महाभारत 2.42 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←सभा पर्व→

←अध्याय 42→

[mh-2-42] • 60 श्लोकाः

वैशंपायन उवाच। ततः श्रुत्वैव भीष्मस्य चेदिराड् उरुविक्रमः। युयुत्सुर् वासुदेवेन वासुदेवम् उवाच ह।

vaiśaṃpāyana uvāca. tataḥ śrutvaiva bhīṣmasya cedirāḍ uruvikramaḥ. yuyutsur vāsudevena vāsudevam uvāca ha.

आह्वये त्वां रणं गच्छ मया सार्धं जनार्दन। यावद् अद्य निहन्मि त्वां सहितं सर्वपाण्डवैः।

āhvaye tvāṃ raṇaṃ gaccha mayā sārdhaṃ janārdana. yāvad adya nihanmi tvāṃ sahitaṃ sarvapāṇḍavaiḥ.

सह त्वया हि मे वध्याः पाण्डवाः कृष्ण सर्वथा। नृपतीन् समतिक्रम्य यैर् अराजा त्वम् अर्चितः।

saha tvayā hi me vadhyāḥ pāṇḍavāḥ kṛṣṇa sarvathā. nṛpatīn samatikramya yair arājā tvam arcitaḥ.

ये त्वां दासम् अराजानं बाल्याद् अर्चन्ति दुर्मतिम्। अनर्हम् अर्हवत् कृष्ण वध्यास् त इति मे मतिः। इत्य् उक्त्वा राजशार्दूलस् तस्थौ गर्जन्न् अमर्षणः। पश्यतां भूमिपालानां शिशुपालः प्रतापवान्। स रणायैव संक्रुद्धः संनद्धः सर्वराजभिः। सुनीथः प्रययौ क्षिप्रं पार्थयज्ञजिघांसया। ततश् चक्रगदापाणिः केशवः केशिहा हरिः। सध्वजं रथम् आस्थाय दारुकेण सुसत्कृतम्। भीष्मेण दत्तहस्तो ऽसौ युद्धाय समुपस्थितः। तेन पापस्वभावेन कोपितान् सर्वपार्थिवान्। आससाद तदा कृष्णः सज्जितैकरथे स्थितः। ततः पुष्करपत्राक्षं गरुडध्वजम् अच्युतम्। दिवाकरम् इवोद्यन्तं ददृशुः सर्वपार्थिवाः। दृष्ट्वा कृष्णम् अथायान्तं प्रतपन्तम् इवौजसा। स्थितं पुष्परथे दिव्ये पुष्पकेतुम् इवापरम्। यथार्हं केशवे वृत्तिम् अवशाः प्रतिपेदिरे। तान् उवाच महाबाहुर् महासुरनिबर्हणः। वृष्णिवीरस् तदा राजन् सान्त्वयन् परवीरहा। अपेत सबलाः सर्व आश्वस्ता मम शासनात्। मा दुष्टान् दूषयेत् पाप एष वै सर्वपार्थिवान्।

ye tvāṃ dāsam arājānaṃ bālyād arcanti durmatim. anarham arhavat kṛṣṇa vadhyās ta iti me matiḥ. ity uktvā rājaśārdūlas tasthau garjann amarṣaṇaḥ. paśyatāṃ bhūmipālānāṃ śiśupālaḥ pratāpavān. sa raṇāyaiva saṃkruddhaḥ saṃnaddhaḥ sarvarājabhiḥ. sunīthaḥ prayayau kṣipraṃ pārthayajñajighāṃsayā. tataś cakragadāpāṇiḥ keśavaḥ keśihā hariḥ. sadhvajaṃ ratham āsthāya dārukeṇa susatkṛtam. bhīṣmeṇa dattahasto 'sau yuddhāya samupasthitaḥ. tena pāpasvabhāvena kopitān sarvapārthivān. āsasāda tadā kṛṣṇaḥ sajjitaikarathe sthitaḥ. tataḥ puṣkarapatrākṣaṃ garuḍadhvajam acyutam. divākaram ivodyantaṃ dadṛśuḥ sarvapārthivāḥ. dṛṣṭvā kṛṣṇam athāyāntaṃ pratapantam ivaujasā. sthitaṃ puṣparathe divye puṣpaketum ivāparam. yathārhaṃ keśave vṛttim avaśāḥ pratipedire. tān uvāca mahābāhur mahāsuranibarhaṇaḥ. vṛṣṇivīras tadā rājan sāntvayan paravīrahā. apeta sabalāḥ sarva āśvastā mama śāsanāt. mā duṣṭān dūṣayet pāpa eṣa vai sarvapārthivān.

एवम् उक्ते ततः कृष्णो मृदुपूर्वम् इदं वचः। उवाच पार्थिवान् सर्वांस् तत्समक्षं च पाण्डवान्।

evam ukte tataḥ kṛṣṇo mṛdupūrvam idaṃ vacaḥ. uvāca pārthivān sarvāṃs tatsamakṣaṃ ca pāṇḍavān.

एष नः शत्रुर् अत्यन्तं पार्थिवाः सात्वतीसुतः। सात्वतानां नृशंसात्मा न हितो ऽनपकारिणाम्।

eṣa naḥ śatrur atyantaṃ pārthivāḥ sātvatīsutaḥ. sātvatānāṃ nṛśaṃsātmā na hito 'napakāriṇām.

प्राग्ज्योतिषपुरं यातान् अस्माञ् ज्ञात्वा नृशंसकृत्। बभ्रोर् भार्याम् अथादत्ते ममापश्यन्त यादवाः। तदानीं हन्तुम् आरब्धो न भज्येनम् अथान्यता। तस्यर्थे व भवो वध्द्मा (सिच्) तदासन् संवृतं नृपान्। अतिप्रसंगदोषेण ताम् आदाय च केवलम्। बभ्रवे दत्तवान् पूर्वं युष्माकं पश्यतां मिथः। गोमन्ते पर्वते पूर्वं निहते मागधे ऽपि च। अनेन च सृगालेन न वै पादिदं (सिच्) किल। ततः कुण्डिनयात्रायां कृतवान् विप्रियाणि मे। तानि सर्वाणि संख्यातुं न शक्ष्यामि नराधिपाः। काकतालीयन्यायेन सर्वं मे रिपुनाशनम्। एतस्मिन् कलहे भूपाः कोटिशस् तु मया हताः। क्षमा लालज्जयाम्य् अद्य (सिच्) दुष्टस्त्रीहरणं यथा। पितृष्वस्रे प्रियं भूपाः करिष्ये ऽन्यं महत्तरम्। अदहद् द्वारकाम् एष स्वस्रीयः सन् नराधिपाः।

prāgjyotiṣapuraṃ yātān asmāñ jñātvā nṛśaṃsakṛt. babhror bhāryām athādatte mamāpaśyanta yādavāḥ. tadānīṃ hantum ārabdho na bhajyenam athānyatā. tasyarthe va bhavo vadhdmā (sic) tadāsan saṃvṛtaṃ nṛpān. atiprasaṃgadoṣeṇa tām ādāya ca kevalam. babhrave dattavān pūrvaṃ yuṣmākaṃ paśyatāṃ mithaḥ. gomante parvate pūrvaṃ nihate māgadhe 'pi ca. anena ca sṛgālena na vai pādidaṃ (sic) kila. tataḥ kuṇḍinayātrāyāṃ kṛtavān vipriyāṇi me. tāni sarvāṇi saṃkhyātuṃ na śakṣyāmi narādhipāḥ. kākatālīyanyāyena sarvaṃ me ripunāśanam. etasmin kalahe bhūpāḥ koṭiśas tu mayā hatāḥ. kṣamā lālajjayāmy adya (sic) duṣṭastrīharaṇaṃ yathā. pitṛṣvasre priyaṃ bhūpāḥ kariṣye 'nyaṃ mahattaram. adahad dvārakām eṣa svasrīyaḥ san narādhipāḥ.

क्रीडतो भोजराजन्यान् एष रैवतके गिरौ। हत्वा बद्ध्वा च तान् सर्वान् उपायात् स्वपुरं पुरा।

krīḍato bhojarājanyān eṣa raivatake girau. hatvā baddhvā ca tān sarvān upāyāt svapuraṃ purā.

अश्वमेधे हयं मेध्यम् उत्सृष्टं रक्षिभिर् वृतम्। पितुर् मे यज्ञविघ्नार्थम् अहरत् पापनिश्चयः।

aśvamedhe hayaṃ medhyam utsṛṣṭaṃ rakṣibhir vṛtam. pitur me yajñavighnārtham aharat pāpaniścayaḥ.

सौवीरान् प्रतिपत्तौ च बभ्रोर् एष यशस्विनः। भार्याम् अभ्यहरन् मोहाद् अकामां ताम् इतो गताम्।

sauvīrān pratipattau ca babhror eṣa yaśasvinaḥ. bhāryām abhyaharan mohād akāmāṃ tām ito gatām.

एष मायाप्रतिच्छन्नः करूषार्थे तपस्विनीम्। जहार भद्रां वैशालीं मातुलस्य नृशंसकृत्। विशालराज्ञो दुहितां मम पित्रा वृतां सतीम्। अनेन कृत्वा संधानं करूशेन जिहीर्षया। वृष्णिदारान् विलुप्यैष हत्वा च कुकुरान्धकान्। पापबुद्धिर् उपातिष्ठत् संप्रविश्य ससंभ्रमम्। जरासंधं समाश्रित्य कृतवान् विप्रियाणि मे। तानि सर्वाणि संख्यातुं न शक्ष्यामि नराधिपाः। एवम् एतद् अपर्यन्तम् एष वृष्णिषु किल्बिषी। अस्माकम् अयम् आरम्भाच् चकार परमानृजुः। शतं क्षन्तव्यम् अस्माभिर् वधार्हाणां किलागसाम्। बद्धो ऽस्मि समयैर् घोरैर् मातुरस्यैव संगरे। तत् तथा शतम् अस्माकं क्षान्तं क्षयकरं मया। द्वौ तु मे वधकाले ऽस्मिन् न क्षन्तव्यौ कथं चन। यज्ञविघ्नकरं हन्यां पाण्डवानां च दुर्हृदम्। इति मे वर्तते भावस् तम् अतीयां कथं न्व् अहम्।

eṣa māyāpraticchannaḥ karūṣārthe tapasvinīm. jahāra bhadrāṃ vaiśālīṃ mātulasya nṛśaṃsakṛt. viśālarājño duhitāṃ mama pitrā vṛtāṃ satīm. anena kṛtvā saṃdhānaṃ karūśena jihīrṣayā. vṛṣṇidārān vilupyaiṣa hatvā ca kukurāndhakān. pāpabuddhir upātiṣṭhat saṃpraviśya sasaṃbhramam. jarāsaṃdhaṃ samāśritya kṛtavān vipriyāṇi me. tāni sarvāṇi saṃkhyātuṃ na śakṣyāmi narādhipāḥ. evam etad aparyantam eṣa vṛṣṇiṣu kilbiṣī. asmākam ayam ārambhāc cakāra paramānṛjuḥ. śataṃ kṣantavyam asmābhir vadhārhāṇāṃ kilāgasām. baddho 'smi samayair ghorair māturasyaiva saṃgare. tat tathā śatam asmākaṃ kṣāntaṃ kṣayakaraṃ mayā. dvau tu me vadhakāle 'smin na kṣantavyau kathaṃ cana. yajñavighnakaraṃ hanyāṃ pāṇḍavānāṃ ca durhṛdam. iti me vartate bhāvas tam atīyāṃ kathaṃ nv aham.

पितृष्वसुः कृते दुःखं सुमहन् मर्षयाम्य् अहम्। दिष्ट्या त्व् इदं सर्वराज्ञां संनिधाव् अद्य वर्तते।

pitṛṣvasuḥ kṛte duḥkhaṃ sumahan marṣayāmy aham. diṣṭyā tv idaṃ sarvarājñāṃ saṃnidhāv adya vartate.

पश्यन्ति हि भवन्तो ऽद्य मय्य् अतीव व्यतिक्रमम्। कृतानि तु परोक्षं मे यानि तानि निबोधत।

paśyanti hi bhavanto 'dya mayy atīva vyatikramam. kṛtāni tu parokṣaṃ me yāni tāni nibodhata.

