रामायण 7.36 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←उत्तर काण्ड

←अध्याय 36→

[rm-7-36] • 46 श्लोकाः

ततः पितामहं दृष्ट्वा वायुः पुत्रवधार्दितः। शिशुकं तं समादाय उत्तस्थौ धातुर् अग्रतः।

tataḥ pitāmahaṃ dṛṣṭvā vāyuḥ putravadhārditaḥ. śiśukaṃ taṃ samādāya uttasthau dhātur agrataḥ.

चलत्कुण्डलमौलिस्रक्तपनीयविभूषणः। पादयोर् न्यपतद् वायुस् तिस्रो ऽवस्थाय वेधसे।

calatkuṇḍalamaulisraktapanīyavibhūṣaṇaḥ. pādayor nyapatad vāyus tisro 'vasthāya vedhase.

तं तु वेदविदाद्यस् तु लम्बाभरणशोभिना। वायुम् उत्थाप्य हस्तेन शिशुं तं परिमृष्टवान्।

taṃ tu vedavidādyas tu lambābharaṇaśobhinā. vāyum utthāpya hastena śiśuṃ taṃ parimṛṣṭavān.

स्पृष्टमात्रस् ततः सो ऽथ सलीलं पद्मजन्मना। जलसिक्तं यथा सस्यं पुनर् जीवितम् आप्तवान्।

spṛṣṭamātras tataḥ so 'tha salīlaṃ padmajanmanā. jalasiktaṃ yathā sasyaṃ punar jīvitam āptavān.

प्राणवन्तम् इमं दृष्ट्वा प्राणो गन्धवहो मुदा। चचार सर्वभूतेषु संनिरुद्धं यथापुरा।

prāṇavantam imaṃ dṛṣṭvā prāṇo gandhavaho mudā. cacāra sarvabhūteṣu saṃniruddhaṃ yathāpurā.

मरुद्रोगविनिर्मुक्ताः प्रजा वै मुदिताभवन्। शीतवातविनिर्मुक्ताः पद्मिन्य इव साम्बुजाः।

marudrogavinirmuktāḥ prajā vai muditābhavan. śītavātavinirmuktāḥ padminya iva sāmbujāḥ.

ततस् त्रियुग्मस् त्रिककुत् त्रिधामा त्रिदशार्चितः। उवाच देवता ब्रह्मा मारुतप्रियकाम्यया।

tatas triyugmas trikakut tridhāmā tridaśārcitaḥ. uvāca devatā brahmā mārutapriyakāmyayā.

भो महेन्द्राग्निवरुणधनेश्वरमहेश्वराः। जानताम् अपि तत् सर्वं हितं वक्ष्यामि श्रूयताम्।

bho mahendrāgnivaruṇadhaneśvaramaheśvarāḥ. jānatām api tat sarvaṃ hitaṃ vakṣyāmi śrūyatām.

अनेन शिशुना कार्यं कर्तव्यं वो भविष्यति। ददतास्य वरान् सर्वे मारुतस्यास्य तुष्टिदान्।

anena śiśunā kāryaṃ kartavyaṃ vo bhaviṣyati. dadatāsya varān sarve mārutasyāsya tuṣṭidān.

ततः सहस्रनयनः प्रीतिरक्तः शुभाननः। कुशे शयमयीं मालां समुत्क्षिप्येदम् अब्रवीत्।

tataḥ sahasranayanaḥ prītiraktaḥ śubhānanaḥ. kuśe śayamayīṃ mālāṃ samutkṣipyedam abravīt.

मत्करोत्सृष्टवज्रेण हनुर् अस्य यथा क्षतः। नाम्नैष कपिशार्दूलो भविता हनुमान् इति।

matkarotsṛṣṭavajreṇa hanur asya yathā kṣataḥ. nāmnaiṣa kapiśārdūlo bhavitā hanumān iti.

अहम् एवास्य दास्यामि परमं वरम् उत्तमम्। अतः प्रभृति वज्रस्य ममावध्यो भविष्यति।

aham evāsya dāsyāmi paramaṃ varam uttamam. ataḥ prabhṛti vajrasya mamāvadhyo bhaviṣyati.

