महाभारत 2.16 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

महाभारत

←सभा पर्व→

←अध्याय 16→

[mh-2-16] • 51 श्लोकाः

वासुदेव उवाच। जातस्य भारते वंशे तथा कुन्त्याः सुतस्य च। या वै युक्ता मतिः सेयम् अर्जुनेन प्रदर्शिता।

vāsudeva uvāca. jātasya bhārate vaṃśe tathā kuntyāḥ sutasya ca. yā vai yuktā matiḥ seyam arjunena pradarśitā.

न मृत्योः समयं विद्म रात्रौ वा यदि वा दिवा। न चापि कं चिद् अमरम् अयुद्धेनापि शुश्रुमः।

na mṛtyoḥ samayaṃ vidma rātrau vā yadi vā divā. na cāpi kaṃ cid amaram ayuddhenāpi śuśrumaḥ.

एतावद् एव पुरुषैः कार्यं हृदयतोषणम्। नयेन विधिदृष्टेन यद् उपक्रमते परान्।

etāvad eva puruṣaiḥ kāryaṃ hṛdayatoṣaṇam. nayena vidhidṛṣṭena yad upakramate parān.

सुनयस्यानपायस्य संयुगे परमः क्रमः। संशयो जायते साम्ये साम्यं च न भवेद् द्वयोः।

sunayasyānapāyasya saṃyuge paramaḥ kramaḥ. saṃśayo jāyate sāmye sāmyaṃ ca na bhaved dvayoḥ.

ते वयं नयम् आस्थाय शत्रुदेहसमीपगाः। कथम् अन्तं न गच्छेम वृक्षस्येव नदीरयाः। पररन्ध्रे पराक्रान्ताः स्वरन्ध्रावरणे स्थिताः।

te vayaṃ nayam āsthāya śatrudehasamīpagāḥ. katham antaṃ na gacchema vṛkṣasyeva nadīrayāḥ. pararandhre parākrāntāḥ svarandhrāvaraṇe sthitāḥ.

व्यूढानीकैर् अनुबलैर् नोपेयाद् बलवत्तरम्। इति बुद्धिमतां नीतिस् तन् ममापीह रोचते।

vyūḍhānīkair anubalair nopeyād balavattaram. iti buddhimatāṃ nītis tan mamāpīha rocate.

अनवद्या ह्य् असंबुद्धाः प्रविष्टाः शत्रुसद्म तत्। शत्रुदेहम् उपाक्रम्य तं कामं प्राप्नुयामहे।

anavadyā hy asaṃbuddhāḥ praviṣṭāḥ śatrusadma tat. śatrudeham upākramya taṃ kāmaṃ prāpnuyāmahe.

एको ह्य् एव श्रियं नित्यं बिभर्ति पुरुषर्षभ। अन्तरात्मेव भूतानां तत्क्षये वै बलक्षयः। चतुःकिक्कु (सिच्) चतुर्दंष्ट्रो द्विशुक्तो दशपद्मवान्। षड् उन्नतैर् दश बृहत् त्रिभिर् व्याप्तोति पार्थिवः।

eko hy eva śriyaṃ nityaṃ bibharti puruṣarṣabha. antarātmeva bhūtānāṃ tatkṣaye vai balakṣayaḥ. catuḥkikku (sic) caturdaṃṣṭro dviśukto daśapadmavān. ṣaḍ unnatair daśa bṛhat tribhir vyāptoti pārthivaḥ.

अथ चेत् तं निहत्याजौ शेषेणाभिसमागताः। प्राप्नुयाम ततः स्वर्गं ज्ञातित्राणपरायणाः।

atha cet taṃ nihatyājau śeṣeṇābhisamāgatāḥ. prāpnuyāma tataḥ svargaṃ jñātitrāṇaparāyaṇāḥ.

