रामायण 7.35 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←उत्तर काण्ड

←अध्याय 35→

[rm-7-35] • 65 श्लोकाः

अपृच्छत ततो रामो दक्षिणाशालयं मुनिम्। प्राञ्जलिर् विनयोपेत इदम् आह वचो ऽर्थवत्।

apṛcchata tato rāmo dakṣiṇāśālayaṃ munim. prāñjalir vinayopeta idam āha vaco 'rthavat.

अतुलं बलम् एताभ्यां वालिनो रावणस्य च। न त्व् एतौ हनुमद्वीर्यैः समाव् इति मतिर् मम।

atulaṃ balam etābhyāṃ vālino rāvaṇasya ca. na tv etau hanumadvīryaiḥ samāv iti matir mama.

शौर्यं दाक्ष्यं बलं धैर्यं प्राज्ञता नयसाधनम्। विक्रमश् च प्रभावश् च हनूमति कृतालयाः।

śauryaṃ dākṣyaṃ balaṃ dhairyaṃ prājñatā nayasādhanam. vikramaś ca prabhāvaś ca hanūmati kṛtālayāḥ.

दृष्ट्वोदधिं विषीदन्तीं तदैष कपिवाहिनीम्। समाश्वास्य कपीन् भूयो योजनानां शतं प्लुतः।

dṛṣṭvodadhiṃ viṣīdantīṃ tadaiṣa kapivāhinīm. samāśvāsya kapīn bhūyo yojanānāṃ śataṃ plutaḥ.

धर्षयित्वा पुरीं लङ्कां रावणान्तःपुरं तथा। दृष्ट्वा संभाषिता चापि सीता विश्वासिता तथा।

dharṣayitvā purīṃ laṅkāṃ rāvaṇāntaḥpuraṃ tathā. dṛṣṭvā saṃbhāṣitā cāpi sītā viśvāsitā tathā.

सेनाग्रगा मन्त्रिसुताः किंकरा रावणात्मजः। एते हनुमता तत्र एकेन विनिपातिताः।

senāgragā mantrisutāḥ kiṃkarā rāvaṇātmajaḥ. ete hanumatā tatra ekena vinipātitāḥ.

भूयो बन्धाद् विमुक्तेन संभाषित्वा दशाननम्। लङ्का भस्मीकृता तेन पावकेनेव मेदिनी।

bhūyo bandhād vimuktena saṃbhāṣitvā daśānanam. laṅkā bhasmīkṛtā tena pāvakeneva medinī.

न कालस्य न शक्रस्य न विष्णोर् वित्तपस्य च। कर्माणि तानि श्रूयन्ते यानि युद्धे हनूमतः।

na kālasya na śakrasya na viṣṇor vittapasya ca. karmāṇi tāni śrūyante yāni yuddhe hanūmataḥ.

एतस्य बाहुवीर्येण लङ्का सीता च लक्ष्मणः। प्राप्तो मया जयश् चैव राज्यं मित्राणि बान्धवाः।

etasya bāhuvīryeṇa laṅkā sītā ca lakṣmaṇaḥ. prāpto mayā jayaś caiva rājyaṃ mitrāṇi bāndhavāḥ.

हनूमान् यदि मे न स्याद् वानराधिपतेः सखा। प्रवृत्तम् अपि को वेत्तुं जानक्याः शक्तिमान् भवेत्।

hanūmān yadi me na syād vānarādhipateḥ sakhā. pravṛttam api ko vettuṃ jānakyāḥ śaktimān bhavet.

किमर्थं वाली चैतेन सुग्रीवप्रियकाम्यया। तदा वैरे समुत्पन्ने न दग्धो वीरुधो यथा।

kimarthaṃ vālī caitena sugrīvapriyakāmyayā. tadā vaire samutpanne na dagdho vīrudho yathā.

न हि वेदितवान् मन्ये हनूमान् आत्मनो बलम्। यद् दृष्टवाञ् जीवितेष्टं क्लिश्यन्तं वानराधिपम्।

na hi veditavān manye hanūmān ātmano balam. yad dṛṣṭavāñ jīviteṣṭaṃ kliśyantaṃ vānarādhipam.

एतन् मे भगवन् सर्वं हनूमति महामुने। विस्तरेण यथातत्त्वं कथयामरपूजित।

etan me bhagavan sarvaṃ hanūmati mahāmune. vistareṇa yathātattvaṃ kathayāmarapūjita.

