रामायण 5.7 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←सुन्दर काण्ड→

←अध्याय 7→

[rm-5-7] • 69 श्लोकाः

तस्यालयवरिष्ठस्य मध्ये विपुलम् आयतम्। ददर्श भवनश्रेष्ठं हनूमान् मारुतात्मजः।

tasyālayavariṣṭhasya madhye vipulam āyatam. dadarśa bhavanaśreṣṭhaṃ hanūmān mārutātmajaḥ.

अर्धयोजनविस्तीर्णम् आयतं योजनं हि तत्। भवनं राक्षसेन्द्रस्य बहुप्रासादसंकुलम्।

ardhayojanavistīrṇam āyataṃ yojanaṃ hi tat. bhavanaṃ rākṣasendrasya bahuprāsādasaṃkulam.

मार्गमाणस् तु वैदेहीं सीताम् आयतलोचनाम्। सर्वतः परिचक्राम हनूमान् अरिसूदनः।

mārgamāṇas tu vaidehīṃ sītām āyatalocanām. sarvataḥ paricakrāma hanūmān arisūdanaḥ.

चतुर्विषाणैर् द्विरदैस् त्रिविषाणैस् तथैव च। परिक्षिप्तम् असंबाधं रक्ष्यमाणम् उदायुधैः।

caturviṣāṇair dviradais triviṣāṇais tathaiva ca. parikṣiptam asaṃbādhaṃ rakṣyamāṇam udāyudhaiḥ.

राक्षसीभिश् च पत्नीभी रावणस्य निवेशनम्। आहृताभिश् च विक्रम्य राजकन्याभिर् आवृतम्।

rākṣasībhiś ca patnībhī rāvaṇasya niveśanam. āhṛtābhiś ca vikramya rājakanyābhir āvṛtam.

तन् नक्रमकराकीर्णं तिमिंगिलझषाकुलम्। वायुवेगसमाधूतं पन्नगैर् इव सागरम्।

tan nakramakarākīrṇaṃ timiṃgilajhaṣākulam. vāyuvegasamādhūtaṃ pannagair iva sāgaram.

या हि वैश्वरणे लक्ष्मीर् या चेन्द्रे हरिवाहने। सा रावणगृहे सर्वा नित्यम् एवानपायिनी।

yā hi vaiśvaraṇe lakṣmīr yā cendre harivāhane. sā rāvaṇagṛhe sarvā nityam evānapāyinī.

या च राज्ञः कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च। तादृशी तद् विशिष्टा वा ऋद्धी रक्षो गृहेष्व् इह।

yā ca rājñaḥ kuberasya yamasya varuṇasya ca. tādṛśī tad viśiṣṭā vā ṛddhī rakṣo gṛheṣv iha.

तस्य हर्म्यस्य मध्यस्थं वेश्म चान्यत् सुनिर्मितम्। बहुनिर्यूह संकीर्णं ददर्श पवनात्मजः।

tasya harmyasya madhyasthaṃ veśma cānyat sunirmitam. bahuniryūha saṃkīrṇaṃ dadarśa pavanātmajaḥ.

ब्रह्मणो ऽर्थे कृतं दिव्यं दिवि यद् विश्वकर्मणा। विमानं पुष्पकं नाम सर्वरत्नविभूषितम्।

brahmaṇo 'rthe kṛtaṃ divyaṃ divi yad viśvakarmaṇā. vimānaṃ puṣpakaṃ nāma sarvaratnavibhūṣitam.

परेण तपसा लेभे यत् कुबेरः पितामहात्। कुबेरम् ओजसा जित्वा लेभे तद् राक्षसेश्वरः।

pareṇa tapasā lebhe yat kuberaḥ pitāmahāt. kuberam ojasā jitvā lebhe tad rākṣaseśvaraḥ.

ईहा मृगसमायुक्तैः कार्यस्वरहिरण्मयैः। सुकृतैर् आचितं स्तम्भैः प्रदीप्तम् इव च श्रिया।

īhā mṛgasamāyuktaiḥ kāryasvarahiraṇmayaiḥ. sukṛtair ācitaṃ stambhaiḥ pradīptam iva ca śriyā.