युधिष्ठिर उवाच। कृष्ण को ऽयं जरासंधः किंवीर्यः किंपराक्रमः। यस् त्वां स्पृष्ट्वाग्निसदृशं न दग्धः शलभो यथा।

yudhiṣṭhira uvāca. kṛṣṇa ko 'yaṃ jarāsaṃdhaḥ kiṃvīryaḥ kiṃparākramaḥ. yas tvāṃ spṛṣṭvāgnisadṛśaṃ na dagdhaḥ śalabho yathā.

कृष्ण उवाच। शृणु राजञ् जरासंधो यद्वीर्यो यत्पराक्रमः। यथा चोपेक्षितो ऽस्माभिर् बहुशः कृतविप्रियः।

kṛṣṇa uvāca. śṛṇu rājañ jarāsaṃdho yadvīryo yatparākramaḥ. yathā copekṣito 'smābhir bahuśaḥ kṛtavipriyaḥ.

अक्षौहिणीनां तिसृणाम् आसीत् समरदर्पितः। राजा बृहद्रथो नाम मगधाधिपतिः पतिः।

akṣauhiṇīnāṃ tisṛṇām āsīt samaradarpitaḥ. rājā bṛhadratho nāma magadhādhipatiḥ patiḥ.

रूपवान् वीर्यसंपन्नः श्रीमान् अतुलविक्रमः। स्वराज्यं कारयाम् आस मगधेषु गिरिव्रजे। नित्यं दीक्षाकृशतनुः शतक्रतुर् इवापरः।

rūpavān vīryasaṃpannaḥ śrīmān atulavikramaḥ. svarājyaṃ kārayām āsa magadheṣu girivraje. nityaṃ dīkṣākṛśatanuḥ śatakratur ivāparaḥ.

तेजसा सूर्यसदृशः क्षमया पृथिवीसमः। यमान्तकसमः कोपे श्रिया वैश्रवणोपमः।

tejasā sūryasadṛśaḥ kṣamayā pṛthivīsamaḥ. yamāntakasamaḥ kope śriyā vaiśravaṇopamaḥ.

तस्याभिजनसंयुक्तैर् गुणैर् भरतसत्तम। व्याप्तेयं पृथिवी सर्वा सूर्यस्येव गभस्तिभिः।

tasyābhijanasaṃyuktair guṇair bharatasattama. vyāpteyaṃ pṛthivī sarvā sūryasyeva gabhastibhiḥ.

स काशिराजस्य सुते यमजे भरतर्षभ। उपयेमे महावीर्यो रूपद्रविणसंमते।

sa kāśirājasya sute yamaje bharatarṣabha. upayeme mahāvīryo rūpadraviṇasaṃmate.

तयोश् चकार समयं मिथः स पुरुषर्षभः। नातिवर्तिष्य इत्य् एवं पत्नीभ्यां संनिधौ तदा।

tayoś cakāra samayaṃ mithaḥ sa puruṣarṣabhaḥ. nātivartiṣya ity evaṃ patnībhyāṃ saṃnidhau tadā.

स ताभ्यां शुशुभे राजा पत्नीभ्यां मनुजाधिप। प्रियाभ्याम् अनुरूपाभ्यां करेणुभ्याम् इव द्विपः।

sa tābhyāṃ śuśubhe rājā patnībhyāṃ manujādhipa. priyābhyām anurūpābhyāṃ kareṇubhyām iva dvipaḥ.

तयोर् मध्यगतश् चापि रराज वसुधाधिपः। गङ्गायमुनयोर् मध्ये मूर्तिमान् इव सागरः।

tayor madhyagataś cāpi rarāja vasudhādhipaḥ. gaṅgāyamunayor madhye mūrtimān iva sāgaraḥ.

विषयेषु निमग्नस्य तस्य यौवनम् अत्यगात्। न च वंशकरः पुत्रस् तस्याजायत कश् चन।

viṣayeṣu nimagnasya tasya yauvanam atyagāt. na ca vaṃśakaraḥ putras tasyājāyata kaś cana.