इमं त्व् अस्य न शक्ष्यामि क्षन्तुम् अद्य व्यतिक्रमम्। आकालिकं पुष्पफलं राष्ट्रक्षोभं विनिर्दिशेत्। वनस्पतिः पूज्यमानः पूजितो ऽपूजितो ऽपि वा। यदा भज्येत वातेन भिद्यते नमितो ऽपि वा। अग्निवायुभयं विद्याच् छ्रेष्ठो वापि विनश्यति। दिशः सर्वाश् च दीप्यन्ते जायन्ते राजविभ्रमाः। भिद्यमानो यदा वृक्षो निनदेच् चापि पातितः। सह राष्ट्रं च पतितं न तं वृक्षं प्रपातयेत्। अथैनं छेदयेत् कश् चित् प्रतिक्रुद्धो वनस्पतिः। छेत्ता भेत्ता पतिश् चैव क्षिप्रम् एव नशिष्यति। देवतानां च पतनं मण्टपानां च पातनम्। अचलानां प्रकम्पश् च तत् पराभवलक्षणम्। अर्चा यत्र प्रनृत्यन्ति नदन्ति च हसन्ति च। उन्मीलन्ति निमीलन्ति राष्ट्रक्षोभं विनिर्दिशेत्। शिला यदि प्रसिञ्चन्ति स्नेहांश् चोदकसंभवान्। अन्यद् वा विकृतं किं चित् तद् भयस्य निदर्शनम्। म्रियन्ते वा महामात्रा राजा सपरिवारकः। पुरस्य वा भवेद् व्याधी राष्ट्रे देशे च विभ्रमाः। देवतानां यदावासे राज्ञां वा यत्र वेश्मनि। भाण्डागारायुधागारे निविशेत यदा मधु। सर्वं तदा भवेत् स्थानं हन्यमानं बलीयसा। आगन्तुकं भयं तत्र भवेद् इत्य् एव निर्दिशेत्। पादपश् चैव यो यत्र रक्तं स्रवति शोणितम्। दन्ताग्रात् कुञ्जरो वापि शृङ्गाद् वा वृषभस् तथा। पादपाद् राष्ट्रविभ्रंशः कुञ्जराद् राजविभ्रमः। गोब्राह्मणविनाशः स्याद् वृषभस्येति निर्दिशेत्। छत्रं नरपतेर् यत्र निपतेत् पृथिवीतले। सराष्ट्रो नृपती राजन् क्षिप्रम् एव विनश्यति। देवागारेषु वा यत्र राज्ञो वा यत्र वेश्मनि। विकृतं यदि दृश्येत नागावासेषु वा पुनः। तस्य देशस्य पीडा स्याद् राज्ञो जनपदस्य वा। अनावृष्टिभयं घोरम् अतिदुर्भिक्षम् आदिशेत्। अवलेपाद् वधार्हस्य समग्रे राजमण्डले।

imaṃ tv asya na śakṣyāmi kṣantum adya vyatikramam. ākālikaṃ puṣpaphalaṃ rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet. vanaspatiḥ pūjyamānaḥ pūjito 'pūjito 'pi vā. yadā bhajyeta vātena bhidyate namito 'pi vā. agnivāyubhayaṃ vidyāc chreṣṭho vāpi vinaśyati. diśaḥ sarvāś ca dīpyante jāyante rājavibhramāḥ. bhidyamāno yadā vṛkṣo ninadec cāpi pātitaḥ. saha rāṣṭraṃ ca patitaṃ na taṃ vṛkṣaṃ prapātayet. athainaṃ chedayet kaś cit pratikruddho vanaspatiḥ. chettā bhettā patiś caiva kṣipram eva naśiṣyati. devatānāṃ ca patanaṃ maṇṭapānāṃ ca pātanam. acalānāṃ prakampaś ca tat parābhavalakṣaṇam. arcā yatra pranṛtyanti nadanti ca hasanti ca. unmīlanti nimīlanti rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet. śilā yadi prasiñcanti snehāṃś codakasaṃbhavān. anyad vā vikṛtaṃ kiṃ cit tad bhayasya nidarśanam. mriyante vā mahāmātrā rājā saparivārakaḥ. purasya vā bhaved vyādhī rāṣṭre deśe ca vibhramāḥ. devatānāṃ yadāvāse rājñāṃ vā yatra veśmani. bhāṇḍāgārāyudhāgāre niviśeta yadā madhu. sarvaṃ tadā bhavet sthānaṃ hanyamānaṃ balīyasā. āgantukaṃ bhayaṃ tatra bhaved ity eva nirdiśet. pādapaś caiva yo yatra raktaṃ sravati śoṇitam. dantāgrāt kuñjaro vāpi śṛṅgād vā vṛṣabhas tathā. pādapād rāṣṭravibhraṃśaḥ kuñjarād rājavibhramaḥ. gobrāhmaṇavināśaḥ syād vṛṣabhasyeti nirdiśet. chatraṃ narapater yatra nipatet pṛthivītale. sarāṣṭro nṛpatī rājan kṣipram eva vinaśyati. devāgāreṣu vā yatra rājño vā yatra veśmani. vikṛtaṃ yadi dṛśyeta nāgāvāseṣu vā punaḥ. tasya deśasya pīḍā syād rājño janapadasya vā. anāvṛṣṭibhayaṃ ghoram atidurbhikṣam ādiśet. avalepād vadhārhasya samagre rājamaṇḍale.

रुक्मिण्याम् अस्य मूढस्य प्रार्थनासीन् मुमूर्षतः। न च तां प्राप्तवान् मूढः शूद्रो वेदश्रुतिं यथा।

rukmiṇyām asya mūḍhasya prārthanāsīn mumūrṣataḥ. na ca tāṃ prāptavān mūḍhaḥ śūdro vedaśrutiṃ yathā.