मेरुमन्दरसंकाशैर् उल्लिखद्भिर् इवाम्बरम्। कूटागारैः शुभाकारैः सर्वतः समलंकृतम्।

merumandarasaṃkāśair ullikhadbhir ivāmbaram. kūṭāgāraiḥ śubhākāraiḥ sarvataḥ samalaṃkṛtam.

ज्वलनार्कप्रतीकाशं सुकृतं विश्वकर्मणा। हेमसोपानसंयुक्तं चारुप्रवरवेदिकम्।

jvalanārkapratīkāśaṃ sukṛtaṃ viśvakarmaṇā. hemasopānasaṃyuktaṃ cārupravaravedikam.

जालवातायनैर् युक्तं काञ्चनैः स्थाटिकैर् अपि। इन्द्रनीलमहानीलमणिप्रवरवेदिकम्। विमानं पुष्पकं दिव्यम् आरुरोह महाकपिः।

jālavātāyanair yuktaṃ kāñcanaiḥ sthāṭikair api. indranīlamahānīlamaṇipravaravedikam. vimānaṃ puṣpakaṃ divyam āruroha mahākapiḥ.

तत्रस्थः स तदा गन्धं पानभक्ष्यान्नसंभवम्। दिव्यं संमूर्छितं जिघ्रन् रूपवन्तम् इवानिलम्।

tatrasthaḥ sa tadā gandhaṃ pānabhakṣyānnasaṃbhavam. divyaṃ saṃmūrchitaṃ jighran rūpavantam ivānilam.

स गन्धस् तं महासत्त्वं बन्धुर् बन्धुम् इवोत्तमम्। इत एहीत्य् उवाचेव तत्र यत्र स रावणः।

sa gandhas taṃ mahāsattvaṃ bandhur bandhum ivottamam. ita ehīty uvāceva tatra yatra sa rāvaṇaḥ.

ततस् तां प्रस्थितः शालां ददर्श महतीं शुभाम्। रावणस्य मनःकान्तां कान्ताम् इव वरस्त्रियम्।

tatas tāṃ prasthitaḥ śālāṃ dadarśa mahatīṃ śubhām. rāvaṇasya manaḥkāntāṃ kāntām iva varastriyam.

मणिसोपानविकृतां हेमजालविराजिताम्। स्फाटिकैर् आवृततलां दन्तान्तरितरूपिकाम्।

maṇisopānavikṛtāṃ hemajālavirājitām. sphāṭikair āvṛtatalāṃ dantāntaritarūpikām.

मुक्ताभिश् च प्रवालैश् च रूप्यचामीकरैर् अपि। विभूषितां मणिस्तम्भैः सुबहुस्तम्भभूषिताम्।

muktābhiś ca pravālaiś ca rūpyacāmīkarair api. vibhūṣitāṃ maṇistambhaiḥ subahustambhabhūṣitām.

समैर् ऋजुभिर् अत्युच्चैः समन्तात् सुविभूषितैः। स्तम्भैः पक्षैर् इवात्युच्चैर् दिवं संप्रस्थिताम् इव।

samair ṛjubhir atyuccaiḥ samantāt suvibhūṣitaiḥ. stambhaiḥ pakṣair ivātyuccair divaṃ saṃprasthitām iva.

महत्या कुथयास्त्रीणं पृथिवीलक्षणाङ्कया। पृथिवीम् इव विस्तीर्णां सराष्ट्रगृहमालिनीम्।

mahatyā kuthayāstrīṇaṃ pṛthivīlakṣaṇāṅkayā. pṛthivīm iva vistīrṇāṃ sarāṣṭragṛhamālinīm.

नादितां मत्तविहगैर् दिव्यगन्धाधिवासिताम्। परार्ध्यास्तरणोपेतां रक्षोऽधिपनिषेविताम्।

nāditāṃ mattavihagair divyagandhādhivāsitām. parārdhyāstaraṇopetāṃ rakṣo'dhipaniṣevitām.