मङ्गलैर् बहुभिर् होमैः पुत्रकामाभिर् इष्टिभिः। नाससाद नृपश्रेष्ठः पुत्रं कुलविवर्धनम्। स भार्याभ्यां सह तदा निर्वेदम् अगमद् भृशम्। राज्यं चापि परित्यज्य तपोवनम् अथाश्रयत्। वार्यमाणः प्रकृतिभिर् नृपभक्त्या विशां पते।

maṅgalair bahubhir homaiḥ putrakāmābhir iṣṭibhiḥ. nāsasāda nṛpaśreṣṭhaḥ putraṃ kulavivardhanam. sa bhāryābhyāṃ saha tadā nirvedam agamad bhṛśam. rājyaṃ cāpi parityajya tapovanam athāśrayat. vāryamāṇaḥ prakṛtibhir nṛpabhaktyā viśāṃ pate.

अथ काक्षीवतः पुत्रं गौतमस्य महात्मनः। शुश्राव तपसि श्रान्तम् उदारं चण्डकौशिकम्।

atha kākṣīvataḥ putraṃ gautamasya mahātmanaḥ. śuśrāva tapasi śrāntam udāraṃ caṇḍakauśikam.

यदृच्छयागतं तं तु वृक्षमूलम् उपाश्रितम्। पत्नीभ्यां सहितो राजा सर्वरत्नैर् अतोषयत्। बृहद्रथं च स ऋषिर् यथावत् प्रत्यनन्दत। उपविष्टश् च तेनाथ अनुज्ञातो महात्मना। तम् अपृच्छत् तदा विप्रः किम् आगमनम् इत्य् अथ। पौरैर् अनुगतस्यैव पत्नीभ्यां सहितस्य च। स उवाच मुनिं राजा भगवन् नास्ति मे सुतः। अपुत्रस्य वृथा जन्म इत्य् आहुर् मुनिसत्तमाः। तादृशस्य हि राज्येन वृद्धत्वे किं प्रयोजनम्। सो ऽहं तपश् चरिष्यामि पत्नीभ्यां सहितो वने। नाप्रजस्य मुने कीर्तिः स्वर्गश् चैवाक्षयो भवेत्। एवम् उक्तस्य राज्ञा तु मुनेः कारुण्यम् आगतम्।

yadṛcchayāgataṃ taṃ tu vṛkṣamūlam upāśritam. patnībhyāṃ sahito rājā sarvaratnair atoṣayat. bṛhadrathaṃ ca sa ṛṣir yathāvat pratyanandata. upaviṣṭaś ca tenātha anujñāto mahātmanā. tam apṛcchat tadā vipraḥ kim āgamanam ity atha. paurair anugatasyaiva patnībhyāṃ sahitasya ca. sa uvāca muniṃ rājā bhagavan nāsti me sutaḥ. aputrasya vṛthā janma ity āhur munisattamāḥ. tādṛśasya hi rājyena vṛddhatve kiṃ prayojanam. so 'haṃ tapaś cariṣyāmi patnībhyāṃ sahito vane. nāprajasya mune kīrtiḥ svargaś caivākṣayo bhavet. evam uktasya rājñā tu muneḥ kāruṇyam āgatam.

तम् अब्रवीत् सत्यधृतिः सत्यवाग् ऋषिसत्तमः। परितुष्टो ऽस्मि ते राजन् वरं वरय सुव्रत।

tam abravīt satyadhṛtiḥ satyavāg ṛṣisattamaḥ. parituṣṭo 'smi te rājan varaṃ varaya suvrata.

ततः सभार्यः प्रणतस् तम् उवाच बृहद्रथः। पुत्रदर्शननैराश्याद् बाष्पगद्गदया गिरा।

tataḥ sabhāryaḥ praṇatas tam uvāca bṛhadrathaḥ. putradarśananairāśyād bāṣpagadgadayā girā.