मार्ताण्डस् त्व् अब्रवीत् तत्र भगवांस् तिमिरापहः। तेजसो ऽस्य मदीयस्य ददामि शतिकां कलाम्।

mārtāṇḍas tv abravīt tatra bhagavāṃs timirāpahaḥ. tejaso 'sya madīyasya dadāmi śatikāṃ kalām.

यदा तु शास्त्राण्य् अध्येतुं शक्तिर् अस्य भविष्यति। तदास्य शास्त्रं दास्यामि येन वाग्मी भविष्यति।

yadā tu śāstrāṇy adhyetuṃ śaktir asya bhaviṣyati. tadāsya śāstraṃ dāsyāmi yena vāgmī bhaviṣyati.

वरुणश् च वरं प्रादान् नास्य मृत्युर् भविष्यति। वर्षायुतशतेनापि मत्पाशाद् उदकाद् अपि।

varuṇaś ca varaṃ prādān nāsya mṛtyur bhaviṣyati. varṣāyutaśatenāpi matpāśād udakād api.

यमो ऽपि दण्डावध्यत्वम् अरोगत्वं च नित्यशः। दिशते ऽस्य वरं तुष्ट अविषादं च संयुगे।

yamo 'pi daṇḍāvadhyatvam arogatvaṃ ca nityaśaḥ. diśate 'sya varaṃ tuṣṭa aviṣādaṃ ca saṃyuge.

गदेयं मामिका नैनं संयुगेषु वधिष्यति। इत्य् एवं वरदः प्राह तदा ह्य् एकाक्षिपिङ्गलः।

gadeyaṃ māmikā nainaṃ saṃyugeṣu vadhiṣyati. ity evaṃ varadaḥ prāha tadā hy ekākṣipiṅgalaḥ.

मत्तो मदायुधानां च न वध्यो ऽयं भविष्यति। इत्य् एवं शंकरेणापि दत्तो ऽस्य परमो वरः।

matto madāyudhānāṃ ca na vadhyo 'yaṃ bhaviṣyati. ity evaṃ śaṃkareṇāpi datto 'sya paramo varaḥ.

सर्वेषां ब्रह्मदण्डानाम् अवध्यो ऽयं भविष्यति। दीर्घायुश् च महात्मा च इति ब्रह्माब्रवीद् वचः।

sarveṣāṃ brahmadaṇḍānām avadhyo 'yaṃ bhaviṣyati. dīrghāyuś ca mahātmā ca iti brahmābravīd vacaḥ.

विश्वकर्मा तु दृष्ट्वैनं बालसूर्योपमं शिशुम्। शिल्पिनां प्रवरः प्राह वरम् अस्य महामतिः।

viśvakarmā tu dṛṣṭvainaṃ bālasūryopamaṃ śiśum. śilpināṃ pravaraḥ prāha varam asya mahāmatiḥ.

विनिर्मितानि देवानाम् आयुधानीह यानि तु। तेषां संग्रामकाले तु अवध्यो ऽयं भविष्यति।

vinirmitāni devānām āyudhānīha yāni tu. teṣāṃ saṃgrāmakāle tu avadhyo 'yaṃ bhaviṣyati.

ततः सुराणां तु वरैर् दृष्ट्वा ह्य् एनम् अलंकृतम्। चतुर्मुखस् तुष्टमुखो वायुम् आह जगद्गुरुः।

tataḥ surāṇāṃ tu varair dṛṣṭvā hy enam alaṃkṛtam. caturmukhas tuṣṭamukho vāyum āha jagadguruḥ.

अमित्राणां भयकरो मित्राणाम् अभयंकरः। अजेयो भविता ते ऽत्र पुत्रो मारुतमारुतिः।

amitrāṇāṃ bhayakaro mitrāṇām abhayaṃkaraḥ. ajeyo bhavitā te 'tra putro mārutamārutiḥ.