धूम्राम् अगरुधूपेन विमलां हंसपाण्डुराम्। चित्रां पुष्पोपहारेण कल्माषीम् इव सुप्रभाम्।

dhūmrām agarudhūpena vimalāṃ haṃsapāṇḍurām. citrāṃ puṣpopahāreṇa kalmāṣīm iva suprabhām.

मनःसंह्लादजननीं वर्णस्यापि प्रसादिनीम्। तां शोकनाशिनीं दिव्यां श्रियः संजननीम् इव।

manaḥsaṃhlādajananīṃ varṇasyāpi prasādinīm. tāṃ śokanāśinīṃ divyāṃ śriyaḥ saṃjananīm iva.

इन्द्रियाणीन्द्रियार्थैस् तु पञ्च पञ्चभिर् उत्तमैः। तर्पयाम् आस मातेव तदा रावणपालिता।

indriyāṇīndriyārthais tu pañca pañcabhir uttamaiḥ. tarpayām āsa māteva tadā rāvaṇapālitā.

स्वर्गो ऽयं देवलोको ऽयम् इन्द्रस्येयं पुरी भवेत्। सिद्धिर् वेयं परा हि स्याद् इत्य् अमन्यत मारुतिः।

svargo 'yaṃ devaloko 'yam indrasyeyaṃ purī bhavet. siddhir veyaṃ parā hi syād ity amanyata mārutiḥ.

प्रध्यायत इवापश्यत् प्रदीपांस् तत्र काञ्चनान्। धूर्तान् इव महाधूर्तैर् देवनेन पराजितान्।

pradhyāyata ivāpaśyat pradīpāṃs tatra kāñcanān. dhūrtān iva mahādhūrtair devanena parājitān.

दीपानां च प्रकाशेन तेजसा रावणस्य च। अर्चिर्भिर् भूषणानां च प्रदीप्तेत्य् अभ्यमन्यत।

dīpānāṃ ca prakāśena tejasā rāvaṇasya ca. arcirbhir bhūṣaṇānāṃ ca pradīptety abhyamanyata.

ततो ऽपश्यत् कुथासीनं नानावर्णाम्बरस्रजम्। सहस्रं वरनारीणां नानावेषविभूषितम्।

tato 'paśyat kuthāsīnaṃ nānāvarṇāmbarasrajam. sahasraṃ varanārīṇāṃ nānāveṣavibhūṣitam.

परिवृत्ते ऽर्धरात्रे तु पाननिद्रावशं गतम्। क्रीडित्वोपरतं रात्रौ सुष्वाप बलवत् तदा।

parivṛtte 'rdharātre tu pānanidrāvaśaṃ gatam. krīḍitvoparataṃ rātrau suṣvāpa balavat tadā.

तत् प्रसुप्तं विरुरुचे निःशब्दान्तरभूषणम्। निःशब्दहंसभ्रमरं यथा पद्मवनं महत्।

tat prasuptaṃ viruruce niḥśabdāntarabhūṣaṇam. niḥśabdahaṃsabhramaraṃ yathā padmavanaṃ mahat.

तासां संवृतदन्तानि मीलिताक्षाणि मारुतिः। अपश्यत् पद्मगन्धीनि वदनानि सुयोषिताम्।

tāsāṃ saṃvṛtadantāni mīlitākṣāṇi mārutiḥ. apaśyat padmagandhīni vadanāni suyoṣitām.

प्रबुद्धानीव पद्मानि तासां भूत्वा क्षपाक्षये। पुनःसंवृतपत्राणि रात्राव् इव बभुस् तदा।

prabuddhānīva padmāni tāsāṃ bhūtvā kṣapākṣaye. punaḥsaṃvṛtapatrāṇi rātrāv iva babhus tadā.

इमानि मुखपद्मानि नियतं मत्तषट्पदाः। अम्बुजानीव फुल्लानि प्रार्थयन्ति पुनः पुनः।

imāni mukhapadmāni niyataṃ mattaṣaṭpadāḥ. ambujānīva phullāni prārthayanti punaḥ punaḥ.