एवमादि ततः सर्वे सहितास् ते नराधिपाः। गर्हणां शिशुपालस्य वासुदेवेन श्राविताः। रथोपस्थे धनुष्मन्तं शरान् संदधतं रुषा। वासुदेववचः श्रुत्वा चेदिराजं व्यगर्हयन्। विहाय परमोद्विग्नाश् चेदिराजं चमूमुखे। तांस् तु विप्रद्रुतान् सर्वान् साश्वपत्तिरथद्विपान्। दारितान् वृष्णिवीरेण त्रासितान् उरुविक्रमान्। कृष्णतेजोहतान् सर्वान् समीक्ष्य वसुधाधिपान्। शिशुपालो रथेनैकः प्रत्युपायात् स केशवम्। रुषा ताम्रेक्षणो राजञ् शलभः पावकं यथा। वैशंपायनः। ततो युद्धाय संनद्धं चेदिराजं युधिष्ठिरः। युधिष्ठिरः। दृष्ट्वा मतिमतां श्रेष्ठो नारदं समुवाच ह। अन्तरिक्षे च भूमौ च न ते ऽस्त्य् अविदितं क्व चित्। यानि राजविनाशाय भौमानि च खगानि च। निमित्तानीह जायन्ते उत्पाताश् च पृथग्विधाः। वैशंपायनः। एतद् इच्छामि कार्त्स्न्येन श्रोतुं त्वत्तो महामुने। इत्य् एवं मतिमान् विप्रः कुरुराजस्य धीमतः। नारदः। पृच्छतः सर्वम् अव्यग्रम् आचचक्षे महायशाः। पराक्रमं च मार्गं च संनिपातं समुच्छ्रयम्। आरोहणं कुरुश्रेष्ठ अन्योन्यं प्रति सर्पणम्। रश्मीनां व्यतिसंसर्गं व्यायामं वृत्तिपीडनम्। दर्शनादर्शनं चैव अदृश्यानां च दर्शनम्। हानिं वृद्धिं च ह्रासं च वर्णस्थानं बलाबलम्। सर्वम् एतत् परीक्षेत ग्रहाणां ग्रहकोविदः। भौमाः पूर्वं प्रवर्तन्ते खेचराश् च ततः परम्। उत्पद्यन्ते च लोके ऽस्मिन्न् उत्पाता देवनिर्मिताः। यदा तु सर्वभूतानां छाया न परिवर्तते। अपरेण गते सूर्ये तत् पराभवलक्षणम्। अच्छाये विमलच्छाया प्रतिच्छायेव लक्ष्यते। यत्र चैत्यकवृक्षाणां तत्र विद्यान् महद् भयम्। शीर्णपर्णप्रवालाश् च शुष्कपर्णाश् च चैत्यकाः। अपभ्रष्टप्रवालाश् च तत्राभावं विनिर्दिशेत्। स्निग्धपत्रप्रवालाश् च दृश्यन्ते यत्र चैत्यकाः। ईहमानाश् च दृष्टाश् च भावस् तत्र न संशयः। पुष्पे पुष्पं प्रजायेत फले वा फलम् आश्रितम्। राजा वा राजमात्रो वा मरणायोपपद्यते। प्रावृट् छरदि हेमन्ते वसन्ते वापि सर्वशः। अकालजं पुष्पफलं राष्ट्रक्षोभं विनिर्दिशेत्। नदीनां स्रोतसो ऽकाले द्योतयन्ति महाभयम्। वनस्पतिः पूज्यमानः पूजितो ऽपूजितो ऽपि वा। यदा भज्येत वातेन भिद्यते नमते ऽपि वा। अग्निवायुभयं विद्याच् छ्रेष्ठो वात्र विनश्यति। दिशः सर्वाश् च दीप्यन्ते जायन्ते राजविभ्रमाः। छिद्यमानो यदा वृक्षो विनदेच् चापि पातितः। सह राष्ट्रं च नदति न तं वृक्षं प्रपातयेत्। अथैनं छेदयेत् कश् चित् प्रतिक्रुद्धो वनस्पतिम्। छेत्ता भेत्ता पतिश् चैव क्षिप्रम् एव विनश्यति। देवतानां च पतनं मण्डपानां च घुष्टनम्। अचलानां प्रकम्पश् च तत् पराभवलक्षणम्। निशि चेन्द्रधनुर् दृष्टं ततो ऽपि च महद् भयम्। तद् द्रष्टुर् एव भीतिः स्यान् नान्येषां भरतर्षभ। रात्राव् इन्द्रधनुर् दृष्ट्वा तद् राष्ट्रं परिवर्जयेत्। देवता यत्र नृत्यन्ति नदन्ति च हसन्ति च। उन्मीलन्ति निमीलन्ति राष्ट्रक्षोभं विनिर्दिशेत्। शिला यत्र प्रसिञ्चन्ति स्नेहांश् चोदकसंभवान्। अन्यद् वा विकृतं किं चित् तद् भयस्य निदर्शनम्। म्रियते वा महामात्रो राजा सपरिवारकः। पुरस्य वा भवेद् व्याधी राष्ट्रे देशे च विभ्रमः। देवतानां यदावासे राज्ञां वा यत्र वेश्मनि। भाण्डागारायुधागारे निविशेत यदा मधु। सर्वं तद् दाहयेत् स्थानं हन्यमानं बलीयसा। आगन्तुकं भयं तत्र भवेद् इत्य् एव निर्दिशेत्। पादपश् चैव यो यत्र रक्तं स्रवति शोणितम्। दन्ताग्रात् कुञ्जरो वापि शृङ्गाग्राद् वृषभस् तथा। पादपाद् राष्ट्रविभ्रंशः कुञ्जराद् राजविभ्रमः। गोब्राह्मणविनाशः स्याद् वृषभस्येति निर्दिशेत्। छत्रं नरपतेर् यस्य निपतेत् पृथिवीतले। स सराष्ट्रो नरपतिः क्षिप्रम् एव विनश्यति। देवागारेषु वा यत्र राज्ञो वा यत्र वेश्मनि। विकृतं यदि दृश्येत नागावासेषु वा पुनः। तस्य देशस्य पीडा स्याद् राज्ञो जनपदस्य वा। अनावृष्टिभयं घोरं दुर्भिक्षम् इति निर्दिशेत्। बाहुभङ्गे तु देवानां ग्रहस्थानां भयं भवेत्। भग्ने प्रहरणे विद्यात् सेनापतिविनाशनम्। आगन्तुका च प्रतिमा स्थानं यत्र न विन्दति। अभ्यन्तरेण षण्मासाद् राजा त्यजति तत् पुरम्। प्रदीर्यते मही यत्र विनदत्य् अपि पात्यते। म्रियते तत्र राजा च तच् च राष्ट्रं विनश्यति। एणीपदान् वा सर्पान् वा डुण्डुभान् अथ दीप्यकान्। मण्डूको ग्रसते यत्र तत्र राजा विनश्यति। अभिन्नं वाप्य् अपक्वं वा यत्रान्नम् उपचीयते। जीर्यन्ते वा म्रियन्ते वा तद् अन्नं नोपभुज्यते। उदपाने च यत्रापो विवर्धन्ते युधिष्ठिर। स्थावरेषु प्रवर्तन्ते निर्गच्छेच् च पुनस् ततः। अपादं वा त्रिपादं वा द्विशीर्षं वा चतुर्भुजम्। स्त्रियो यत्र प्रसूयन्ते ब्रूयात् तत्र पराभवम्। हस्तिनी महिषी गौर् वा खरोष्ट्रम् अथ सूकरम्। ईदृशानि प्रजायन्ते विद्यात् तत्र पराभवम्। अजैडकाः स्त्रियो गावो ऽवयश् चान्ये ऽपि योनयः। विकृतानि प्रजायन्ते तत्र तत्र पराभवः। नदी यत्र प्रतिस्रोतम् आवहेत् कलुषोदकम्। नारदः। दिशश् च न प्रकाशन्ते तत् पराभवलक्षणम्। एतानि तु निमित्तानि यानि चान्यानि भारत। केशवाद् एव जायन्ते भौमानि च खगानि च। चन्द्रादित्यौ ग्रहाश् चैव नक्षत्राणि च भारत। वायुर् अग्निस् तथैवापः पृथिवी च जनार्दनात्। यस्य देशस्य हानिं वा वृद्धिं वा कर्तुम् इच्छति। तस्मिन् देशे निमित्तानि तानि तानि करोत्य् अयम्। यो ऽसौ चेदिपतेस् तात विनाशः समुपस्थितः। निवेदयति गोविन्दः स्वैर् उपायैर् न संशयः। इयं प्रचलिता भूमिर् अशिवं वान्ति मारुताः। राहुश् चाप्य् अपतत् सोमम् अपर्वणि विशां पते। सनिर्घाताः पतन्त्य् उल्कास् तमः संजायते भृशम्। वैशंपायनः। चेदिराजविनाशाय हरिर् एष विजृम्भते। एवम् उक्त्वा तु भगवान् नारदो विरराम ह। ताभ्यां पुरुषसिंहाभ्यां तस्मिन् युद्ध उपस्थिते। ददृशुर् भूमिपालास् ते घोरान् औत्पातिकान् बहून्। तत्र तैर् दृश्यमानानां दिक्षु सर्वासु भारत। अश्रूयन्त तदा राजञ् शिवानाम् अशिवा गिरः। ररास च मही कृत्स्ना सवृक्षपुरपर्वता। अपर्वणि च मध्याह्ने सूर्यं स्वर्भानुर् अग्रसत्। ध्वजाग्रे चेदिराजस्य सर्वरत्नपरिष्कृते। अपतत् खाच् च्युतो गृध्रस् तीक्ष्णतुण्डः परंतप। आरण्यैः सह संहृष्टा ग्राम्याश् च मृगपक्षिणः। चक्रुशुर् भैरवं तत्र तस्मिन् युद्ध उपस्थिते। एवमादीनि घोराणि भौमानि च खगानि च। वैशंपायनः। औत्पातिकान्य् अदृश्यन्त संक्रुद्धे शार्ङ्गधन्विनि। महद् विष्फारयन् राजा ततश् चेदिपतिर् धनुः। अभियास्यन् हृषीकेशम् उवाच मधुसूदनम्। एकस् त्वम् असि मे शत्रुस् तत् त्वां हत्वाद्य माधव। ततः सागरपर्यन्तां पालयिष्यामि मेदिनीम्। द्वैरथं काङ्क्षितं यन् मे तद् इदं पर्युपस्थितम्। चिरस्य बत मे दिष्ट्या वासुदेव सह त्वया। अद्य त्वां निहनिष्ये ऽहं भीष्मं च सह पाण्डवैः। एवम् उक्त्वा स तं बाणैर् निशितैर् आप्ततेजनैः। विव्याध युधि तीक्ष्णाग्रैश् चेदिराड् यदुपुङ्गवम्। कङ्कपत्रच्छदा बाणाश् चेदिराजधनुश्च्युताः। विविशुस् ते तदा कृष्णं भुजङ्गा इव पर्वतम्। नाददानस्य चैद्यस्य शरान् अत्यस्यतो ऽपि वा। ददृशुस् ते ऽन्तरं के चिद् गतिं वायोर् इवाम्बरे। चेदिराजमहामेघः शरजालाम्बुमांस् तदा। अभ्यवर्षद् धृषीकेशं पयोद इव पर्वतम्। ततः शार्ङ्गम् अमित्रघ्नं कृत्वा सशरम् अच्युतः। आबभाषे महाबाहुः सुनीथं परवीरहा। अयं त्वां मामकस् तीक्ष्णश् चेदिराज महाशरः। भेत्तुम् अर्हति वेगेन महाशनिर् इवाचलम्। एवं ब्रुवति गोविन्दे ततश् चेदिपतिः पुनः। मुमोच निशितान् अन्यान् कृष्णं प्रति शरान् बहून्। अथ बाणार्दितः कृष्णः शार्ङ्गम् आयम्य दीप्तिमान्। मुमोच निशितान् बाणाञ् शतशो ऽथ सहस्रशः। ताञ् शरांस् तु स चिच्छेद शरवर्षैश् च चेदिराट्। षड्भिश् चान्यैर् जघानाशु केशवं चेदिपुङ्गवः। ततो ऽस्त्रं सहसा कृष्णः प्रमुमोच जगत्पतिः। अस्त्रेणैव महाबाहुर् नाशयाम् आस चेदिराट्। ततः शतसहस्रेण शराणां नतपर्वणाम्। सर्वतः समवाकीर्य शौरिं दामोदरं तदा। ननाद बलवान् क्रुद्धः शिशुपालः प्रतापवान्। इदं चोवाच संक्रुद्धः केशवं परवीरहा। अद्याङ्गं मामका बाणा भेत्स्यन्ति तव संयुगे। हत्वा त्वां ससुतामात्यान् पाण्डवांश् च तरस्विनः। आनृण्यम् अद्य यास्यामि जरासंधस्य धीमतः। कंसस्य केशिनश् चैव नरकस्य तथैव च। इत्य् उक्त्वा क्रोधताम्राक्षः शिशुपालो जनार्दनम्। अदृश्यः शरवर्षेण सर्वतः समवाकिरत्। ततो ऽस्त्रेणैव भगवान् अकृन्तत शरान् बहून्। निकृत्य च शरान् सर्वान् अन्तर्धातुं प्रचक्रमे। अन्तर्धानगतौ वीरौ शुशुभाते महाबलौ। साधु साध्व् इति भूतानि पूजयाम् आसुर् अम्बरे। न दृष्टपूर्वम् अस्माभिर् युद्धम् ईदृशकं पुरा। ततः कृष्णं जघानाशु शिशुपालस् त्रिभिः शरैः। कृष्णो ऽपि बाणैर् विव्याध सुनीथं पञ्चभिर् युधि। ततः सुनीथः सप्तत्या नाराचैर् अर्दयद् बली। ततो ऽतिविद्धः कृष्णेन सुनीथः क्रोधमूर्छितः। विव्याध निशितैर् बाणैर् वासुदेवं स्तनान्तरे। पुनः कृष्णं त्रिभिर् विद्ध्वा ननादावसरे नृपः। ततो ऽतिदारुणं युद्धं सहसा चक्रतुः शरैः। तौ नखैर् इव शार्दूलौ दन्तैर् इव गजोत्तमौ। दंष्ट्राभिर् इव पञ्चास्यौ तुण्डकैर् इव कुक्कुटौ। दारयेतां शरैस् तीक्ष्णैर् अन्योन्यं युधि ताव् उभौ। ततो मुमुचतुः क्रुद्धौ शरवर्षम् अनुत्तमम्। शरैर् एव शराञ् छित्त्वा ताव् उभौ पुरुषर्षभौ। चक्राते ऽस्त्रमयं युद्धं घोरं तद् अतिमानुषम्। आग्नेयम् अस्त्रं मुमुचे शिशुपालः प्रतापवान्। वारुणेनास्त्रयोगेन नाशयाम् आस केशवः। कौबेरम् अस्त्रं सहसा चेदिराट् प्रमुमोच ह। कौबेरेणैव सहसानाशयज् जगतः प्रभुः। याम्यम् अस्त्रं ततः क्रुद्धो मुमुचे कालमोहितः। याम्येनैवास्त्रयोगेन याम्यम् अस्त्रं व्यनाशयत्। गान्धर्वेण च गान्धर्वं मानवं मानवेन च। वायव्येन च वायव्यं रौद्रं रौद्रेण चाभिभूः। ऐन्द्रम् ऐन्द्रेण भगवान् वैष्णवेन च वैष्णवम्। एवम् अस्त्राणि कुर्वाणौ युयुधाते महाबलौ। ततो मायां विकुर्वाणो दमघोषसुतो बली। गदामुसलवर्षं तच् छक्तितोमरसायकान्। परश्वथमुसुण्ठीनां पातयाम् आस चेदिराट्। अमोघास्त्रेण भगवान् व्यनाशयत केशवः। शिलावर्षं महाघोरं पातयाम् आस केशवे। वज्रास्त्रेणाभिसंक्रुद्धश् चूर्णम् एवाकरोत् प्रभुः। जलवर्षं ततो घोरं व्यसृजच् चेदिपुंगवः। वायव्यास्त्रेण भगवान् व्याक्षिपच् छतशो हरिः। निहत्य सर्वमायां वै सुनीथस्य जनार्दनः। स मुहूर्तं चकाराशु द्वंद्वयुद्धं महारथः। स बाणयुद्धं कुर्वाणो भर्त्सयाम् आस चेदिराट्। दमघोषसुतो धृष्टम् उवाच यदुनन्दनम्। अद्य कृष्णम् अकृष्णं तु कुर्वन्तु मम सायकाः। इत्य् एवम् उक्त्वा दुष्टात्मा शरवर्षं जनार्दने। मुमोच पुरुषव्याघ्रो घोरम् आस्थाय तद्वपुः। शरसंकृत्तगात्रस् तु क्षणेन यदुनन्दनः। रुधिरं परिसुस्राव सो ऽतीव पुरुषोत्तमः। न यन्ता न रथो वापि न चाश्वाः पर्वतोपमाः। दृश्यन्ते शरसंछन्ना आविग्नम् अभवज् जगत्। केशवं तदवस्थं तु दृष्ट्वा भूतानि चुक्रुशुः। दारुकस् तु तदा प्राह केशवं परवीरहा। नेदृशो दृष्टपूर्वो हि संग्रामो यादृशो मया। स्थातव्यम् इति तिष्ठामि त्वत्प्रभावेण माधव। अन्यथा न च मे प्राणा धारयेयुर् जनार्दन। वैशंपायनः। इति संचिन्त्य गोविन्द क्षिप्रम् एव वधं कुरु। एवम् उक्तस् तु सूतेन केशवो वाक्यम् अब्रवीत्। एष ह्य् अतिबलो दैत्यो हिरण्यकशिपुः पुरा। रिपुः सुराणां दैत्येन्द्रो वरदानेन गर्वितः। अथासीद् रावणो नाम राक्षसेन्द्रो ऽतिवीर्यवान्। तेनैव बलवीर्येण बलं नागणयन् मम। अहं मृत्युश् च भविता काले काले दुरात्मनः। न भेतव्यं त्वया सूत नैष कश् चिन् मयि स्थिते। इत्य् एवम् उक्त्वा भगवान् ननर्द गरुडध्वजः। पाञ्चजन्यं महाशङ्खं पूरयाम् आस केशवः। संमोहयित्वा भगवांश् चक्रं दिव्यं समाददे। चिच्छेद च सुनीथस्य शिरश् चक्रेण संयुगे।