बृहद्रथ उवाच। भगवन् राज्यम् उत्सृज्य प्रस्थितस्य तपोवनम्। किं वरेणाल्पभाग्यस्य किं राज्येनाप्रजस्य मे।

bṛhadratha uvāca. bhagavan rājyam utsṛjya prasthitasya tapovanam. kiṃ vareṇālpabhāgyasya kiṃ rājyenāprajasya me.

कृष्ण उवाच। एतच् छ्रुत्वा मुनिर् ध्यानम् अगमत् क्षुभितेन्द्रियः। तस्यैव चाम्रवृक्षस्य छायायां समुपाविशत्।

kṛṣṇa uvāca. etac chrutvā munir dhyānam agamat kṣubhitendriyaḥ. tasyaiva cāmravṛkṣasya chāyāyāṃ samupāviśat.

तस्योपविष्टस्य मुनेर् उत्सङ्गे निपपात ह। अवातम् अशुकादष्टम् एकम् आम्रफलं किल।

tasyopaviṣṭasya muner utsaṅge nipapāta ha. avātam aśukādaṣṭam ekam āmraphalaṃ kila.

तत् प्रगृह्य मुनिश्रेष्ठो हृदयेनाभिमन्त्र्य च। राज्ञे ददाव् अप्रतिमं पुत्रसंप्राप्तिकारकम्।

tat pragṛhya muniśreṣṭho hṛdayenābhimantrya ca. rājñe dadāv apratimaṃ putrasaṃprāptikārakam.

उवाच च महाप्राज्ञस् तं राजानं महामुनिः। गच्छ राजन् कृतार्थो ऽसि निवर्त मनुजाधिप। एष ते तनयो राजन् मा तप्सीस् त्वं तपो वने। प्रजाः पालय धर्मेण एष धर्मो महीक्षिताम्। यजस्व विविधैर् यज्ञैर् इन्द्रं तर्पय चेन्दुना। पुत्रं राज्ये प्रतिष्ठाप्य तत आश्रमम् आव्रज। अष्टौ वरान् प्रयच्छामि तव पुत्रस्य पार्थिव। ब्रह्मण्यताम् अजेयत्वं युद्धेषु च तथा रतिम्। प्रियातिथेयतां चैव दीनानाम् अन्ववेक्षणम्। तथा बलं च सुमहल् लोके कीर्तिं च शाश्वतीम्। अनुरागं प्रजानां च ददौ तस्मै स कौशिकः। गच्छ राजन् कृतार्थो ऽसि निवर्तस्व जनाधिप। अनुज्ञातः स ऋषिणा पत्नीभ्यां सहितो नृपः। पौरैर् अनुगतश् चापि विवेश स्वपुरं पुनः। एतच् छ्रुत्वा मुनेर् वाक्यं शिरसा प्रणिपत्य च। मुनेः पादौ महाप्राज्ञः स नृपः स्वगृहं गतः।

uvāca ca mahāprājñas taṃ rājānaṃ mahāmuniḥ. gaccha rājan kṛtārtho 'si nivarta manujādhipa. eṣa te tanayo rājan mā tapsīs tvaṃ tapo vane. prajāḥ pālaya dharmeṇa eṣa dharmo mahīkṣitām. yajasva vividhair yajñair indraṃ tarpaya cendunā. putraṃ rājye pratiṣṭhāpya tata āśramam āvraja. aṣṭau varān prayacchāmi tava putrasya pārthiva. brahmaṇyatām ajeyatvaṃ yuddheṣu ca tathā ratim. priyātitheyatāṃ caiva dīnānām anvavekṣaṇam. tathā balaṃ ca sumahal loke kīrtiṃ ca śāśvatīm. anurāgaṃ prajānāṃ ca dadau tasmai sa kauśikaḥ. gaccha rājan kṛtārtho 'si nivartasva janādhipa. anujñātaḥ sa ṛṣiṇā patnībhyāṃ sahito nṛpaḥ. paurair anugataś cāpi viveśa svapuraṃ punaḥ. etac chrutvā muner vākyaṃ śirasā praṇipatya ca. muneḥ pādau mahāprājñaḥ sa nṛpaḥ svagṛhaṃ gataḥ.