राघवस्य वचः श्रुत्वा हेतुयुक्तम् ऋषिस् ततः। हनूमतः समक्षं तम् इदं वचनम् अब्रवीत्।

rāghavasya vacaḥ śrutvā hetuyuktam ṛṣis tataḥ. hanūmataḥ samakṣaṃ tam idaṃ vacanam abravīt.

सत्यम् एतद् रघुश्रेष्ठ यद् ब्रवीषि हनूमतः। न बले विद्यते तुल्यो न गतौ न मतौ परः।

satyam etad raghuśreṣṭha yad bravīṣi hanūmataḥ. na bale vidyate tulyo na gatau na matau paraḥ.

अमोघशापैः शापस् तु दत्तो ऽस्य ऋषिभिः पुरा। न वेदिता बलं येन बली सन्न् अरिमर्दनः।

amoghaśāpaiḥ śāpas tu datto 'sya ṛṣibhiḥ purā. na veditā balaṃ yena balī sann arimardanaḥ.

बाल्ये ऽप्य् एतेन यत् कर्म कृतं राम महाबल। तन् न वर्णयितुं शक्यम् अतिबालतयास्य ते।

bālye 'py etena yat karma kṛtaṃ rāma mahābala. tan na varṇayituṃ śakyam atibālatayāsya te.

यदि वास्ति त्व् अभिप्रायस् तच् छ्रोतुं तव राघव। समाधाय मतिं राम निशामय वदाम्य् अहम्।

yadi vāsti tv abhiprāyas tac chrotuṃ tava rāghava. samādhāya matiṃ rāma niśāmaya vadāmy aham.

सूर्यदत्तवरस्वर्णः सुमेरुर् नाम पर्वतः। यत्र राज्यं प्रशास्त्य् अस्य केषरी नाम वै पिता।

sūryadattavarasvarṇaḥ sumerur nāma parvataḥ. yatra rājyaṃ praśāsty asya keṣarī nāma vai pitā.

तस्य भार्या बभूवेष्टा ह्य् अञ्जनेति परिश्रुता। जनयाम् आस तस्यां वै वायुर् आत्मजम् उत्तमम्।

tasya bhāryā babhūveṣṭā hy añjaneti pariśrutā. janayām āsa tasyāṃ vai vāyur ātmajam uttamam.

शालिशूकसमाभासं प्रासूतेमं तदाञ्जना। फलान्य् आहर्तुकामा वै निष्क्रान्ता गहने चरा।

śāliśūkasamābhāsaṃ prāsūtemaṃ tadāñjanā. phalāny āhartukāmā vai niṣkrāntā gahane carā.

एष मातुर् वियोगाच् च क्षुधया च भृशार्दितः। रुरोद शिशुर् अत्यर्थं शिशुः शरभराड् इव।

eṣa mātur viyogāc ca kṣudhayā ca bhṛśārditaḥ. ruroda śiśur atyarthaṃ śiśuḥ śarabharāḍ iva.

ततोद्यन्तं विवस्वन्तं जपापुष्पोत्करोपमम्। ददृशे फललोभाच् च उत्पपात रविं प्रति।

tatodyantaṃ vivasvantaṃ japāpuṣpotkaropamam. dadṛśe phalalobhāc ca utpapāta raviṃ prati.

बालार्काभिमुखो बालो बालार्क इव मूर्तिमान्। ग्रहीतुकामो बालार्कं प्लवते ऽम्बरमध्यगः।

bālārkābhimukho bālo bālārka iva mūrtimān. grahītukāmo bālārkaṃ plavate 'mbaramadhyagaḥ.

एतस्मिन् प्लवमाने तु शिशुभावे हनूमति। देवदानवसिद्धानां विस्मयः सुमहान् अभूत्।

etasmin plavamāne tu śiśubhāve hanūmati. devadānavasiddhānāṃ vismayaḥ sumahān abhūt.

नाप्य् एवं वेगवान् वायुर् गरुडो न मनस् तथा। यथायं वायुपुत्रस् तु क्रमते ऽम्बरम् उत्तमम्।

nāpy evaṃ vegavān vāyur garuḍo na manas tathā. yathāyaṃ vāyuputras tu kramate 'mbaram uttamam.

यदि तावच् छिशोर् अस्य ईदृशौ गतिविक्रमौ। यौवनं बलम् आसाद्य कथं वेगो भविष्यति।

yadi tāvac chiśor asya īdṛśau gativikramau. yauvanaṃ balam āsādya kathaṃ vego bhaviṣyati.