evamādi tataḥ sarve sahitās te narādhipāḥ. garhaṇāṃ śiśupālasya vāsudevena śrāvitāḥ. rathopasthe dhanuṣmantaṃ śarān saṃdadhataṃ ruṣā. vāsudevavacaḥ śrutvā cedirājaṃ vyagarhayan. vihāya paramodvignāś cedirājaṃ camūmukhe. tāṃs tu vipradrutān sarvān sāśvapattirathadvipān. dāritān vṛṣṇivīreṇa trāsitān uruvikramān. kṛṣṇatejohatān sarvān samīkṣya vasudhādhipān. śiśupālo rathenaikaḥ pratyupāyāt sa keśavam. ruṣā tāmrekṣaṇo rājañ śalabhaḥ pāvakaṃ yathā. vaiśaṃpāyanaḥ. tato yuddhāya saṃnaddhaṃ cedirājaṃ yudhiṣṭhiraḥ. yudhiṣṭhiraḥ. dṛṣṭvā matimatāṃ śreṣṭho nāradaṃ samuvāca ha. antarikṣe ca bhūmau ca na te 'sty aviditaṃ kva cit. yāni rājavināśāya bhaumāni ca khagāni ca. nimittānīha jāyante utpātāś ca pṛthagvidhāḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. etad icchāmi kārtsnyena śrotuṃ tvatto mahāmune. ity evaṃ matimān vipraḥ kururājasya dhīmataḥ. nāradaḥ. pṛcchataḥ sarvam avyagram ācacakṣe mahāyaśāḥ. parākramaṃ ca mārgaṃ ca saṃnipātaṃ samucchrayam. ārohaṇaṃ kuruśreṣṭha anyonyaṃ prati sarpaṇam. raśmīnāṃ vyatisaṃsargaṃ vyāyāmaṃ vṛttipīḍanam. darśanādarśanaṃ caiva adṛśyānāṃ ca darśanam. hāniṃ vṛddhiṃ ca hrāsaṃ ca varṇasthānaṃ balābalam. sarvam etat parīkṣeta grahāṇāṃ grahakovidaḥ. bhaumāḥ pūrvaṃ pravartante khecarāś ca tataḥ param. utpadyante ca loke 'sminn utpātā devanirmitāḥ. yadā tu sarvabhūtānāṃ chāyā na parivartate. apareṇa gate sūrye tat parābhavalakṣaṇam. acchāye vimalacchāyā praticchāyeva lakṣyate. yatra caityakavṛkṣāṇāṃ tatra vidyān mahad bhayam. śīrṇaparṇapravālāś ca śuṣkaparṇāś ca caityakāḥ. apabhraṣṭapravālāś ca tatrābhāvaṃ vinirdiśet. snigdhapatrapravālāś ca dṛśyante yatra caityakāḥ. īhamānāś ca dṛṣṭāś ca bhāvas tatra na saṃśayaḥ. puṣpe puṣpaṃ prajāyeta phale vā phalam āśritam. rājā vā rājamātro vā maraṇāyopapadyate. prāvṛṭ charadi hemante vasante vāpi sarvaśaḥ. akālajaṃ puṣpaphalaṃ rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet. nadīnāṃ srotaso 'kāle dyotayanti mahābhayam. vanaspatiḥ pūjyamānaḥ pūjito 'pūjito 'pi vā. yadā bhajyeta vātena bhidyate namate 'pi vā. agnivāyubhayaṃ vidyāc chreṣṭho vātra vinaśyati. diśaḥ sarvāś ca dīpyante jāyante rājavibhramāḥ. chidyamāno yadā vṛkṣo vinadec cāpi pātitaḥ. saha rāṣṭraṃ ca nadati na taṃ vṛkṣaṃ prapātayet. athainaṃ chedayet kaś cit pratikruddho vanaspatim. chettā bhettā patiś caiva kṣipram eva vinaśyati. devatānāṃ ca patanaṃ maṇḍapānāṃ ca ghuṣṭanam. acalānāṃ prakampaś ca tat parābhavalakṣaṇam. niśi cendradhanur dṛṣṭaṃ tato 'pi ca mahad bhayam. tad draṣṭur eva bhītiḥ syān nānyeṣāṃ bharatarṣabha. rātrāv indradhanur dṛṣṭvā tad rāṣṭraṃ parivarjayet. devatā yatra nṛtyanti nadanti ca hasanti ca. unmīlanti nimīlanti rāṣṭrakṣobhaṃ vinirdiśet. śilā yatra prasiñcanti snehāṃś codakasaṃbhavān. anyad vā vikṛtaṃ kiṃ cit tad bhayasya nidarśanam. mriyate vā mahāmātro rājā saparivārakaḥ. purasya vā bhaved vyādhī rāṣṭre deśe ca vibhramaḥ. devatānāṃ yadāvāse rājñāṃ vā yatra veśmani. bhāṇḍāgārāyudhāgāre niviśeta yadā madhu. sarvaṃ tad dāhayet sthānaṃ hanyamānaṃ balīyasā. āgantukaṃ bhayaṃ tatra bhaved ity eva nirdiśet. pādapaś caiva yo yatra raktaṃ sravati śoṇitam. dantāgrāt kuñjaro vāpi śṛṅgāgrād vṛṣabhas tathā. pādapād rāṣṭravibhraṃśaḥ kuñjarād rājavibhramaḥ. gobrāhmaṇavināśaḥ syād vṛṣabhasyeti nirdiśet. chatraṃ narapater yasya nipatet pṛthivītale. sa sarāṣṭro narapatiḥ kṣipram eva vinaśyati. devāgāreṣu vā yatra rājño vā yatra veśmani. vikṛtaṃ yadi dṛśyeta nāgāvāseṣu vā punaḥ. tasya deśasya pīḍā syād rājño janapadasya vā. anāvṛṣṭibhayaṃ ghoraṃ durbhikṣam iti nirdiśet. bāhubhaṅge tu devānāṃ grahasthānāṃ bhayaṃ bhavet. bhagne praharaṇe vidyāt senāpativināśanam. āgantukā ca pratimā sthānaṃ yatra na vindati. abhyantareṇa ṣaṇmāsād rājā tyajati tat puram. pradīryate mahī yatra vinadaty api pātyate. mriyate tatra rājā ca tac ca rāṣṭraṃ vinaśyati. eṇīpadān vā sarpān vā ḍuṇḍubhān atha dīpyakān. maṇḍūko grasate yatra tatra rājā vinaśyati. abhinnaṃ vāpy apakvaṃ vā yatrānnam upacīyate. jīryante vā mriyante vā tad annaṃ nopabhujyate. udapāne ca yatrāpo vivardhante yudhiṣṭhira. sthāvareṣu pravartante nirgacchec ca punas tataḥ. apādaṃ vā tripādaṃ vā dviśīrṣaṃ vā caturbhujam. striyo yatra prasūyante brūyāt tatra parābhavam. hastinī mahiṣī gaur vā kharoṣṭram atha sūkaram. īdṛśāni prajāyante vidyāt tatra parābhavam. ajaiḍakāḥ striyo gāvo 'vayaś cānye 'pi yonayaḥ. vikṛtāni prajāyante tatra tatra parābhavaḥ. nadī yatra pratisrotam āvahet kaluṣodakam. nāradaḥ. diśaś ca na prakāśante tat parābhavalakṣaṇam. etāni tu nimittāni yāni cānyāni bhārata. keśavād eva jāyante bhaumāni ca khagāni ca. candrādityau grahāś caiva nakṣatrāṇi ca bhārata. vāyur agnis tathaivāpaḥ pṛthivī ca janārdanāt. yasya deśasya hāniṃ vā vṛddhiṃ vā kartum icchati. tasmin deśe nimittāni tāni tāni karoty ayam. yo 'sau cedipates tāta vināśaḥ samupasthitaḥ. nivedayati govindaḥ svair upāyair na saṃśayaḥ. iyaṃ pracalitā bhūmir aśivaṃ vānti mārutāḥ. rāhuś cāpy apatat somam aparvaṇi viśāṃ pate. sanirghātāḥ patanty ulkās tamaḥ saṃjāyate bhṛśam. vaiśaṃpāyanaḥ. cedirājavināśāya harir eṣa vijṛmbhate. evam uktvā tu bhagavān nārado virarāma ha. tābhyāṃ puruṣasiṃhābhyāṃ tasmin yuddha upasthite. dadṛśur bhūmipālās te ghorān autpātikān bahūn. tatra tair dṛśyamānānāṃ dikṣu sarvāsu bhārata. aśrūyanta tadā rājañ śivānām aśivā giraḥ. rarāsa ca mahī kṛtsnā savṛkṣapuraparvatā. aparvaṇi ca madhyāhne sūryaṃ svarbhānur agrasat. dhvajāgre cedirājasya sarvaratnapariṣkṛte. apatat khāc cyuto gṛdhras tīkṣṇatuṇḍaḥ paraṃtapa. āraṇyaiḥ saha saṃhṛṣṭā grāmyāś ca mṛgapakṣiṇaḥ. cakruśur bhairavaṃ tatra tasmin yuddha upasthite. evamādīni ghorāṇi bhaumāni ca khagāni ca. vaiśaṃpāyanaḥ. autpātikāny adṛśyanta saṃkruddhe śārṅgadhanvini. mahad viṣphārayan rājā tataś cedipatir dhanuḥ. abhiyāsyan hṛṣīkeśam uvāca madhusūdanam. ekas tvam asi me śatrus tat tvāṃ hatvādya mādhava. tataḥ sāgaraparyantāṃ pālayiṣyāmi medinīm. dvairathaṃ kāṅkṣitaṃ yan me tad idaṃ paryupasthitam. cirasya bata me diṣṭyā vāsudeva saha tvayā. adya tvāṃ nihaniṣye 'haṃ bhīṣmaṃ ca saha pāṇḍavaiḥ. evam uktvā sa taṃ bāṇair niśitair āptatejanaiḥ. vivyādha yudhi tīkṣṇāgraiś cedirāḍ yadupuṅgavam. kaṅkapatracchadā bāṇāś cedirājadhanuścyutāḥ. viviśus te tadā kṛṣṇaṃ bhujaṅgā iva parvatam. nādadānasya caidyasya śarān atyasyato 'pi vā. dadṛśus te 'ntaraṃ ke cid gatiṃ vāyor ivāmbare. cedirājamahāmeghaḥ śarajālāmbumāṃs tadā. abhyavarṣad dhṛṣīkeśaṃ payoda iva parvatam. tataḥ śārṅgam amitraghnaṃ kṛtvā saśaram acyutaḥ. ābabhāṣe mahābāhuḥ sunīthaṃ paravīrahā. ayaṃ tvāṃ māmakas tīkṣṇaś cedirāja mahāśaraḥ. bhettum arhati vegena mahāśanir ivācalam. evaṃ bruvati govinde tataś cedipatiḥ punaḥ. mumoca niśitān anyān kṛṣṇaṃ prati śarān bahūn. atha bāṇārditaḥ kṛṣṇaḥ śārṅgam āyamya dīptimān. mumoca niśitān bāṇāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ. tāñ śarāṃs tu sa ciccheda śaravarṣaiś ca cedirāṭ. ṣaḍbhiś cānyair jaghānāśu keśavaṃ cedipuṅgavaḥ. tato 'straṃ sahasā kṛṣṇaḥ pramumoca jagatpatiḥ. astreṇaiva mahābāhur nāśayām āsa cedirāṭ. tataḥ śatasahasreṇa śarāṇāṃ nataparvaṇām. sarvataḥ samavākīrya śauriṃ dāmodaraṃ tadā. nanāda balavān kruddhaḥ śiśupālaḥ pratāpavān. idaṃ covāca saṃkruddhaḥ keśavaṃ paravīrahā. adyāṅgaṃ māmakā bāṇā bhetsyanti tava saṃyuge. hatvā tvāṃ sasutāmātyān pāṇḍavāṃś ca tarasvinaḥ. ānṛṇyam adya yāsyāmi jarāsaṃdhasya dhīmataḥ. kaṃsasya keśinaś caiva narakasya tathaiva ca. ity uktvā krodhatāmrākṣaḥ śiśupālo janārdanam. adṛśyaḥ śaravarṣeṇa sarvataḥ samavākirat. tato 'streṇaiva bhagavān akṛntata śarān bahūn. nikṛtya ca śarān sarvān antardhātuṃ pracakrame. antardhānagatau vīrau śuśubhāte mahābalau. sādhu sādhv iti bhūtāni pūjayām āsur ambare. na dṛṣṭapūrvam asmābhir yuddham īdṛśakaṃ purā. tataḥ kṛṣṇaṃ jaghānāśu śiśupālas tribhiḥ śaraiḥ. kṛṣṇo 'pi bāṇair vivyādha sunīthaṃ pañcabhir yudhi. tataḥ sunīthaḥ saptatyā nārācair ardayad balī. tato 'tividdhaḥ kṛṣṇena sunīthaḥ krodhamūrchitaḥ. vivyādha niśitair bāṇair vāsudevaṃ stanāntare. punaḥ kṛṣṇaṃ tribhir viddhvā nanādāvasare nṛpaḥ. tato 'tidāruṇaṃ yuddhaṃ sahasā cakratuḥ śaraiḥ. tau nakhair iva śārdūlau dantair iva gajottamau. daṃṣṭrābhir iva pañcāsyau tuṇḍakair iva kukkuṭau. dārayetāṃ śarais tīkṣṇair anyonyaṃ yudhi tāv ubhau. tato mumucatuḥ kruddhau śaravarṣam anuttamam. śarair eva śarāñ chittvā tāv ubhau puruṣarṣabhau. cakrāte 'stramayaṃ yuddhaṃ ghoraṃ tad atimānuṣam. āgneyam astraṃ mumuce śiśupālaḥ pratāpavān. vāruṇenāstrayogena nāśayām āsa keśavaḥ. kauberam astraṃ sahasā cedirāṭ pramumoca ha. kaubereṇaiva sahasānāśayaj jagataḥ prabhuḥ. yāmyam astraṃ tataḥ kruddho mumuce kālamohitaḥ. yāmyenaivāstrayogena yāmyam astraṃ vyanāśayat. gāndharveṇa ca gāndharvaṃ mānavaṃ mānavena ca. vāyavyena ca vāyavyaṃ raudraṃ raudreṇa cābhibhūḥ. aindram aindreṇa bhagavān vaiṣṇavena ca vaiṣṇavam. evam astrāṇi kurvāṇau yuyudhāte mahābalau. tato māyāṃ vikurvāṇo damaghoṣasuto balī. gadāmusalavarṣaṃ tac chaktitomarasāyakān. paraśvathamusuṇṭhīnāṃ pātayām āsa cedirāṭ. amoghāstreṇa bhagavān vyanāśayata keśavaḥ. śilāvarṣaṃ mahāghoraṃ pātayām āsa keśave. vajrāstreṇābhisaṃkruddhaś cūrṇam evākarot prabhuḥ. jalavarṣaṃ tato ghoraṃ vyasṛjac cedipuṃgavaḥ. vāyavyāstreṇa bhagavān vyākṣipac chataśo hariḥ. nihatya sarvamāyāṃ vai sunīthasya janārdanaḥ. sa muhūrtaṃ cakārāśu dvaṃdvayuddhaṃ mahārathaḥ. sa bāṇayuddhaṃ kurvāṇo bhartsayām āsa cedirāṭ. damaghoṣasuto dhṛṣṭam uvāca yadunandanam. adya kṛṣṇam akṛṣṇaṃ tu kurvantu mama sāyakāḥ. ity evam uktvā duṣṭātmā śaravarṣaṃ janārdane. mumoca puruṣavyāghro ghoram āsthāya tadvapuḥ. śarasaṃkṛttagātras tu kṣaṇena yadunandanaḥ. rudhiraṃ parisusrāva so 'tīva puruṣottamaḥ. na yantā na ratho vāpi na cāśvāḥ parvatopamāḥ. dṛśyante śarasaṃchannā āvignam abhavaj jagat. keśavaṃ tadavasthaṃ tu dṛṣṭvā bhūtāni cukruśuḥ. dārukas tu tadā prāha keśavaṃ paravīrahā. nedṛśo dṛṣṭapūrvo hi saṃgrāmo yādṛśo mayā. sthātavyam iti tiṣṭhāmi tvatprabhāveṇa mādhava. anyathā na ca me prāṇā dhārayeyur janārdana. vaiśaṃpāyanaḥ. iti saṃcintya govinda kṣipram eva vadhaṃ kuru. evam uktas tu sūtena keśavo vākyam abravīt. eṣa hy atibalo daityo hiraṇyakaśipuḥ purā. ripuḥ surāṇāṃ daityendro varadānena garvitaḥ. athāsīd rāvaṇo nāma rākṣasendro 'tivīryavān. tenaiva balavīryeṇa balaṃ nāgaṇayan mama. ahaṃ mṛtyuś ca bhavitā kāle kāle durātmanaḥ. na bhetavyaṃ tvayā sūta naiṣa kaś cin mayi sthite. ity evam uktvā bhagavān nanarda garuḍadhvajaḥ. pāñcajanyaṃ mahāśaṅkhaṃ pūrayām āsa keśavaḥ. saṃmohayitvā bhagavāṃś cakraṃ divyaṃ samādade. ciccheda ca sunīthasya śiraś cakreṇa saṃyuge.