यथासमयम् आज्ञाय तदा स नृपसत्तमः। द्वाभ्याम् एकं फलं प्रादात् पत्नीभ्यां भरतर्षभ। मुनेश् च बहुमानेन कालस्य च विपर्ययात्।

yathāsamayam ājñāya tadā sa nṛpasattamaḥ. dvābhyām ekaṃ phalaṃ prādāt patnībhyāṃ bharatarṣabha. muneś ca bahumānena kālasya ca viparyayāt.

ते तद् आम्रं द्विधा कृत्वा भक्षयाम् आसतुः शुभे। भावित्वाद् अपि चार्थस्य सत्यवाक्यात् तथा मुनेः।

te tad āmraṃ dvidhā kṛtvā bhakṣayām āsatuḥ śubhe. bhāvitvād api cārthasya satyavākyāt tathā muneḥ.

तयोः समभवद् गर्भः फलप्राशनसंभवः। ते च दृष्ट्वा नरपतिः परां मुदम् अवाप ह।

tayoḥ samabhavad garbhaḥ phalaprāśanasaṃbhavaḥ. te ca dṛṣṭvā narapatiḥ parāṃ mudam avāpa ha.

अथ काले महाप्राज्ञ यथासमयम् आगते। प्रजायेताम् उभे राजञ् शरीरशकले तदा।

atha kāle mahāprājña yathāsamayam āgate. prajāyetām ubhe rājañ śarīraśakale tadā.

एकाक्षिबाहुचरणे अर्धोदरमुखस्फिजे। दृष्ट्वा शरीरशकले प्रवेपाते उभे भृशम्।

ekākṣibāhucaraṇe ardhodaramukhasphije. dṛṣṭvā śarīraśakale pravepāte ubhe bhṛśam.

उद्विग्ने सह संमन्त्र्य ते भगिन्यौ तदाबले। सजीवे प्राणिशकले तत्यजाते सुदुःखिते।

udvigne saha saṃmantrya te bhaginyau tadābale. sajīve prāṇiśakale tatyajāte suduḥkhite.

तयोर् धात्र्यौ सुसंवीते कृत्वा ते गर्भसंप्लवे। निर्गम्यान्तःपुरद्वारात् समुत्सृज्याशु जग्मतुः। दुकूलाभ्यां सुसंछन्ने पाण्डराभ्याम् उभे तदा। अज्ञाते कस्य चित् ते तु जहतुस् ते चतुष्पथे। ततो विविशतुर् धात्र्यौ पुनर् अन्तःपुरं तदा। कथयाम् आसतुर् उभे देवीभ्यां तु पृथक् पृथक्।

tayor dhātryau susaṃvīte kṛtvā te garbhasaṃplave. nirgamyāntaḥpuradvārāt samutsṛjyāśu jagmatuḥ. dukūlābhyāṃ susaṃchanne pāṇḍarābhyām ubhe tadā. ajñāte kasya cit te tu jahatus te catuṣpathe. tato viviśatur dhātryau punar antaḥpuraṃ tadā. kathayām āsatur ubhe devībhyāṃ tu pṛthak pṛthak.

ते चतुष्पथनिक्षिप्ते जरा नामाथ राक्षसी। जग्राह मनुजव्याघ्र मांसशोणितभोजना।

te catuṣpathanikṣipte jarā nāmātha rākṣasī. jagrāha manujavyāghra māṃsaśoṇitabhojanā.

कर्तुकामा सुखवहे शकले सा तु राक्षसी। संघट्टयाम् आस तदा विधानबलचोदिता।

kartukāmā sukhavahe śakale sā tu rākṣasī. saṃghaṭṭayām āsa tadā vidhānabalacoditā.