रावणोत्सादनार्थानि रामप्रीतिकराणि च। रोमहर्षकराण्य् एष कर्ता कर्माणि संयुगे।

rāvaṇotsādanārthāni rāmaprītikarāṇi ca. romaharṣakarāṇy eṣa kartā karmāṇi saṃyuge.

एवम् उक्त्वा तम् आमन्त्र्य मारुतं ते ऽमरैः सह। यथागतं ययुः सर्वे पितामहपुरोगमाः।

evam uktvā tam āmantrya mārutaṃ te 'maraiḥ saha. yathāgataṃ yayuḥ sarve pitāmahapurogamāḥ.

सो ऽपि गन्धवहः पुत्रं प्रगृह्य गृहम् आनयत्। अञ्जनायास्तम् आख्याय वरं दत्तं विनिःसृतः।

so 'pi gandhavahaḥ putraṃ pragṛhya gṛham ānayat. añjanāyāstam ākhyāya varaṃ dattaṃ viniḥsṛtaḥ.

प्राप्य राम वरान् एष वरदानबलान्वितः। बलेनात्मनि संस्थेन सो ऽपूर्यत यथार्णवः।

prāpya rāma varān eṣa varadānabalānvitaḥ. balenātmani saṃsthena so 'pūryata yathārṇavaḥ.

बलेनापूर्यमाणो हि एष वानरपुंगवः। आश्रमेषु महर्षीणाम् अपराध्यति निर्भयः।

balenāpūryamāṇo hi eṣa vānarapuṃgavaḥ. āśrameṣu maharṣīṇām aparādhyati nirbhayaḥ.

स्रुग्भाण्डान् अग्निहोत्रं च वल्कलानां च संचयान्। भग्नविच्छिन्नविध्वस्तान् सुशान्तानां करोत्य् अयम्।

srugbhāṇḍān agnihotraṃ ca valkalānāṃ ca saṃcayān. bhagnavicchinnavidhvastān suśāntānāṃ karoty ayam.

सर्वेषां ब्रह्मदण्डानाम् अवध्यं ब्रह्मणा कृतम्। जानन्त ऋषयस् तं वै क्षमन्ते तस्य नित्यशः।

sarveṣāṃ brahmadaṇḍānām avadhyaṃ brahmaṇā kṛtam. jānanta ṛṣayas taṃ vai kṣamante tasya nityaśaḥ.

यदा केषरिणा त्व् एष वायुना साञ्जनेन च। प्रतिषिद्धो ऽपि मर्यादां लङ्घयत्य् एव वानरः।

yadā keṣariṇā tv eṣa vāyunā sāñjanena ca. pratiṣiddho 'pi maryādāṃ laṅghayaty eva vānaraḥ.

ततो महर्षयः क्रुद्धा भृग्वङ्गिरसवंशजाः। शेपुर् एनं रघुश्रेष्ठ नातिक्रुद्धातिमन्यवः।

tato maharṣayaḥ kruddhā bhṛgvaṅgirasavaṃśajāḥ. śepur enaṃ raghuśreṣṭha nātikruddhātimanyavaḥ.

बाधसे यत् समाश्रित्य बलम् अस्मान् प्लवंगम। तद् दीर्घकालं वेत्तासि नास्माकं शापमोहितः।

bādhase yat samāśritya balam asmān plavaṃgama. tad dīrghakālaṃ vettāsi nāsmākaṃ śāpamohitaḥ.

ततस् तु हृततेजौजा महर्षिवचनौजसा। एषो श्रमाणि नात्येति मृदुभावगतश् चरन्।

tatas tu hṛtatejaujā maharṣivacanaujasā. eṣo śramāṇi nātyeti mṛdubhāvagataś caran.

अथ ऋक्षरजा नाम वालिसुग्रीवयोः पिता। सर्ववानरराजासीत् तेजसा इव भास्करः।

atha ṛkṣarajā nāma vālisugrīvayoḥ pitā. sarvavānararājāsīt tejasā iva bhāskaraḥ.