ततस् तद् वचनं श्रुत्वा शिशुपालः प्रतापवान्। जहास स्वनवद् धासं प्रहस्येदम् उवाच ह।

tatas tad vacanaṃ śrutvā śiśupālaḥ pratāpavān. jahāsa svanavad dhāsaṃ prahasyedam uvāca ha.

मत्पूर्वां रुक्मिणीं कृष्ण संसत्सु परिकीर्तयन्। विशेषतः पार्थिवेषु व्रीडां न कुरुषे कथम्।

matpūrvāṃ rukmiṇīṃ kṛṣṇa saṃsatsu parikīrtayan. viśeṣataḥ pārthiveṣu vrīḍāṃ na kuruṣe katham.

मन्यमानो हि कः सत्सु पुरुषः परिकीर्तयेत्। अन्यपूर्वां स्त्रियं जातु त्वद् अन्यो मधुसूदन।

manyamāno hi kaḥ satsu puruṣaḥ parikīrtayet. anyapūrvāṃ striyaṃ jātu tvad anyo madhusūdana.

क्षम वा यदि ते श्रद्धा मा वा कृष्ण मम क्षम। क्रुद्धाद् वापि प्रसन्नाद् वा किं मे त्वत्तो भविष्यति।

kṣama vā yadi te śraddhā mā vā kṛṣṇa mama kṣama. kruddhād vāpi prasannād vā kiṃ me tvatto bhaviṣyati.

तथा ब्रुवत एवास्य भगवान् मधुसूदनः। आगच्छन्तं तु तं दृष्ट्वा शिशुपालं स दुर्मतिम्। पार्श्वस्थं चक्रम् आदाय प्रेषयन् स दुरात्मनि। अपराधशतं तस्य क्षमित्वालोक्य सर्वशः। उदपात्रम् उपालभ्य चक्रार्थं च तदानघ। तप्तचामीकराभासं क्षिप्तं तस्यैव दुर्मतेः। चक्रं च तत् कृष्णकरप्रभासं। जहार तस्याङ्गम् अनुत्तमं तथा। बभौ पृथिव्यां पतितं सकुण्डलं। हा हेति शब्दः समभूत् सभायाम्। मनसाचिन्तयच् चक्रं दैत्यवर्गनिषूदनम्। एतस्मिन्न् एव काले तु चक्रे हस्तगते सति। उवाच भगवान् उच्चैर् वाक्यं वाक्यविशारदः। शृण्वन्तु मे महीपाला येनैतत् क्षमितं मया। अपराधशतं क्षाम्यं मातुरस्यैव याचतः। दत्तं मया याचितं च तद् वै पूर्णं हि पार्थिवाः। अधुना मारयिष्यामि पश्यतां वो महीक्षिताम्। एवम् उक्त्वा यदुश्रेष्ठश् चेदिराजस्य तत्क्षणात्। व्यपाहरच् छिरः क्रुद्धश् चक्रेणामित्रकर्षणः। स पपात महाबाहुर् वज्राहत इवाचलः।

tathā bruvata evāsya bhagavān madhusūdanaḥ. āgacchantaṃ tu taṃ dṛṣṭvā śiśupālaṃ sa durmatim. pārśvasthaṃ cakram ādāya preṣayan sa durātmani. aparādhaśataṃ tasya kṣamitvālokya sarvaśaḥ. udapātram upālabhya cakrārthaṃ ca tadānagha. taptacāmīkarābhāsaṃ kṣiptaṃ tasyaiva durmateḥ. cakraṃ ca tat kṛṣṇakaraprabhāsaṃ. jahāra tasyāṅgam anuttamaṃ tathā. babhau pṛthivyāṃ patitaṃ sakuṇḍalaṃ. hā heti śabdaḥ samabhūt sabhāyām. manasācintayac cakraṃ daityavarganiṣūdanam. etasminn eva kāle tu cakre hastagate sati. uvāca bhagavān uccair vākyaṃ vākyaviśāradaḥ. śṛṇvantu me mahīpālā yenaitat kṣamitaṃ mayā. aparādhaśataṃ kṣāmyaṃ māturasyaiva yācataḥ. dattaṃ mayā yācitaṃ ca tad vai pūrṇaṃ hi pārthivāḥ. adhunā mārayiṣyāmi paśyatāṃ vo mahīkṣitām. evam uktvā yaduśreṣṭhaś cedirājasya tatkṣaṇāt. vyapāharac chiraḥ kruddhaś cakreṇāmitrakarṣaṇaḥ. sa papāta mahābāhur vajrāhata ivācalaḥ.

ततश् चेदिपतेर् देहात् तेजो ऽग्र्यं ददृशुर् नृपाः। उत्पतन्तं महाराज गगनाद् इव भास्करम्।

tataś cedipater dehāt tejo 'gryaṃ dadṛśur nṛpāḥ. utpatantaṃ mahārāja gaganād iva bhāskaram.

ततः कमलपत्राक्षं कृष्णं लोकनमस्कृतम्। स्तुत्यं त्रैलोक्यवन्द्यं तम् अस्तोतारम् अजं विभुम्। ववन्दे तत् तदा तेजो विवेश च नराधिप।

tataḥ kamalapatrākṣaṃ kṛṣṇaṃ lokanamaskṛtam. stutyaṃ trailokyavandyaṃ tam astotāram ajaṃ vibhum. vavande tat tadā tejo viveśa ca narādhipa.

तद् अद्भुतम् अमन्यन्त दृष्ट्वा सर्वे महीक्षितः। यद् विवेश महाबाहुं तत् तेजः पुरुषोत्तमम्।

tad adbhutam amanyanta dṛṣṭvā sarve mahīkṣitaḥ. yad viveśa mahābāhuṃ tat tejaḥ puruṣottamam.

अनभ्रे प्रववर्ष द्यौः पपात ज्वलिताशनिः। कृष्णेन निहते चैद्ये चचाल च वसुंधरा।

anabhre pravavarṣa dyauḥ papāta jvalitāśaniḥ. kṛṣṇena nihate caidye cacāla ca vasuṃdharā.

ततः के चिन् महीपाला नाब्रुवंस् तत्र किं चन। अतीतवाक्पथे काले प्रेक्षमाणा जनार्दनम्।

tataḥ ke cin mahīpālā nābruvaṃs tatra kiṃ cana. atītavākpathe kāle prekṣamāṇā janārdanam.

हस्तैर् हस्ताग्रम् अपरे प्रत्यपीषन्न् अमर्षिताः। अपरे दशनैर् ओष्ठान् अदशन् क्रोधमूर्छिताः।

hastair hastāgram apare pratyapīṣann amarṣitāḥ. apare daśanair oṣṭhān adaśan krodhamūrchitāḥ.

रहस् तु के चिद् वार्ष्णेयं प्रशशंसुर् नराधिपाः। के चिद् एव तु संरब्धा मध्यस्थास् त्व् अपरे ऽभवन्। ये देवगन्धर्वगणा राजानो भुवि विश्रुताः। ते प्रणामं हृषीकेशे प्रकुर्वन्ति महात्मनि। ये त्व् आसुरगणात् पक्षात् संभूताः क्षत्रिया इह। ते निन्दन्ति हृषीकेशं दुरात्मानो गतायुषः। प्राजापत्यगणा ये तु मध्यस्थाश् च महात्मनि। ब्रह्मर्षयश् च सिद्धाश् च गन्धर्वोरगचारणाः। ते वै स्तुवन्ति गोविन्दं दिव्यैर् मङ्गऌअसंयुतैः। परस्परं च नृत्यन्ति गीतेन विविधेन च। उपतिष्ठन्ति गोविन्दं प्रीतियुक्ता महात्मनि।

rahas tu ke cid vārṣṇeyaṃ praśaśaṃsur narādhipāḥ. ke cid eva tu saṃrabdhā madhyasthās tv apare 'bhavan. ye devagandharvagaṇā rājāno bhuvi viśrutāḥ. te praṇāmaṃ hṛṣīkeśe prakurvanti mahātmani. ye tv āsuragaṇāt pakṣāt saṃbhūtāḥ kṣatriyā iha. te nindanti hṛṣīkeśaṃ durātmāno gatāyuṣaḥ. prājāpatyagaṇā ye tu madhyasthāś ca mahātmani. brahmarṣayaś ca siddhāś ca gandharvoragacāraṇāḥ. te vai stuvanti govindaṃ divyair maṅgaḷasaṃyutaiḥ. parasparaṃ ca nṛtyanti gītena vividhena ca. upatiṣṭhanti govindaṃ prītiyuktā mahātmani.

प्रहृष्टाः केशवं जग्मुः संस्तुवन्तो महर्षयः। ब्राह्मणाश् च महात्मानः पार्थिवाश् च महाबलाः। शशंसुर् निर्वृताः सर्वे दृष्ट्वा कृष्णस्य विक्रमम्।

prahṛṣṭāḥ keśavaṃ jagmuḥ saṃstuvanto maharṣayaḥ. brāhmaṇāś ca mahātmānaḥ pārthivāś ca mahābalāḥ. śaśaṃsur nirvṛtāḥ sarve dṛṣṭvā kṛṣṇasya vikramam.

पाण्डवस् त्व् अब्रवीद् भ्रातॄन् सत्कारेण महीपतिम्। दमघोषात्मजं वीरं संसाधयत मा चिरम्। कुरुराजवचः श्रुत्वा भ्रातरस् ते त्वरान्विताः। तथा च कृतवन्तस् ते भ्रातुर् वै शासनं तदा।

pāṇḍavas tv abravīd bhrātṝn satkāreṇa mahīpatim. damaghoṣātmajaṃ vīraṃ saṃsādhayata mā ciram. kururājavacaḥ śrutvā bhrātaras te tvarānvitāḥ. tathā ca kṛtavantas te bhrātur vai śāsanaṃ tadā.