तम् अनुप्लवते वायुः प्लवन्तं पुत्रम् आत्मनः। सूर्यदाहभयाद् रक्षंस् तुषारचयशीतलः।

tam anuplavate vāyuḥ plavantaṃ putram ātmanaḥ. sūryadāhabhayād rakṣaṃs tuṣāracayaśītalaḥ.

बहुयोजनसाहस्रं क्रमत्य् एष ततो ऽम्बरम्। पितुर् बलाच् च बाल्याच् च भास्कराभ्याशम् आगतः।

bahuyojanasāhasraṃ kramaty eṣa tato 'mbaram. pitur balāc ca bālyāc ca bhāskarābhyāśam āgataḥ.

शिशुर् एष त्व् अदोषज्ञ इति मत्वा दिवाकरः। कार्यं चात्र समायत्तम् इत्य् एवं न ददाह सः।

śiśur eṣa tv adoṣajña iti matvā divākaraḥ. kāryaṃ cātra samāyattam ity evaṃ na dadāha saḥ.

यम् एव दिवसं ह्य् एष ग्रहीतुं भास्करं प्लुतः। तम् एव दिवसं राहुर् जिघृक्षति दिवाकरम्।

yam eva divasaṃ hy eṣa grahītuṃ bhāskaraṃ plutaḥ. tam eva divasaṃ rāhur jighṛkṣati divākaram.

अनेन च परामृष्टो राम सूर्यरथोपरि। अपक्रान्तस् ततस् त्रस्तो राहुश् चन्द्रार्कमर्दनः।

anena ca parāmṛṣṭo rāma sūryarathopari. apakrāntas tatas trasto rāhuś candrārkamardanaḥ.

स इन्द्रभवनं गत्वा सरोषः सिंहिकासुतः। अब्रवीद् भ्रुकुटीं कृत्वा देवं देवगणैर् वृतम्।

sa indrabhavanaṃ gatvā saroṣaḥ siṃhikāsutaḥ. abravīd bhrukuṭīṃ kṛtvā devaṃ devagaṇair vṛtam.

बुभुक्षापनयं दत्त्वा चन्द्रार्कौ मम वासव। किम् इदं तत् त्वया दत्तम् अन्यस्य बलवृत्रहन्।

bubhukṣāpanayaṃ dattvā candrārkau mama vāsava. kim idaṃ tat tvayā dattam anyasya balavṛtrahan.

अद्याहं पर्वकाले तु जिघृक्षुः सूर्यम् आगतः। अथान्यो राहुर् आसाद्य जग्राह सहसा रविम्।

adyāhaṃ parvakāle tu jighṛkṣuḥ sūryam āgataḥ. athānyo rāhur āsādya jagrāha sahasā ravim.

स राहोर् वचनं श्रुत्वा वासवः संभ्रमान्वितः। उत्पपातासनं हित्वा उद्वहन् काञ्चनस्रजम्।

sa rāhor vacanaṃ śrutvā vāsavaḥ saṃbhramānvitaḥ. utpapātāsanaṃ hitvā udvahan kāñcanasrajam.

ततः कैलासकूटाभं चतुर्दन्तं मदस्रवम्। शृङ्गारकारिणं प्रांशुं स्वर्णघण्टाट्टहासिनम्।

tataḥ kailāsakūṭābhaṃ caturdantaṃ madasravam. śṛṅgārakāriṇaṃ prāṃśuṃ svarṇaghaṇṭāṭṭahāsinam.

इन्द्रः करीन्द्रम् आरुह्य राहुं कृत्वा पुरःसरम्। प्रायाद् यत्राभवत् सूर्यः सहानेन हनूमता।

indraḥ karīndram āruhya rāhuṃ kṛtvā puraḥsaram. prāyād yatrābhavat sūryaḥ sahānena hanūmatā.

अथातिरभसेनागाद् राहुर् उत्सृज्य वासवम्। अनेन च स वै दृष्ट आधावञ् शैलकूटवत्।

athātirabhasenāgād rāhur utsṛjya vāsavam. anena ca sa vai dṛṣṭa ādhāvañ śailakūṭavat.

ततः सूर्यं समुत्सृज्य राहुम् एवम् अवेक्ष्य च। उत्पपात पुनर् व्योम ग्रहीतुं सिंहिकासुतम्।

tataḥ sūryaṃ samutsṛjya rāhum evam avekṣya ca. utpapāta punar vyoma grahītuṃ siṃhikāsutam.