स तु राज्यं चिरं कृत्वा वानराणां हरीश्वरः। ततस् त्वर्क्षरजा नाम कालधर्मेण संगतः।

sa tu rājyaṃ ciraṃ kṛtvā vānarāṇāṃ harīśvaraḥ. tatas tvarkṣarajā nāma kāladharmeṇa saṃgataḥ.

तस्मिन्न् अस्तमिते वाली मन्त्रिभिर् मन्त्रकोविदैः। पित्र्ये पदे कृतो राजा सुग्रीवो वालिनः पदे।

tasminn astamite vālī mantribhir mantrakovidaiḥ. pitrye pade kṛto rājā sugrīvo vālinaḥ pade.

सुग्रीवेण समं त्व् अस्य अद्वैधं छिद्रवर्जितम्। अहार्यं सख्यम् अभवद् अनिलस्य यथाग्निना।

sugrīveṇa samaṃ tv asya advaidhaṃ chidravarjitam. ahāryaṃ sakhyam abhavad anilasya yathāgninā.

एष शापवशाद् एव न वेदबलम् आत्मनः। वालिसुग्रीवयोर् वैरं यदा राम समुत्थितम्।

eṣa śāpavaśād eva na vedabalam ātmanaḥ. vālisugrīvayor vairaṃ yadā rāma samutthitam.

न ह्य् एष राम सुग्रीवो भ्राम्यमाणो ऽपि वालिना। वेदयानो न च ह्य् एष बलम् आत्मनि मारुतिः।

na hy eṣa rāma sugrīvo bhrāmyamāṇo 'pi vālinā. vedayāno na ca hy eṣa balam ātmani mārutiḥ.

पराक्रमोत्साहमतिप्रतापैः सौशील्यमाधुर्यनयानयैश् च। गाम्भीर्यचातुर्यसुवीर्यधैर्यैर् हनूमतः को ऽप्य् अधिको ऽस्ति लोके।

parākramotsāhamatipratāpaiḥ sauśīlyamādhuryanayānayaiś ca. gāmbhīryacāturyasuvīryadhairyair hanūmataḥ ko 'py adhiko 'sti loke.

असौ पुरा व्याकरणं ग्रहीष्यन् सूर्योन्मुखः पृष्ठगमः कपीन्द्रः। उद्यद्गिरेर् अस्तगिरिं जगाम ग्रन्थं महद् धारयद् अप्रमेयः।

asau purā vyākaraṇaṃ grahīṣyan sūryonmukhaḥ pṛṣṭhagamaḥ kapīndraḥ. udyadgirer astagiriṃ jagāma granthaṃ mahad dhārayad aprameyaḥ.

प्रवीविविक्षोर् इव सागरस्य लोकान् दिधक्षोर् इव पावकस्य। लोकक्षयेष्व् एव यथान्तकस्य हनूमतः स्थास्यति कः पुरस्तात्।

pravīvivikṣor iva sāgarasya lokān didhakṣor iva pāvakasya. lokakṣayeṣv eva yathāntakasya hanūmataḥ sthāsyati kaḥ purastāt.

एषो ऽपि चान्ये च महाकपीन्द्राः सुग्रीवमैन्दद्विविदाः सनीलाः। सतारतारेयनलाः सरम्भास् त्वत्कारणाद् राम सुरैर् हि सृष्टाः।

eṣo 'pi cānye ca mahākapīndrāḥ sugrīvamaindadvividāḥ sanīlāḥ. satāratāreyanalāḥ sarambhās tvatkāraṇād rāma surair hi sṛṣṭāḥ.

तद् एतत् कथितं सर्वं यन् मां त्वं परिपृच्छसि। हनूमतो बालभावे कर्मैतत् कथितं मया।

tad etat kathitaṃ sarvaṃ yan māṃ tvaṃ paripṛcchasi. hanūmato bālabhāve karmaitat kathitaṃ mayā.

दृष्टः संभाषितश् चासि राम गच्छमहे वयम्। एवम् उक्त्वा गताः सर्वे ऋषयस् ते यथागतम्।

dṛṣṭaḥ saṃbhāṣitaś cāsi rāma gacchamahe vayam. evam uktvā gatāḥ sarve ṛṣayas te yathāgatam.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...