इति वामन्यत श्रीमान् उपपत्त्या महाकपिः। मेने हि गुणतस् तानि समानि सलिलोद्भवैः।

iti vāmanyata śrīmān upapattyā mahākapiḥ. mene hi guṇatas tāni samāni salilodbhavaiḥ.

सा तस्य शुशुभे शाला ताभिः स्त्रीभिर् विराजिता। शारदीव प्रसन्ना द्यौस् ताराभिर् अभिशोभिता।

sā tasya śuśubhe śālā tābhiḥ strībhir virājitā. śāradīva prasannā dyaus tārābhir abhiśobhitā.

स च ताभिः परिवृतः शुशुभे राक्षसाधिपः। यथा ह्य् उडुपतिः श्रीमांस् ताराभिर् अभिसंवृतः।

sa ca tābhiḥ parivṛtaḥ śuśubhe rākṣasādhipaḥ. yathā hy uḍupatiḥ śrīmāṃs tārābhir abhisaṃvṛtaḥ.

याश् च्यवन्ते ऽम्बरात् ताराः पुण्यशेषसमावृताः। इमास् ताः संगताः कृत्स्ना इति मेने हरिस् तदा।

yāś cyavante 'mbarāt tārāḥ puṇyaśeṣasamāvṛtāḥ. imās tāḥ saṃgatāḥ kṛtsnā iti mene haris tadā.

ताराणाम् इव सुव्यक्तं महतीनां शुभार्चिषाम्। प्रभावर्णप्रसादाश् च विरेजुस् तत्र योषिताम्।

tārāṇām iva suvyaktaṃ mahatīnāṃ śubhārciṣām. prabhāvarṇaprasādāś ca virejus tatra yoṣitām.

व्यावृत्तगुरुपीनस्रक्प्रकीर्णवरभूषणाः। पानव्यायामकालेषु निद्रापहृतचेतसः।

vyāvṛttagurupīnasrakprakīrṇavarabhūṣaṇāḥ. pānavyāyāmakāleṣu nidrāpahṛtacetasaḥ.

व्यावृत्ततिलकाः काश् चित् काश् चिद् उद्भ्रान्तनूपुराः। पार्श्वे गलितहाराश् च काश् चित् परमयोषितः।

vyāvṛttatilakāḥ kāś cit kāś cid udbhrāntanūpurāḥ. pārśve galitahārāś ca kāś cit paramayoṣitaḥ.

मुखा हारवृताश् चान्याः काश् चित् प्रस्रस्तवाससः। व्याविद्धरशना दामाः किशोर्य इव वाहिताः।

mukhā hāravṛtāś cānyāḥ kāś cit prasrastavāsasaḥ. vyāviddharaśanā dāmāḥ kiśorya iva vāhitāḥ.

सुकुण्डलधराश् चान्या विच्छिन्नमृदितस्रजः। गजेन्द्रमृदिताः फुल्ला लता इव महावने।

sukuṇḍaladharāś cānyā vicchinnamṛditasrajaḥ. gajendramṛditāḥ phullā latā iva mahāvane.

चन्द्रांशुकिरणाभाश् च हाराः कासां चिद् उत्कटाः। हंसा इव बभुः सुप्ताः स्तनमध्येषु योषिताम्।

candrāṃśukiraṇābhāś ca hārāḥ kāsāṃ cid utkaṭāḥ. haṃsā iva babhuḥ suptāḥ stanamadhyeṣu yoṣitām.

अपरासां च वैदूर्याः कादम्बा इव पक्षिणः। हेमसूत्राणि चान्यासां चक्रवाका इवाभवन्।

aparāsāṃ ca vaidūryāḥ kādambā iva pakṣiṇaḥ. hemasūtrāṇi cānyāsāṃ cakravākā ivābhavan.

हंसकारण्डवाकीर्णाश् चक्रवाकोपशोभिताः। आपगा इव ता रेजुर् जघनैः पुलिनैर् इव।

haṃsakāraṇḍavākīrṇāś cakravākopaśobhitāḥ. āpagā iva tā rejur jaghanaiḥ pulinair iva.