चेदीनाम् आधिपत्ये च पुत्रम् अस्य महीपतिम्। अभ्यषिञ्चत् तदा पार्थः सह तैर् वसुधाधिपैः। वैशंपायनः। ततः प्रववृते यज्ञो धर्मराजस्य धीमतः। शान्तविघ्नार्हणक्षोभो महर्षिगणसंकुलः। तस्मिन् यज्ञे प्रवृत्ते तु वाग्विदो हेतुवादिनः। हेतुवादान् बहून् प्राहुः परस्परजिगीषवः। ददृशुस् तं नृपतयो यज्ञस्य विधिम् उत्तमम्। उपेन्द्रस्येव विहितं सहदेवेन भारत। ददृशुस् तोरणान्य् अत्र हेमतालमयानि च। दीप्तभास्करतुल्यानि प्रदीप्तानीव तेजसा। स यज्ञस् तोरणैस् तैश् च ग्रहैर् द्यौर् इव संबभौ। शय्यासनविहारांश् च सुबहून् वित्तसंभृतान्। घटान् पात्रीः कटाहानि कलशानि समन्ततः। न ते किं चिद् असौवर्णम् अपश्यंस् तत्र पार्थिवाः। तद्यज्ञे न्यवसन् राजन् ब्राह्मणा भृशसत्कृताः। कथयन्तः कथा बह्वीः पश्यन्तो नटनर्तकान्। भुञ्जतां चैव विप्राणां स्वादु भोज्यं पृथग्विधम्। अनिशं श्रूयते तत्र मुदितानां महास्वनः। दीयतां दीयताम् एषां भुज्यतां भुज्यताम् इति। एवंप्रकाराः संजल्पाः श्रूयन्ते स्मात्र नित्यशः। ओदनानां विकाराणि स्वादूनि विविधानि च। सुबहूनि च भक्ष्याणि पेयानि मधुराणि च। ददुर् द्विजानां सततं राजप्रेष्या महाध्वरे। पूर्णे शतसहस्रे तु विप्राणां भुञ्जतां तदा। स्थापिता तत्र संज्ञाभूच् छङ्खो ऽध्मायत नित्यशः। मुहुर् मुहुः प्रणादस् तु तस्य शङ्खस्य भारत। उत्तमं शङ्खशब्दं तं श्रुत्वा विस्मयम् आगताः। एवं प्रवृत्ते यज्ञे तु तुष्टपुष्टजनायुते। अन्नस्य बहवो राजन्न् उत्सेधाः पर्वतोपमाः। दधिकुल्याश् च ददृशुः सर्पिषां च ह्रदाञ् जनाः। जम्बूद्वीपो हि सकलो नानाजनपदायुतः। राजन्न् अदृश्यतैकस्थो राज्ञस् तस्मिन् महाक्रतौ। तत्र राजसहस्राणि पुरुषाणां ततस् ततः। गृहीत्वा धनम् आजग्मुस् तस्य राज्ञो महाक्रतौ। राजानः स्रग्विणस् तत्र सुमृष्टमणिकुण्डलाः। तान् पर्यविविषुर् विप्राञ् शतशो ऽथ सहस्रशः। विविधान्य् अन्नपानानि लेह्यानि विविधानि च। तेषां नृपोपभोग्यानि ब्राह्मणेभ्यो ददुः स्म ते। नानाविधानि भक्ष्याणि स्वादुपुष्पफलानि च। गुलानि स्वादुक्षौद्राणि ददुस् ते ब्राह्मणेष्व् इह। एतानि सततं भुक्त्वा तस्मिन् यज्ञे द्विजादयः। परां प्रीतिं ययुः सर्वे मोदमानास् तदा भृशम्। एवं समुदितं सर्वं बहुगोधनधान्यवत्। यज्ञवाटं नृपा दृष्ट्वा विस्मयं परमं ययुः। ऋत्विजश् च यथाशास्त्रं राजसूयं महाक्रतुम्। पाण्डवस्य यथाकालं जुहुवुः सर्वयाजकाः। निराक्रामंश् च शास्त्रज्ञा विधिवत् सर्वशिक्षिताः। व्यासधौम्यादयः सर्वे विधिवत् षोडशर्त्विजः। स्वस्वकर्माणि चक्रुस् ते पाण्डवस्य महाक्रतौ। नाषडङ्गविद् अत्रासीत् सदस्यो नाबहुश्रुतः। नाव्रतो नानुपाध्यायो न पापो नाक्षमो द्विजः। न तत्र कृपणः कश् चिद् दरिद्रो न बभूव ह। क्षुधितो दुःखितो वापि प्राकृतो वापि मानुषः। भोजनं भोजनार्थिभ्यो दापयाम् आस सर्वदा। सहदेवो महातेजाः सततं राजशासनात्। संस्तरे कुशलाश् चापि सर्वकर्माणि याजकाः। दिवसे दिवसे चक्रुर् यथाशास्त्रार्थचक्षुषः। ब्राह्मणा वेदशास्त्रज्ञाः कथाश् चक्रुश् च सर्वदा। रेमिरे च कथान्ते तु सर्वे तस्मिन् महाक्रतौ। सा वेदिर् वेदसंपन्नैर् देवद्विजमहर्षिभिः। आबभासे तदा कीर्णा नक्षत्रैर् द्यौर् इवामला। ततो वै हेमयूपांश् च सर्वरत्नसमाचितान्। शोभार्थं कारयाम् आस सहदेवो महाद्युतिः। ददृशुस् तोरणान् यत्र हेमतालमयानि च। स यज्ञस् तोरणैस् तैश् च ग्रहैर् द्यौर् इव संबभौ। तालानां तोरणैर् हैमैर् दन्तैर् इव दिशागजैः। दिक्षु सर्वासु विन्यस्तैस् तेजोभिर् भास्करैर् यथा। सकिरीटैर् नृपैश् चैव शुशुभे तत् सदस् तदा। दैवैर् अन्यैश् च यक्षैश् च उरगैर् दिव्यमानुषैः। विद्याधरगणैः कीर्णः पाण्डवस्य महात्मनः। स राजसूयः शुशुभे धर्मराजस्य धीमतः। गन्धर्वगणसंकीर्णः शोभितो ऽप्सरसां गणैः। स किंपुरुषगीतैश् च किंनरैर् उपशोभितः। नारदश् च जगौ तत्र तुम्बुरुश् च महाद्युतिः। विश्वावसुश् चित्रसेनस् तथान्ये गीतकोविदाः। रमयन्ति स्म तान् सर्वान् यज्ञकर्मान्तरेष्व् अथ। तत्र चाप्सरसः सर्वाः सुन्दर्यः प्रियदर्शनाः। ननृतुश् च जगुश् चात्र नित्यं कर्मान्तरेष्व् अथ। इतिहासपुराणानि आख्यानानि च सर्वशः। ऊचुर् वै शब्दशास्त्रज्ञा नित्यं कर्मान्तरेष्व् अथ। भेर्यश् च मुरजाश् चैव डुण्डुका गोमुखाश् च ये। शृङ्गवंशाम्बुजाश् चैव श्रूयन्ते स्म सहस्रशः। लोके ऽस्मिन् सर्वविप्राश् च वैश्याः शूद्राश् च सर्वशः। सर्वे म्लेच्छाः सर्ववर्णाः सादिमध्यान्तजास् तथा। नानादेशसमुत्थैश् च नानाजातिभिर् आगतैः। पर्याप्त इव लोको ऽयं युधिष्ठिरनिवेशने। भीष्मद्रोणादयः सर्वे कुरवः ससुयोधनाः। वृष्णयश् च समग्राश् च पाञ्चालाश् चापि सर्वशः। यथार्हं सर्वकर्माणि चक्रुर् दासा इव क्रतौ। एवं प्रवृत्तो यज्ञः स धर्मराजस्य धीमतः। शुशुभे च महाबाहो सोमस्येव क्रतुर् यथा। वस्त्राणि कम्बलांश् चैव प्रावारांश् चैव सर्वदा। निष्कहेमजभाण्डानि भूषणानि च सर्वशः। प्रददौ तत्र सततं धर्मराजो युधिष्ठिरः। यानि तत्र महीपेभ्यो लब्धवान् धनम् उत्तमम्। तानि रत्नानि सर्वाणि विप्राणां प्रददौ तदा।

cedīnām ādhipatye ca putram asya mahīpatim. abhyaṣiñcat tadā pārthaḥ saha tair vasudhādhipaiḥ. vaiśaṃpāyanaḥ. tataḥ pravavṛte yajño dharmarājasya dhīmataḥ. śāntavighnārhaṇakṣobho maharṣigaṇasaṃkulaḥ. tasmin yajñe pravṛtte tu vāgvido hetuvādinaḥ. hetuvādān bahūn prāhuḥ parasparajigīṣavaḥ. dadṛśus taṃ nṛpatayo yajñasya vidhim uttamam. upendrasyeva vihitaṃ sahadevena bhārata. dadṛśus toraṇāny atra hematālamayāni ca. dīptabhāskaratulyāni pradīptānīva tejasā. sa yajñas toraṇais taiś ca grahair dyaur iva saṃbabhau. śayyāsanavihārāṃś ca subahūn vittasaṃbhṛtān. ghaṭān pātrīḥ kaṭāhāni kalaśāni samantataḥ. na te kiṃ cid asauvarṇam apaśyaṃs tatra pārthivāḥ. tadyajñe nyavasan rājan brāhmaṇā bhṛśasatkṛtāḥ. kathayantaḥ kathā bahvīḥ paśyanto naṭanartakān. bhuñjatāṃ caiva viprāṇāṃ svādu bhojyaṃ pṛthagvidham. aniśaṃ śrūyate tatra muditānāṃ mahāsvanaḥ. dīyatāṃ dīyatām eṣāṃ bhujyatāṃ bhujyatām iti. evaṃprakārāḥ saṃjalpāḥ śrūyante smātra nityaśaḥ. odanānāṃ vikārāṇi svādūni vividhāni ca. subahūni ca bhakṣyāṇi peyāni madhurāṇi ca. dadur dvijānāṃ satataṃ rājapreṣyā mahādhvare. pūrṇe śatasahasre tu viprāṇāṃ bhuñjatāṃ tadā. sthāpitā tatra saṃjñābhūc chaṅkho 'dhmāyata nityaśaḥ. muhur muhuḥ praṇādas tu tasya śaṅkhasya bhārata. uttamaṃ śaṅkhaśabdaṃ taṃ śrutvā vismayam āgatāḥ. evaṃ pravṛtte yajñe tu tuṣṭapuṣṭajanāyute. annasya bahavo rājann utsedhāḥ parvatopamāḥ. dadhikulyāś ca dadṛśuḥ sarpiṣāṃ ca hradāñ janāḥ. jambūdvīpo hi sakalo nānājanapadāyutaḥ. rājann adṛśyataikastho rājñas tasmin mahākratau. tatra rājasahasrāṇi puruṣāṇāṃ tatas tataḥ. gṛhītvā dhanam ājagmus tasya rājño mahākratau. rājānaḥ sragviṇas tatra sumṛṣṭamaṇikuṇḍalāḥ. tān paryaviviṣur viprāñ śataśo 'tha sahasraśaḥ. vividhāny annapānāni lehyāni vividhāni ca. teṣāṃ nṛpopabhogyāni brāhmaṇebhyo daduḥ sma te. nānāvidhāni bhakṣyāṇi svādupuṣpaphalāni ca. gulāni svādukṣaudrāṇi dadus te brāhmaṇeṣv iha. etāni satataṃ bhuktvā tasmin yajñe dvijādayaḥ. parāṃ prītiṃ yayuḥ sarve modamānās tadā bhṛśam. evaṃ samuditaṃ sarvaṃ bahugodhanadhānyavat. yajñavāṭaṃ nṛpā dṛṣṭvā vismayaṃ paramaṃ yayuḥ. ṛtvijaś ca yathāśāstraṃ rājasūyaṃ mahākratum. pāṇḍavasya yathākālaṃ juhuvuḥ sarvayājakāḥ. nirākrāmaṃś ca śāstrajñā vidhivat sarvaśikṣitāḥ. vyāsadhaumyādayaḥ sarve vidhivat ṣoḍaśartvijaḥ. svasvakarmāṇi cakrus te pāṇḍavasya mahākratau. nāṣaḍaṅgavid atrāsīt sadasyo nābahuśrutaḥ. nāvrato nānupādhyāyo na pāpo nākṣamo dvijaḥ. na tatra kṛpaṇaḥ kaś cid daridro na babhūva ha. kṣudhito duḥkhito vāpi prākṛto vāpi mānuṣaḥ. bhojanaṃ bhojanārthibhyo dāpayām āsa sarvadā. sahadevo mahātejāḥ satataṃ rājaśāsanāt. saṃstare kuśalāś cāpi sarvakarmāṇi yājakāḥ. divase divase cakrur yathāśāstrārthacakṣuṣaḥ. brāhmaṇā vedaśāstrajñāḥ kathāś cakruś ca sarvadā. remire ca kathānte tu sarve tasmin mahākratau. sā vedir vedasaṃpannair devadvijamaharṣibhiḥ. ābabhāse tadā kīrṇā nakṣatrair dyaur ivāmalā. tato vai hemayūpāṃś ca sarvaratnasamācitān. śobhārthaṃ kārayām āsa sahadevo mahādyutiḥ. dadṛśus toraṇān yatra hematālamayāni ca. sa yajñas toraṇais taiś ca grahair dyaur iva saṃbabhau. tālānāṃ toraṇair haimair dantair iva diśāgajaiḥ. dikṣu sarvāsu vinyastais tejobhir bhāskarair yathā. sakirīṭair nṛpaiś caiva śuśubhe tat sadas tadā. daivair anyaiś ca yakṣaiś ca uragair divyamānuṣaiḥ. vidyādharagaṇaiḥ kīrṇaḥ pāṇḍavasya mahātmanaḥ. sa rājasūyaḥ śuśubhe dharmarājasya dhīmataḥ. gandharvagaṇasaṃkīrṇaḥ śobhito 'psarasāṃ gaṇaiḥ. sa kiṃpuruṣagītaiś ca kiṃnarair upaśobhitaḥ. nāradaś ca jagau tatra tumburuś ca mahādyutiḥ. viśvāvasuś citrasenas tathānye gītakovidāḥ. ramayanti sma tān sarvān yajñakarmāntareṣv atha. tatra cāpsarasaḥ sarvāḥ sundaryaḥ priyadarśanāḥ. nanṛtuś ca jaguś cātra nityaṃ karmāntareṣv atha. itihāsapurāṇāni ākhyānāni ca sarvaśaḥ. ūcur vai śabdaśāstrajñā nityaṃ karmāntareṣv atha. bheryaś ca murajāś caiva ḍuṇḍukā gomukhāś ca ye. śṛṅgavaṃśāmbujāś caiva śrūyante sma sahasraśaḥ. loke 'smin sarvaviprāś ca vaiśyāḥ śūdrāś ca sarvaśaḥ. sarve mlecchāḥ sarvavarṇāḥ sādimadhyāntajās tathā. nānādeśasamutthaiś ca nānājātibhir āgataiḥ. paryāpta iva loko 'yaṃ yudhiṣṭhiraniveśane. bhīṣmadroṇādayaḥ sarve kuravaḥ sasuyodhanāḥ. vṛṣṇayaś ca samagrāś ca pāñcālāś cāpi sarvaśaḥ. yathārhaṃ sarvakarmāṇi cakrur dāsā iva kratau. evaṃ pravṛtto yajñaḥ sa dharmarājasya dhīmataḥ. śuśubhe ca mahābāho somasyeva kratur yathā. vastrāṇi kambalāṃś caiva prāvārāṃś caiva sarvadā. niṣkahemajabhāṇḍāni bhūṣaṇāni ca sarvaśaḥ. pradadau tatra satataṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. yāni tatra mahīpebhyo labdhavān dhanam uttamam. tāni ratnāni sarvāṇi viprāṇāṃ pradadau tadā.

ततः स कुरुराजस्य क्रतुः सर्वसमृद्धिमान्। यूनां प्रीतिकरो राजन् संबभौ विपुलौजसः।

tataḥ sa kururājasya kratuḥ sarvasamṛddhimān. yūnāṃ prītikaro rājan saṃbabhau vipulaujasaḥ.

शान्तविघ्नः सुखारम्भः प्रभूतधनधान्यवान्। अन्नवान् बहुभक्ष्यश् च केशवेन सुरक्षितः।

śāntavighnaḥ sukhārambhaḥ prabhūtadhanadhānyavān. annavān bahubhakṣyaś ca keśavena surakṣitaḥ.