उत्सृज्यार्कम् इमं राम आधावन्तं प्लवंगमम्। दृष्ट्वा राहुः परावृत्य मुखशेषः पराङ्मुखः।

utsṛjyārkam imaṃ rāma ādhāvantaṃ plavaṃgamam. dṛṣṭvā rāhuḥ parāvṛtya mukhaśeṣaḥ parāṅmukhaḥ.

इन्द्रम् आशंसमानस् तु त्रातारं सिंहिकासुतः। इन्द्र इन्द्रेति संत्रासान् मुहुर् मुहुर् अभाषत।

indram āśaṃsamānas tu trātāraṃ siṃhikāsutaḥ. indra indreti saṃtrāsān muhur muhur abhāṣata.

राहोर् विक्रोशमानस्य प्राग् एवालक्षितः स्वरः। श्रुत्वेन्द्रोवाच मा भैषीर् अयम् एनं निहन्म्य् अहम्।

rāhor vikrośamānasya prāg evālakṣitaḥ svaraḥ. śrutvendrovāca mā bhaiṣīr ayam enaṃ nihanmy aham.

ऐरावतं ततो दृष्ट्वा महत् तद् इदम् इत्य् अपि। फलं तं हस्तिराजानम् अभिदुद्राव मारुतिः।

airāvataṃ tato dṛṣṭvā mahat tad idam ity api. phalaṃ taṃ hastirājānam abhidudrāva mārutiḥ.

तदास्य धावतो रूपम् ऐरावतजिघृक्षया। मुहूर्तम् अभवद् घोरम् इन्द्राग्न्योर् इव भास्वरम्।

tadāsya dhāvato rūpam airāvatajighṛkṣayā. muhūrtam abhavad ghoram indrāgnyor iva bhāsvaram.

एवम् आधावमानं तु नातिक्रुद्धः शचीपतिः। हस्तान्तेनातिमुक्तेन कुलिशेनाभ्यताडयत्।

evam ādhāvamānaṃ tu nātikruddhaḥ śacīpatiḥ. hastāntenātimuktena kuliśenābhyatāḍayat.

ततो गिरौ पपातैष इन्द्रवज्राभिताडितः। पतमानस्य चैतस्य वामो हनुर् अभज्यत।

tato girau papātaiṣa indravajrābhitāḍitaḥ. patamānasya caitasya vāmo hanur abhajyata.

तस्मिंस् तु पतिते बाले वज्रताडनविह्वले। चुक्रोधेन्द्राय पवनः प्रजानाम् अशिवाय च।

tasmiṃs tu patite bāle vajratāḍanavihvale. cukrodhendrāya pavanaḥ prajānām aśivāya ca.

विण्मूत्राशयम् आवृत्य प्रजास्व् अन्तर्गतः प्रभुः। रुरोध सर्वभूतानि यथा वर्षाणि वासवः।

viṇmūtrāśayam āvṛtya prajāsv antargataḥ prabhuḥ. rurodha sarvabhūtāni yathā varṣāṇi vāsavaḥ.

वायुप्रकोपाद् भूतानि निरुच्छ्वासानि सर्वतः। संधिभिर् भज्यमानानि काष्ठभूतानि जज्ञिरे।

vāyuprakopād bhūtāni nirucchvāsāni sarvataḥ. saṃdhibhir bhajyamānāni kāṣṭhabhūtāni jajñire.

निःस्वधं निर्वषट्कारं निष्क्रियं धर्मवर्जितम्। वायुप्रकोपात् त्रैलोक्यं निरयस्थम् इवाबभौ।

niḥsvadhaṃ nirvaṣaṭkāraṃ niṣkriyaṃ dharmavarjitam. vāyuprakopāt trailokyaṃ nirayastham ivābabhau.

ततः प्रजाः सगन्धर्वाः सदेवासुरमानुषाः। प्रजापतिं समाधावन्न् असुखार्ताः सुखैषिणः।

tataḥ prajāḥ sagandharvāḥ sadevāsuramānuṣāḥ. prajāpatiṃ samādhāvann asukhārtāḥ sukhaiṣiṇaḥ.

ऊचुः प्राञ्जलयो देवा दरोदरनिभोदराः। त्वया स्म भगवन् सृष्टाः प्रजानाथ चतुर्विधाः।

ūcuḥ prāñjalayo devā darodaranibhodarāḥ. tvayā sma bhagavan sṛṣṭāḥ prajānātha caturvidhāḥ.