किङ्किणीजालसंकाशास् ता हेमविपुलाम्बुजाः। भावग्राहा यशस्तीराः सुप्ता नद्य इवाबभुः।

kiṅkiṇījālasaṃkāśās tā hemavipulāmbujāḥ. bhāvagrāhā yaśastīrāḥ suptā nadya ivābabhuḥ.

मृदुष्व् अङ्गेषु कासां चित् कुचाग्रेषु च संस्थिताः। बभूवुर् भूषणानीव शुभा भूषणराजयः।

mṛduṣv aṅgeṣu kāsāṃ cit kucāgreṣu ca saṃsthitāḥ. babhūvur bhūṣaṇānīva śubhā bhūṣaṇarājayaḥ.

अंशुकान्ताश् च कासां चिन् मुखमारुतकम्पिताः। उपर्य् उपरि वक्त्राणां व्याधूयन्ते पुनः पुनः।

aṃśukāntāś ca kāsāṃ cin mukhamārutakampitāḥ. upary upari vaktrāṇāṃ vyādhūyante punaḥ punaḥ.

ताः पाताका इवोद्धूताः पत्नीनां रुचिरप्रभाः। नानावर्णसुवर्णानां वक्त्रमूलेषु रेजिरे।

tāḥ pātākā ivoddhūtāḥ patnīnāṃ ruciraprabhāḥ. nānāvarṇasuvarṇānāṃ vaktramūleṣu rejire.

ववल्गुश् चात्र कासां चित् कुण्डलानि शुभार्चिषाम्। मुखमारुतसंसर्गान् मन्दं मन्दं सुयोषिताम्।

vavalguś cātra kāsāṃ cit kuṇḍalāni śubhārciṣām. mukhamārutasaṃsargān mandaṃ mandaṃ suyoṣitām.

शर्करासवगन्धः स प्रकृत्या सुरभिः सुखः। तासां वदननिःश्वासः सिषेवे रावणं तदा।

śarkarāsavagandhaḥ sa prakṛtyā surabhiḥ sukhaḥ. tāsāṃ vadananiḥśvāsaḥ siṣeve rāvaṇaṃ tadā.

रावणाननशङ्काश् च काश् चिद् रावणयोषितः। मुखानि स्म सपत्नीनाम् उपाजिघ्रन् पुनः पुनः।

rāvaṇānanaśaṅkāś ca kāś cid rāvaṇayoṣitaḥ. mukhāni sma sapatnīnām upājighran punaḥ punaḥ.

अत्यर्थं सक्तमनसो रावणे ता वरस्त्रियः। अस्वतन्त्राः सपत्नीनां प्रियम् एवाचरंस् तदा।

atyarthaṃ saktamanaso rāvaṇe tā varastriyaḥ. asvatantrāḥ sapatnīnāṃ priyam evācaraṃs tadā.

बाहून् उपनिधायान्याः पारिहार्य विभूषिताः। अंशुकानि च रम्याणि प्रमदास् तत्र शिश्यिरे।

bāhūn upanidhāyānyāḥ pārihārya vibhūṣitāḥ. aṃśukāni ca ramyāṇi pramadās tatra śiśyire.

अन्या वक्षसि चान्यस्यास् तस्याः का चित् पुनर् भुजम्। अपरा त्व् अङ्कम् अन्यस्यास् तस्याश् चाप्य् अपरा भुजौ।

anyā vakṣasi cānyasyās tasyāḥ kā cit punar bhujam. aparā tv aṅkam anyasyās tasyāś cāpy aparā bhujau.

ऊरुपार्श्वकटीपृष्ठम् अन्योन्यस्य समाश्रिताः। परस्परनिविष्टाङ्ग्यो मदस्नेहवशानुगाः।

ūrupārśvakaṭīpṛṣṭham anyonyasya samāśritāḥ. parasparaniviṣṭāṅgyo madasnehavaśānugāḥ.