ते समानीतमात्रे तु शकले पुरुषर्षभ। एकमूर्तिकृते वीरः कुमारः समपद्यत।

te samānītamātre tu śakale puruṣarṣabha. ekamūrtikṛte vīraḥ kumāraḥ samapadyata.

ततः सा राक्षसी राजन् विस्मयोत्फुल्ललोचना। न शशाक समुद्वोढुं वज्रसारमयं शिशुम्।

tataḥ sā rākṣasī rājan vismayotphullalocanā. na śaśāka samudvoḍhuṃ vajrasāramayaṃ śiśum.

बालस् ताम्रतलं मुष्टिं कृत्वा चास्ये निधाय सः। प्राक्रोशद् अतिसंरम्भात् सतोय इव तोयदः।

bālas tāmratalaṃ muṣṭiṃ kṛtvā cāsye nidhāya saḥ. prākrośad atisaṃrambhāt satoya iva toyadaḥ.

तेन शब्देन संभ्रान्तः सहसान्तःपुरे जनः। निर्जगाम नरव्याघ्र राज्ञा सह परंतप।

tena śabdena saṃbhrāntaḥ sahasāntaḥpure janaḥ. nirjagāma naravyāghra rājñā saha paraṃtapa.

ते चाबले परिग्लाने पयःपूर्णपयोधरे। निराशे पुत्रलाभाय सहसैवाभ्यगच्छताम्।

te cābale pariglāne payaḥpūrṇapayodhare. nirāśe putralābhāya sahasaivābhyagacchatām.

अथ दृष्ट्वा तथाभूते राजानं चेष्टसंततिम्। तं च बालं सुबलिनं चिन्तयाम् आस राक्षसी।

atha dṛṣṭvā tathābhūte rājānaṃ ceṣṭasaṃtatim. taṃ ca bālaṃ subalinaṃ cintayām āsa rākṣasī.

नार्हामि विषये राज्ञो वसन्ती पुत्रगृद्धिनः। बालं पुत्रम् इमं हन्तुं धार्मिकस्य महात्मनः। बालं पुत्रम् उपादातुं मेघलेखेव भास्करम्।

nārhāmi viṣaye rājño vasantī putragṛddhinaḥ. bālaṃ putram imaṃ hantuṃ dhārmikasya mahātmanaḥ. bālaṃ putram upādātuṃ meghalekheva bhāskaram.

सा कृत्वा मानुषं रूपम् उवाच मनुजाधिपम्। बृहद्रथ सुतस् ते ऽयं मद्दत्तः प्रतिगृह्यताम्।

sā kṛtvā mānuṣaṃ rūpam uvāca manujādhipam. bṛhadratha sutas te 'yaṃ maddattaḥ pratigṛhyatām.

तव पत्नीद्वये जातो द्विजातिवरशासनात्। धात्रीजनपरित्यक्तो मयायं परिरक्षितः।

tava patnīdvaye jāto dvijātivaraśāsanāt. dhātrījanaparityakto mayāyaṃ parirakṣitaḥ.

ततस् ते भरतश्रेष्ठ काशिराजसुते शुभे। तं बालम् अभिपत्याशु प्रस्नवैर् अभिषिञ्चताम्।

tatas te bharataśreṣṭha kāśirājasute śubhe. taṃ bālam abhipatyāśu prasnavair abhiṣiñcatām.

ततः स राजा संहृष्टः सर्वं तद् उपलभ्य च। अपृच्छन् नवहेमाभां राक्षसीं ताम् अराक्षसीम्।

tataḥ sa rājā saṃhṛṣṭaḥ sarvaṃ tad upalabhya ca. apṛcchan navahemābhāṃ rākṣasīṃ tām arākṣasīm.

का त्वं कमलगर्भाभे मम पुत्रप्रदायिनी। कामया ब्रूहि कल्याणि देवता प्रतिभासि मे।

kā tvaṃ kamalagarbhābhe mama putrapradāyinī. kāmayā brūhi kalyāṇi devatā pratibhāsi me.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...