त्वया दत्तो ऽयम् अस्माकम् आयुषः पवनः पतिः। सो ऽस्मान् प्राणेश्वरो भूत्वा कस्माद् एषो ऽद्य सत्तम।

tvayā datto 'yam asmākam āyuṣaḥ pavanaḥ patiḥ. so 'smān prāṇeśvaro bhūtvā kasmād eṣo 'dya sattama.

रुरोध दुःखं जनयन्न् अन्तःपुर इव स्त्रियः। तस्मात् त्वां शरणं प्राप्ता वायुनोपहता विभो।

rurodha duḥkhaṃ janayann antaḥpura iva striyaḥ. tasmāt tvāṃ śaraṇaṃ prāptā vāyunopahatā vibho.

वायुसंरोधजं दुःखम् इदं नो नुद शत्रुहन्।

vāyusaṃrodhajaṃ duḥkham idaṃ no nuda śatruhan.

एतत् प्रजानां श्रुत्वा तु प्रजानाथः प्रजापतिः। कारणाद् इति तान् उक्त्वा प्रजाः पुनर् अभाषत।

etat prajānāṃ śrutvā tu prajānāthaḥ prajāpatiḥ. kāraṇād iti tān uktvā prajāḥ punar abhāṣata.

यस्मिन् वः कारणे वायुश् चुक्रोध च रुरोध च। प्रजाः शृणुध्वं तत् सर्वं श्रोतव्यं चात्मनः क्षमम्।

yasmin vaḥ kāraṇe vāyuś cukrodha ca rurodha ca. prajāḥ śṛṇudhvaṃ tat sarvaṃ śrotavyaṃ cātmanaḥ kṣamam.

पुत्रस् तस्यामरेशेन इन्द्रेणाद्य निपातितः। राहोर् वचनम् आज्ञाय राज्ञा वः कोपितो ऽनिलः।

putras tasyāmareśena indreṇādya nipātitaḥ. rāhor vacanam ājñāya rājñā vaḥ kopito 'nilaḥ.

अशरीरः शरीरेषु वायुश् चरति पालयन्। शरीरं हि विना वायुं समतां याति रेणुभिः।

aśarīraḥ śarīreṣu vāyuś carati pālayan. śarīraṃ hi vinā vāyuṃ samatāṃ yāti reṇubhiḥ.

वायुः प्राणाः सुखं वायुर् वायुः सर्वम् इदं जगत्। वायुना संपरित्यक्तं न सुखं विन्दते जगत्।

vāyuḥ prāṇāḥ sukhaṃ vāyur vāyuḥ sarvam idaṃ jagat. vāyunā saṃparityaktaṃ na sukhaṃ vindate jagat.

अद्यैव च परित्यक्तं वायुना जगद् आयुषा। अद्यैवेमे निरुच्छ्वासाः काष्ठकुड्योपमाः स्थिताः।

adyaiva ca parityaktaṃ vāyunā jagad āyuṣā. adyaiveme nirucchvāsāḥ kāṣṭhakuḍyopamāḥ sthitāḥ.

तद् यामस् तत्र यत्रास्ते मारुतो रुक्प्रदो हि वः। मा विनाशं गमिष्याम अप्रसाद्यादितेः सुतम्।

tad yāmas tatra yatrāste māruto rukprado hi vaḥ. mā vināśaṃ gamiṣyāma aprasādyāditeḥ sutam.

ततः प्रजाभिः सहितः प्रजापतिः सदेवगन्धर्वभुजंगगुह्यकः। जगाम तत्रास्यति यत्र मारुतः सुतं सुरेन्द्राभिहतं प्रगृह्य सः।

tataḥ prajābhiḥ sahitaḥ prajāpatiḥ sadevagandharvabhujaṃgaguhyakaḥ. jagāma tatrāsyati yatra mārutaḥ sutaṃ surendrābhihataṃ pragṛhya saḥ.

ततो ऽर्कवैश्वानरकाञ्चनप्रभं सुतं तदोत्सङ्गगतं सदागतेः। चतुर्मुखो वीक्ष्य कृपाम् अथाकरोत् सदेवसिद्धर्षिभुजंगराक्षसः।

tato 'rkavaiśvānarakāñcanaprabhaṃ sutaṃ tadotsaṅgagataṃ sadāgateḥ. caturmukho vīkṣya kṛpām athākarot sadevasiddharṣibhujaṃgarākṣasaḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...