अन्योन्यस्याङ्गसंस्पर्शात् प्रीयमाणाः सुमध्यमाः। एकीकृतभुजाः सर्वाः सुषुपुस् तत्र योषितः।

anyonyasyāṅgasaṃsparśāt prīyamāṇāḥ sumadhyamāḥ. ekīkṛtabhujāḥ sarvāḥ suṣupus tatra yoṣitaḥ.

अन्योन्यभुजसूत्रेण स्त्रीमालाग्रथिता हि सा। मालेव ग्रथिता सूत्रे शुशुभे मत्तषट्पदा।

anyonyabhujasūtreṇa strīmālāgrathitā hi sā. māleva grathitā sūtre śuśubhe mattaṣaṭpadā.

लतानां माधवे मासि फुल्लानां वायुसेवनात्। अन्योन्यमालाग्रथितं संसक्तकुसुमोच्चयम्।

latānāṃ mādhave māsi phullānāṃ vāyusevanāt. anyonyamālāgrathitaṃ saṃsaktakusumoccayam.

व्यतिवेष्टितसुस्कन्थम् अन्योन्यभ्रमराकुलम्। आसीद् वनम् इवोद्धूतं स्त्रीवनं रावणस्य तत्।

vyativeṣṭitasuskantham anyonyabhramarākulam. āsīd vanam ivoddhūtaṃ strīvanaṃ rāvaṇasya tat.

उचितेष्व् अपि सुव्यक्तं न तासां योषितां तदा। विवेकः शक्य आधातुं भूषणाङ्गाम्बरस्रजाम्।

uciteṣv api suvyaktaṃ na tāsāṃ yoṣitāṃ tadā. vivekaḥ śakya ādhātuṃ bhūṣaṇāṅgāmbarasrajām.

रावणे सुखसंविष्टे ताः स्त्रियो विविधप्रभाः। ज्वलन्तः काञ्चना दीपाः प्रेक्षन्तानिमिषा इव।

rāvaṇe sukhasaṃviṣṭe tāḥ striyo vividhaprabhāḥ. jvalantaḥ kāñcanā dīpāḥ prekṣantānimiṣā iva.

राजर्षिपितृदैत्यानां गन्धर्वाणां च योषितः। रक्षसां चाभवन् कन्यास् तस्य कामवशं गताः।

rājarṣipitṛdaityānāṃ gandharvāṇāṃ ca yoṣitaḥ. rakṣasāṃ cābhavan kanyās tasya kāmavaśaṃ gatāḥ.

न तत्र का चित् प्रमदा प्रसह्य वीर्योपपन्नेन गुणेन लब्धा। न चान्यकामापि न चान्यपूर्वा विना वरार्हां जनकात्मजां तु।

na tatra kā cit pramadā prasahya vīryopapannena guṇena labdhā. na cānyakāmāpi na cānyapūrvā vinā varārhāṃ janakātmajāṃ tu.

न चाकुलीना न च हीनरूपा नादक्षिणा नानुपचार युक्ता। भार्याभवत् तस्य न हीनसत्त्वा न चापि कान्तस्य न कामनीया।

na cākulīnā na ca hīnarūpā nādakṣiṇā nānupacāra yuktā. bhāryābhavat tasya na hīnasattvā na cāpi kāntasya na kāmanīyā.

बभूव बुद्धिस् तु हरीश्वरस्य यदीदृशी राघवधर्मपत्नी। इमा यथा राक्षसराजभार्याः सुजातम् अस्येति हि साधुबुद्धेः।

babhūva buddhis tu harīśvarasya yadīdṛśī rāghavadharmapatnī. imā yathā rākṣasarājabhāryāḥ sujātam asyeti hi sādhubuddheḥ.

पुनश् च सो ऽचिन्तयद् आर्तरूपो ध्रुवं विशिष्टा गुणतो हि सीता। अथायम् अस्यां कृतवान् महात्मा लङ्केश्वरः कष्टम् अनार्यकर्म।

punaś ca so 'cintayad ārtarūpo dhruvaṃ viśiṣṭā guṇato hi sītā. athāyam asyāṃ kṛtavān mahātmā laṅkeśvaraḥ kaṣṭam anāryakarma.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...