समापयाम् आस च तं राजसूयं महाक्रतुम्। तं तु यज्ञं महाबाहुर् आ समाप्तेर् जनार्दनः। ररक्ष भगवाञ् शौरिः शार्ङ्गचक्रगदाधरः। कोतीसहस्रं प्रददौ ब्राह्मणानां महात्मनाम्। न करिष्यति तल् लोके कश् चिद् अन्यो महीपतिः। याजकाः सर्वकामैश् च सततं ततृपुर् धनैः। ततश् चावभृथः स्नातः स राजा पाण्डुनन्दनः। व्यासं धौम्यं च प्रयतो नारदं च महामतिम्। सुमन्तुं जैमिनिं पैलं वैशंपायनम् एव च। याज्ञवल्क्यं कठं चैव कलापं च महौजसम्। सर्वांश् च विप्रप्रवरान् पूजयाम् आस सत्कृतान्। युष्मत्प्रभावात् प्राप्तो ऽयं राजसूयो महाक्रतुः। जनार्दनप्रभावाच् च संपूर्णो मे मनोरथः। अथ यज्ञं समाप्यान्ते पूजयाम् आस माधवम्। बलदेवं च देवेशं भीष्माद्यांश् च कुरूत्तमान्।

samāpayām āsa ca taṃ rājasūyaṃ mahākratum. taṃ tu yajñaṃ mahābāhur ā samāpter janārdanaḥ. rarakṣa bhagavāñ śauriḥ śārṅgacakragadādharaḥ. kotīsahasraṃ pradadau brāhmaṇānāṃ mahātmanām. na kariṣyati tal loke kaś cid anyo mahīpatiḥ. yājakāḥ sarvakāmaiś ca satataṃ tatṛpur dhanaiḥ. tataś cāvabhṛthaḥ snātaḥ sa rājā pāṇḍunandanaḥ. vyāsaṃ dhaumyaṃ ca prayato nāradaṃ ca mahāmatim. sumantuṃ jaiminiṃ pailaṃ vaiśaṃpāyanam eva ca. yājñavalkyaṃ kaṭhaṃ caiva kalāpaṃ ca mahaujasam. sarvāṃś ca viprapravarān pūjayām āsa satkṛtān. yuṣmatprabhāvāt prāpto 'yaṃ rājasūyo mahākratuḥ. janārdanaprabhāvāc ca saṃpūrṇo me manorathaḥ. atha yajñaṃ samāpyānte pūjayām āsa mādhavam. baladevaṃ ca deveśaṃ bhīṣmādyāṃś ca kurūttamān.

ततस् त्व् अवभृथस्नातं धर्मराजं युधिष्ठिरम्। समस्तं पार्थिवं क्षत्रम् अभिगम्येदम् अब्रवीत्।

tatas tv avabhṛthasnātaṃ dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram. samastaṃ pārthivaṃ kṣatram abhigamyedam abravīt.

दिष्ट्या वर्धसि धर्मज्ञ साम्राज्यं प्राप्तवान् विभो। आजमीढाजमीढानां यशः संवर्धितं त्वया। कर्मणैतेन राजेन्द्र धर्मश् च सुमहान् कृतः।

diṣṭyā vardhasi dharmajña sāmrājyaṃ prāptavān vibho. ājamīḍhājamīḍhānāṃ yaśaḥ saṃvardhitaṃ tvayā. karmaṇaitena rājendra dharmaś ca sumahān kṛtaḥ.

आपृच्छामो नरव्याघ्र सर्वकामैः सुपूजिताः। स्वराष्ट्राणि गमिष्यामस् तद् अनुज्ञातुम् अर्हसि।

āpṛcchāmo naravyāghra sarvakāmaiḥ supūjitāḥ. svarāṣṭrāṇi gamiṣyāmas tad anujñātum arhasi.

श्रुत्वा तु वचनं राज्ञां धर्मराजो युधिष्ठिरः। यथार्हं पूज्य नृपतीन् भ्रातॄन् सर्वान् उवाच ह।

śrutvā tu vacanaṃ rājñāṃ dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. yathārhaṃ pūjya nṛpatīn bhrātṝn sarvān uvāca ha.

राजानः सर्व एवैते प्रीत्यास्मान् समुपागताः। प्रस्थिताः स्वानि राष्ट्राणि माम् आपृच्छ्य परंतपाः। ते ऽनुव्रजत भद्रं वो विषयान्तं नृपोत्तमान्।

rājānaḥ sarva evaite prītyāsmān samupāgatāḥ. prasthitāḥ svāni rāṣṭrāṇi mām āpṛcchya paraṃtapāḥ. te 'nuvrajata bhadraṃ vo viṣayāntaṃ nṛpottamān.

भ्रातुर् वचनम् आज्ञाय पाण्डवा धर्मचारिणः। यथार्हं नृपमुख्यांस् तान् एकैकं समनुव्रजन्।

bhrātur vacanam ājñāya pāṇḍavā dharmacāriṇaḥ. yathārhaṃ nṛpamukhyāṃs tān ekaikaṃ samanuvrajan.

विराटम् अन्वयात् तूर्णं धृष्टद्युम्नः प्रतापवान्। धनंजयो यज्ञसेनं महात्मानं महारथः।

virāṭam anvayāt tūrṇaṃ dhṛṣṭadyumnaḥ pratāpavān. dhanaṃjayo yajñasenaṃ mahātmānaṃ mahārathaḥ.

भीष्मं च धृतराष्ट्रं च भीमसेनो महाबलः। विदुरं च महामतिम्। संजयं च महात्मानं। द्रोणं द्रोणायनिं चैव सामात्यं ससुहृद्गणम्। द्रोणं च ससुतं वीरं सहदेवो महारथः।

bhīṣmaṃ ca dhṛtarāṣṭraṃ ca bhīmaseno mahābalaḥ. viduraṃ ca mahāmatim. saṃjayaṃ ca mahātmānaṃ. droṇaṃ droṇāyaniṃ caiva sāmātyaṃ sasuhṛdgaṇam. droṇaṃ ca sasutaṃ vīraṃ sahadevo mahārathaḥ.

नकुलः सुबलं राजन् सहपुत्रं समन्वयात्। शल्यं तु ससुतं वीरं सत्यकः परवीरहा। भगदत्तं च राजानं कौसल्यं च बृहद्बलम्। भीष्मकं सह पुत्रेण मातुलं च महामतिम्। दाक्षिणात्यांश् च सर्वांश् च हैडिम्बः समनुव्रजत्। द्रौपदेयाः ससौभद्राः पार्वतीयान् महीपतीन्।

nakulaḥ subalaṃ rājan sahaputraṃ samanvayāt. śalyaṃ tu sasutaṃ vīraṃ satyakaḥ paravīrahā. bhagadattaṃ ca rājānaṃ kausalyaṃ ca bṛhadbalam. bhīṣmakaṃ saha putreṇa mātulaṃ ca mahāmatim. dākṣiṇātyāṃś ca sarvāṃś ca haiḍimbaḥ samanuvrajat. draupadeyāḥ sasaubhadrāḥ pārvatīyān mahīpatīn.

अन्वगच्छंस् तथैवान्यान् क्षत्रियान् क्षत्रियर्षभाः। एवं संपूजितास् ते वै जग्मुर् विप्राश् च सर्वशः।

anvagacchaṃs tathaivānyān kṣatriyān kṣatriyarṣabhāḥ. evaṃ saṃpūjitās te vai jagmur viprāś ca sarvaśaḥ.

गतेषु पार्थिवेन्द्रेषु सर्वेषु भरतर्षभ। युधिष्ठिरम् उवाचेदं वासुदेवः प्रतापवान्। कृतार्थं पाण्डवं दृष्ट्वा सिंहासनगतं नृपम्। रोचमानं महेन्द्राभं वासुदेवो ऽब्रवीद् बली।

gateṣu pārthivendreṣu sarveṣu bharatarṣabha. yudhiṣṭhiram uvācedaṃ vāsudevaḥ pratāpavān. kṛtārthaṃ pāṇḍavaṃ dṛṣṭvā siṃhāsanagataṃ nṛpam. rocamānaṃ mahendrābhaṃ vāsudevo 'bravīd balī.

आपृच्छे त्वां गमिष्यामि द्वारकां कुरुनन्दन। राजसूयं क्रतुश्रेष्ठं दिष्ट्या त्वं प्राप्तवान् असि।

āpṛcche tvāṃ gamiṣyāmi dvārakāṃ kurunandana. rājasūyaṃ kratuśreṣṭhaṃ diṣṭyā tvaṃ prāptavān asi.

तम् उवाचैवम् उक्तस् तु धर्मराण् मधुसूदनम्। तव प्रसादाद् गोविन्द प्राप्तवान् अस्मि वै क्रतुम्।

tam uvācaivam uktas tu dharmarāṇ madhusūdanam. tava prasādād govinda prāptavān asmi vai kratum.

समस्तं पार्थिवं क्षत्रं त्वत्प्रसादाद् वशानुगम्। उपादाय बलिं मुख्यं माम् एव समुपस्थितम्। कथं त्वद्गमनार्थं मे वाणी वितरते ऽनघ।

samastaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ tvatprasādād vaśānugam. upādāya baliṃ mukhyaṃ mām eva samupasthitam. kathaṃ tvadgamanārthaṃ me vāṇī vitarate 'nagha.

न वयं त्वाम् ऋते वीर रंस्यामेह कथं चन। अवश्यं चापि गन्तव्या त्वया द्वारवती पुरी।

na vayaṃ tvām ṛte vīra raṃsyāmeha kathaṃ cana. avaśyaṃ cāpi gantavyā tvayā dvāravatī purī.

एवम् उक्तः स धर्मात्मा युधिष्ठिरसहायवान्। अभिगम्याब्रवीत् प्रीतः पृथां पृथुयशा हरिः।

evam uktaḥ sa dharmātmā yudhiṣṭhirasahāyavān. abhigamyābravīt prītaḥ pṛthāṃ pṛthuyaśā hariḥ.

साम्राज्यं समनुप्राप्ताः पुत्रास् ते ऽद्य पितृष्वसः। सिद्धार्था वसुमन्तश् च सा त्वं प्रीतिम् अवाप्नुहि।

sāmrājyaṃ samanuprāptāḥ putrās te 'dya pitṛṣvasaḥ. siddhārthā vasumantaś ca sā tvaṃ prītim avāpnuhi.

अनुज्ञातस् त्वया चाहं द्वारकां गन्तुम् उत्सहे। एवम् उक्त्वा ततः शौरिर् भगिनीं वै पितुस् तदा। सुभद्रां द्रौपदीं चैव सभाजयत केशवः।

anujñātas tvayā cāhaṃ dvārakāṃ gantum utsahe. evam uktvā tataḥ śaurir bhaginīṃ vai pitus tadā. subhadrāṃ draupadīṃ caiva sabhājayata keśavaḥ.

निष्क्रम्यान्तःपुराच् चैव युधिष्ठिरसहायवान्। स्नातश् च कृतजप्यश् च ब्राह्मणान् स्वस्ति वाच्य च।

niṣkramyāntaḥpurāc caiva yudhiṣṭhirasahāyavān. snātaś ca kṛtajapyaś ca brāhmaṇān svasti vācya ca.

ततो मेघवरप्रख्यं स्यन्दनं वै सुकल्पितम्। योजयित्वा महाराज दारुकः प्रत्युपस्थितः।

tato meghavaraprakhyaṃ syandanaṃ vai sukalpitam. yojayitvā mahārāja dārukaḥ pratyupasthitaḥ.

उपस्थितं रथं दृष्ट्वा तार्क्ष्यप्रवरकेतनम्। युधिष्ठिरकिरीटिभ्यां दत्तहस्तो ययौ रथे। प्रदक्षिणम् उपावृत्य समारुह्य महामनाः। प्रययौ पुण्डरीकाक्षस् ततो द्वारवतीं पुरीम्। सात्यकिः कृतवर्मा च रथम् आरुह्य सत्वरौ। वीजयाम् आसतुस् तत्र चामराभ्यां हरिं तदा। बलदेवश् च देवेशो यादवाश् च सहस्रशः। प्रययू राजवत् सर्वे धर्मपुत्रेण पूजिताः। ततः स संमतं राजा हित्वा सौवर्णम् आसनम्।

upasthitaṃ rathaṃ dṛṣṭvā tārkṣyapravaraketanam. yudhiṣṭhirakirīṭibhyāṃ dattahasto yayau rathe. pradakṣiṇam upāvṛtya samāruhya mahāmanāḥ. prayayau puṇḍarīkākṣas tato dvāravatīṃ purīm. sātyakiḥ kṛtavarmā ca ratham āruhya satvarau. vījayām āsatus tatra cāmarābhyāṃ hariṃ tadā. baladevaś ca deveśo yādavāś ca sahasraśaḥ. prayayū rājavat sarve dharmaputreṇa pūjitāḥ. tataḥ sa saṃmataṃ rājā hitvā sauvarṇam āsanam.

तं पद्भ्याम् अनुवव्राज धर्मराजो युधिष्ठिरः। भ्रातृभिः सहितः श्रीमान् वासुदेवं महाबलम्। कार्यमानुषरूपं वै विष्णुं सर्वगुरुं प्रभुम्। वायोर् दूतनरप्रख्यगतिं कुर्वाणम् अग्रतः।

taṃ padbhyām anuvavrāja dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. bhrātṛbhiḥ sahitaḥ śrīmān vāsudevaṃ mahābalam. kāryamānuṣarūpaṃ vai viṣṇuṃ sarvaguruṃ prabhum. vāyor dūtanaraprakhyagatiṃ kurvāṇam agrataḥ.

ततो मुहूर्तं संगृह्य स्यन्दनप्रवरं हरिः। अब्रवीत् पुण्डरीकाक्षः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्।

tato muhūrtaṃ saṃgṛhya syandanapravaraṃ hariḥ. abravīt puṇḍarīkākṣaḥ kuntīputraṃ yudhiṣṭhiram.

