīm iva pāṇḍave. amarṣavaśam āpanno dahye 'ham atathocitaḥ. evaṃ sa niścayaṃ kṛtvā tato vacanam abravīt. punar gāndhāranṛpatiṃ dahyamāna ivāgninā.

वह्निम् एव प्रवेक्ष्यामि भक्षयिष्यामि वा विषम्। अपो वापि प्रवेक्ष्यामि न हि शक्ष्यामि जीवितुम्।

vahnim eva pravekṣyāmi bhakṣayiṣyāmi vā viṣam. apo vāpi pravekṣyāmi na hi śakṣyāmi jīvitum.

को हि नाम पुमांल् लोके मर्षयिष्यति सत्त्ववान्। सपत्नान् ऋध्यतो दृष्ट्वा हानिम् आत्मन एव च।

ko hi nāma pumāṃl loke marṣayiṣyati sattvavān. sapatnān ṛdhyato dṛṣṭvā hānim ātmana eva ca.

सो ऽहं न स्त्री न चाप्य् अस्त्री न पुमान् नापुमान् अपि। यो ऽहं तां मर्षयाम्य् अद्य तादृशीं श्रियम् आगताम्।

so 'haṃ na strī na cāpy astrī na pumān nāpumān api. yo 'haṃ tāṃ marṣayāmy adya tādṛśīṃ śriyam āgatām.

ईश्वरत्वं पृथिव्याश् च वसुमत्तां च तादृशीम्। यज्ञं च तादृशं दृष्ट्वा मादृशः को न संज्वरेत्।

īśvaratvaṃ pṛthivyāś ca vasumattāṃ ca tādṛśīm. yajñaṃ ca tādṛśaṃ dṛṣṭvā mādṛśaḥ ko na saṃjvaret.

अशक्तश् चैक एवाहं ताम् आहर्तुं नृपश्रियम्। सहायांश् च न पश्यामि तेन मृत्युं विचिन्तये।

aśaktaś caika evāhaṃ tām āhartuṃ nṛpaśriyam. sahāyāṃś ca na paśyāmi tena mṛtyuṃ vicintaye.

दैवम् एव परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम्। दृष्ट्वा कुन्तीसुते शुभ्रां श्रियं ताम् आहृतां तथा।

daivam eva paraṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam. dṛṣṭvā kuntīsute śubhrāṃ śriyaṃ tām āhṛtāṃ tathā.

कृतो यत्नो मया पूर्वं विनाशे तस्य सौबल। तच् च सर्वम् अतिक्रम्य स वृद्धो ऽप्स्व् इव पङ्कजम्।

kṛto yatno mayā pūrvaṃ vināśe tasya saubala. tac ca sarvam atikramya sa vṛddho 'psv iva paṅkajam.

तेन दैवं परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम्। धार्तराष्ट्रा हि हीयन्ते पार्था वर्धन्ति नित्यशः।

tena daivaṃ paraṃ manye pauruṣaṃ tu nirarthakam. dhārtarāṣṭrā hi hīyante pārthā vardhanti nityaśaḥ.

सो ऽहं श्रियं च तां दृष्ट्वा सभां तां च तथाविधाम्। रक्षिभिश् चावहासं तं परितप्ये यथाग्निना।

so 'haṃ śriyaṃ ca tāṃ dṛṣṭvā sabhāṃ tāṃ ca tathāvidhām. rakṣibhiś cāvahāsaṃ taṃ paritapye yathāgninā.

स माम् अभ्यनुजानीहि मातुलाद्य सुदुःखितम्। अमर्षं च समाविष्टं धृतराष्ट्रे निवेदय।

sa mām abhyanujānīhi mātulādya suduḥkhitam. amarṣaṃ ca samāviṣṭaṃ dhṛtarāṣṭre nivedaya.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...