अप्रमत्तः स्थितो नित्यं प्रजाः पाहि विशां पते। पर्जन्यम् इव भूतानि महाद्रुमम् इवाण्डजाः। बान्धवास् त्वोपजीवन्तु सहस्राक्षम् इवामराः।

apramattaḥ sthito nityaṃ prajāḥ pāhi viśāṃ pate. parjanyam iva bhūtāni mahādrumam ivāṇḍajāḥ. bāndhavās tvopajīvantu sahasrākṣam ivāmarāḥ.

कृत्वा परस्परेणैवं संविदं कृष्णपाण्डवौ। अन्योन्यं समनुज्ञाप्य जग्मतुः स्वगृहान् प्रति।

kṛtvā paraspareṇaivaṃ saṃvidaṃ kṛṣṇapāṇḍavau. anyonyaṃ samanujñāpya jagmatuḥ svagṛhān prati.

गते द्वारवतीं कृष्णे सात्वतप्रवरे नृप। युधिष्ठिरो महाराजः प्रविवेश पुरं ततः। एको दुर्योधनो राजा शकुनिश् चापि सौबलः। सूतपुत्रश् च राधेयः सह दुःशासनादिभिः। सर्वकामगुणोपेतैर् अर्च्यमानास् तु भारत। तस्यां सभायां दिव्यायाम् ऊषतुस् तौ नरर्षभौ। वैशंपायन उवाच। समाप्ते राजसूये तु क्रतुश्रेष्ठे सुदुर्लभे। शिष्यैः परिवृतो व्यासः पुरस्तात् समपद्यत। सो ऽभ्ययाद् आसनात् तूर्णं भ्रातृभिः परिवारितः। पाद्येनासनदानेन पितामहम् अपूजयत्। अथोपविश्य भगवान् काञ्चने परमासने। आस्यताम् इति चोवाच धर्मराजं युधिष्ठिरम्। अथोपविष्टं राजानं भ्रातृभिः परिवारितम्। उवाच भगवान् व्यासस् तत्तद्वाक्यविशारदः। दिष्ट्या वर्धसि कौन्तेय साम्राज्यं प्राप्य दुर्लभम्। वर्धिताः कुरवः सर्वे त्वया कुरुकुलोद्वह। आपृच्छे त्वां गमिष्यामि पूजितो ऽस्मि विशां पते। एवम् उक्तः स कृष्णेन धर्मराजो युधिष्ठिरः। अभिवाद्योपसंगृह्य पितामहम् अथाब्रवीत्। युधिष्ठिर उवाच। संशयो द्विपदां श्रेष्ठ ममोत्पन्नः सुदुर्लभः। तस्य नान्यो ऽस्ति वक्ता वै त्वाम् ऋते द्विजपुंगव। उत्पातांस् त्रिविधान् प्राह नारदो भगवान् ऋषिः। दिव्यांश् चैवान्तरिक्षांश् च पार्थिवांश् च पितामह। वैशंपायन उवाच। अपि चैद्यस्य पतनाच् छन्नम् औत्पातिकं महत्। राज्ञस् तु वचनं श्रुत्वा पराशरसुतः प्रभुः। कृष्णद्वैपायनो व्यास इदं वचनम् अब्रवीत्। त्रयोदश समा राजन्न् उत्पातानां फलं महत्। सर्वक्षत्रविनाशाय भविष्यति विशां पते। त्वाम् एकं कारणं कृत्वा कालेन भरतर्षभ। समेतं पार्थिवं क्षत्रं क्षयं यास्यति भारत। दुर्योधनापराधेन भीमार्जुनबलेन च। स्वप्ने द्रक्ष्यसि राजेन्द्र क्षपान्ते त्वं वृषध्वजम्। नीलकण्ठं भवं स्थाणुं कापालिं त्रिपुरान्तकम्। उग्रं रुद्रं पशुपतिं महादेवम् उमापतिम्। हरं शर्वं वृषं शूलिं पिनाकिं कृत्तिवाससम्। कैलासकूटप्रतिमे वृषभे ऽवस्थितं शिवम्। निरीक्षमाणं सततं पितृराजाश्रितां दिशम्। एवम् ईदृशकं स्वप्नं द्रक्ष्यसि त्वं विशां पते। मा तत्कृते ह्य् अनुध्याहि कालो हि दुरतिक्रमः। स्वस्ति ते ऽस्तु गमिष्यामि कैलासं पर्वतं प्रति। वैशंपायन उवाच। अप्रमत्तः स्थितो दान्तः पृथिवीं परिपालय। एवम् उक्त्वा स भगवान् कैलासं पर्वतं ययौ। कृष्णद्वैपायनो व्यासः सह शिष्यैः श्रुतानुगैः। गते पितामहे राजा चिन्ताशोकसमन्वितः। निःश्वसन्न् उष्णम् असकृत् तम् एवार्थं विचिन्तयन्। कथं तु दैवं शक्येत पौरुषेण प्रबाधितुम्। अवश्यम् एव भविता यद् उक्तं परमर्षिणा। ततो ऽब्रवीन् महातेजाः सर्वान् भ्रातॄन् युधिष्ठिरः। श्रुतं वै पुरुषव्याघ्रा यन् मां द्वैपायनो ऽब्रवीत्। तदा तद्वचनं श्रुत्वा मरणे निश्चिता मतिः। सर्वक्षत्रस्य निधने यद्य् अहं हेतुर् ईप्सितः। कालेन निर्मितस् तात को ममार्थो ऽस्ति जीवतः। एवं ब्रुवन्तं राजानं फाल्गुनः प्रत्यभाषत। मा राजन् कश्मलं घोरं प्राविशो बुद्धिनाशनम्। संप्रधार्य महाराज यत् क्षमं तत् समाचर। ततो ऽब्रवीत् सत्यधृतिर् भ्रातॄन् सर्वान् युधिष्ठिरः। द्वैपायनस्य वचनं तत्रैव समचिन्तयन्। अद्य प्रभृति भद्रं वः प्रतिज्ञां मे निबोधत। त्रयोदश समास् तात को ममार्थो ऽस्ति जीवतः। न प्रवक्ष्यामि परुषं भ्रातॄन् अन्यांश् च पार्थिवान्। स्थितो निदेशे ज्ञातीनां योक्ष्ये तत् समुदाहरन्। एवं मे वर्तमानस्य स्वसुतेष्व् इतरेषु च। भेदो न भविता लोके भेदमूलो हि विग्रहः। विग्रहं दूरतो रक्षन् प्रियाण्य् एव समाचरन्। वाच्यतां न गमिष्यामि लोकेषु मनुजर्षभाः। भ्रातुर् ज्येष्ठस्य वचनं पाण्डवाः संनिशम्य तत्। तम् एव समवर्तन्त धर्मराजहिते रताः। संसत्सु समयं कृत्वा धर्मराड् भ्रातृभिः सह। पितॄंस् तर्प्य यथान्यायं देवताश् च विशां पते। कृतमङ्गलकल्याणो भ्रातृभिः परिवारितः। गतेषु क्षत्रियेन्द्रेषु सर्वेषु भरतर्षभ। युधिष्ठिरः सहामात्यः प्रविवेश पुरोत्तमम्। दुर्योधनो महाराज शकुनिश् चापि सौबलः। सभायां रमणीयायां तत्रैवास्ते नराधिप।

gate dvāravatīṃ kṛṣṇe sātvatapravare nṛpa. yudhiṣṭhiro mahārājaḥ praviveśa puraṃ tataḥ. eko duryodhano rājā śakuniś cāpi saubalaḥ. sūtaputraś ca rādheyaḥ saha duḥśāsanādibhiḥ. sarvakāmaguṇopetair arcyamānās tu bhārata. tasyāṃ sabhāyāṃ divyāyām ūṣatus tau nararṣabhau. vaiśaṃpāyana uvāca. samāpte rājasūye tu kratuśreṣṭhe sudurlabhe. śiṣyaiḥ parivṛto vyāsaḥ purastāt samapadyata. so 'bhyayād āsanāt tūrṇaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ. pādyenāsanadānena pitāmaham apūjayat. athopaviśya bhagavān kāñcane paramāsane. āsyatām iti covāca dharmarājaṃ yudhiṣṭhiram. athopaviṣṭaṃ rājānaṃ bhrātṛbhiḥ parivāritam. uvāca bhagavān vyāsas tattadvākyaviśāradaḥ. diṣṭyā vardhasi kaunteya sāmrājyaṃ prāpya durlabham. vardhitāḥ kuravaḥ sarve tvayā kurukulodvaha. āpṛcche tvāṃ gamiṣyāmi pūjito 'smi viśāṃ pate. evam uktaḥ sa kṛṣṇena dharmarājo yudhiṣṭhiraḥ. abhivādyopasaṃgṛhya pitāmaham athābravīt. yudhiṣṭhira uvāca. saṃśayo dvipadāṃ śreṣṭha mamotpannaḥ sudurlabhaḥ. tasya nānyo 'sti vaktā vai tvām ṛte dvijapuṃgava. utpātāṃs trividhān prāha nārado bhagavān ṛṣiḥ. divyāṃś caivāntarikṣāṃś ca pārthivāṃś ca pitāmaha. vaiśaṃpāyana uvāca. api caidyasya patanāc channam autpātikaṃ mahat. rājñas tu vacanaṃ śrutvā parāśarasutaḥ prabhuḥ. kṛṣṇadvaipāyano vyāsa idaṃ vacanam abravīt. trayodaśa samā rājann utpātānāṃ phalaṃ mahat. sarvakṣatravināśāya bhaviṣyati viśāṃ pate. tvām ekaṃ kāraṇaṃ kṛtvā kālena bharatarṣabha. sametaṃ pārthivaṃ kṣatraṃ kṣayaṃ yāsyati bhārata. duryodhanāparādhena bhīmārjunabalena ca. svapne drakṣyasi rājendra kṣapānte tvaṃ vṛṣadhvajam. nīlakaṇṭhaṃ bhavaṃ sthāṇuṃ kāpāliṃ tripurāntakam. ugraṃ rudraṃ paśupatiṃ mahādevam umāpatim. haraṃ śarvaṃ vṛṣaṃ śūliṃ pinākiṃ kṛttivāsasam. kailāsakūṭapratime vṛṣabhe 'vasthitaṃ śivam. nirīkṣamāṇaṃ satataṃ pitṛrājāśritāṃ diśam. evam īdṛśakaṃ svapnaṃ drakṣyasi tvaṃ viśāṃ pate. mā tatkṛte hy anudhyāhi kālo hi duratikramaḥ. svasti te 'stu gamiṣyāmi kailāsaṃ parvataṃ prati. vaiśaṃpāyana uvāca. apramattaḥ sthito dāntaḥ pṛthivīṃ paripālaya. evam uktvā sa bhagavān kailāsaṃ parvataṃ yayau. kṛṣṇadvaipāyano vyāsaḥ saha śiṣyaiḥ śrutānugaiḥ. gate pitāmahe rājā cintāśokasamanvitaḥ. niḥśvasann uṣṇam asakṛt tam evārthaṃ vicintayan. kathaṃ tu daivaṃ śakyeta pauruṣeṇa prabādhitum. avaśyam eva bhavitā yad uktaṃ paramarṣiṇā. tato 'bravīn mahātejāḥ sarvān bhrātṝn yudhiṣṭhiraḥ. śrutaṃ vai puruṣavyāghrā yan māṃ dvaipāyano 'bravīt. tadā tadvacanaṃ śrutvā maraṇe niścitā matiḥ. sarvakṣatrasya nidhane yady ahaṃ hetur īpsitaḥ. kālena nirmitas tāta ko mamārtho 'sti jīvataḥ. evaṃ bruvantaṃ rājānaṃ phālgunaḥ pratyabhāṣata. mā rājan kaśmalaṃ ghoraṃ prāviśo buddhināśanam. saṃpradhārya mahārāja yat kṣamaṃ tat samācara. tato 'bravīt satyadhṛtir bhrātṝn sarvān yudhiṣṭhiraḥ. dvaipāyanasya vacanaṃ tatraiva samacintayan. adya prabhṛti bhadraṃ vaḥ pratijñāṃ me nibodhata. trayodaśa samās tāta ko mamārtho 'sti jīvataḥ. na pravakṣyāmi paruṣaṃ bhrātṝn anyāṃś ca pārthivān. sthito nideśe jñātīnāṃ yokṣye tat samudāharan. evaṃ me vartamānasya svasuteṣv itareṣu ca. bhedo na bhavitā loke bhedamūlo hi vigrahaḥ. vigrahaṃ dūrato rakṣan priyāṇy eva samācaran. vācyatāṃ na gamiṣyāmi lokeṣu manujarṣabhāḥ. bhrātur jyeṣṭhasya vacanaṃ pāṇḍavāḥ saṃniśamya tat. tam eva samavartanta dharmarājahite ratāḥ. saṃsatsu samayaṃ kṛtvā dharmarāḍ bhrātṛbhiḥ saha. pitṝṃs tarpya yathānyāyaṃ devatāś ca viśāṃ pate. kṛtamaṅgalakalyāṇo bhrātṛbhiḥ parivāritaḥ. gateṣu kṣatriyendreṣu sarveṣu bharatarṣabha. yudhiṣṭhiraḥ sahāmātyaḥ praviveśa purottamam. duryodhano mahārāja śakuniś cāpi saubalaḥ. sabhāyāṃ ramaṇīyāyāṃ tatraivāste narādhipa.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...