रामायण 5.56 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←सुन्दर काण्ड→

←अध्याय 56→

[rm-5-56] • 140 श्लोकाः

ततस् तस्य गिरेः शृङ्गे महेन्द्रस्य महाबलाः। हनुमत्प्रमुखाः प्रीतिं हरयो जग्मुर् उत्तमाम्।

tatas tasya gireḥ śṛṅge mahendrasya mahābalāḥ. hanumatpramukhāḥ prītiṃ harayo jagmur uttamām.

तं ततः प्रतिसंहृष्टः प्रीतिमन्तं महाकपिम्। जाम्बवान् कार्यवृत्तान्तम् अपृच्छद् अनिलात्मजम्।

taṃ tataḥ pratisaṃhṛṣṭaḥ prītimantaṃ mahākapim. jāmbavān kāryavṛttāntam apṛcchad anilātmajam.

कथं दृष्टा त्वया देवी कथं वा तत्र वर्तते। तस्यां वा स कथं वृत्तः क्रूरकर्मा दशाननः।

kathaṃ dṛṣṭā tvayā devī kathaṃ vā tatra vartate. tasyāṃ vā sa kathaṃ vṛttaḥ krūrakarmā daśānanaḥ.

तत्त्वतः सर्वम् एतन् नः प्रब्रूहि त्वं महाकपे। श्रुतार्थाश् चिन्तयिष्यामो भूयः कार्यविनिश्चयम्।

tattvataḥ sarvam etan naḥ prabrūhi tvaṃ mahākape. śrutārthāś cintayiṣyāmo bhūyaḥ kāryaviniścayam.

यश् चार्थस् तत्र वक्तव्यो गतैर् अस्माभिर् आत्मवान्। रक्षितव्यं च यत् तत्र तद् भवान् व्याकरोतु नः।

yaś cārthas tatra vaktavyo gatair asmābhir ātmavān. rakṣitavyaṃ ca yat tatra tad bhavān vyākarotu naḥ.

स नियुक्तस् ततस् तेन संप्रहृष्टतनूरुहः। नमस्यञ् शिरसा देव्यै सीतायै प्रत्यभाषत।

sa niyuktas tatas tena saṃprahṛṣṭatanūruhaḥ. namasyañ śirasā devyai sītāyai pratyabhāṣata.

प्रत्यक्षम् एव भवतां महेन्द्राग्रात् खम् आप्लुतः। उदधेर् दक्षिणं पारं काङ्क्षमाणः समाहितः।

pratyakṣam eva bhavatāṃ mahendrāgrāt kham āplutaḥ. udadher dakṣiṇaṃ pāraṃ kāṅkṣamāṇaḥ samāhitaḥ.

गच्छतश् च हि मे घोरं विघ्नरूपम् इवाभवत्। काञ्चनं शिखरं दिव्यं पश्यामि सुमनोहरम्।

gacchataś ca hi me ghoraṃ vighnarūpam ivābhavat. kāñcanaṃ śikharaṃ divyaṃ paśyāmi sumanoharam.

स्थितं पन्थानम् आवृत्य मेने विघ्नं च तं नगम्।

sthitaṃ panthānam āvṛtya mene vighnaṃ ca taṃ nagam.

उपसंगम्य तं दिव्यं काञ्चनं नगसत्तमम्। कृता मे मनसा बुद्धिर् भेत्तव्यो ऽयं मयेति च।

upasaṃgamya taṃ divyaṃ kāñcanaṃ nagasattamam. kṛtā me manasā buddhir bhettavyo 'yaṃ mayeti ca.

प्रहतं च मया तस्य लाङ्गूलेन महागिरेः। शिखरं सूर्यसंकाशं व्यशीर्यत सहस्रधा।

prahataṃ ca mayā tasya lāṅgūlena mahāgireḥ. śikharaṃ sūryasaṃkāśaṃ vyaśīryata sahasradhā.

व्यवसायं च मे बुद्ध्वा स होवाच महागिरिः। पुत्रेति मधुरां बाणीं मनःप्रह्लादयन्न् इव।

vyavasāyaṃ ca me buddhvā sa hovāca mahāgiriḥ. putreti madhurāṃ bāṇīṃ manaḥprahlādayann iva.

पितृव्यं चापि मां विद्धि सखायं मातरिश्वनः। मैनाकम् इति विख्यातं निवसन्तं महोदधौ।

pitṛvyaṃ cāpi māṃ viddhi sakhāyaṃ mātariśvanaḥ. mainākam iti vikhyātaṃ nivasantaṃ mahodadhau.

पक्ष्ववन्तः पुरा पुत्र बभूवुः पर्वतोत्तमाः। छन्दतः पृथिवीं चेरुर् बाधमानाः समन्ततः।

pakṣvavantaḥ purā putra babhūvuḥ parvatottamāḥ. chandataḥ pṛthivīṃ cerur bādhamānāḥ samantataḥ.

श्रुत्वा नगानां चरितं महेन्द्रः पाकशासनः। चिच्छेद भगवान् पक्षान् वज्रेणैषां सहस्रशः।

śrutvā nagānāṃ caritaṃ mahendraḥ pākaśāsanaḥ. ciccheda bhagavān pakṣān vajreṇaiṣāṃ sahasraśaḥ.

अहं तु मोक्षितस् तस्मात् तव पित्रा महात्मना। मारुतेन तदा वत्स प्रक्षिप्तो ऽस्मि महार्णवे।

ahaṃ tu mokṣitas tasmāt tava pitrā mahātmanā. mārutena tadā vatsa prakṣipto 'smi mahārṇave.

रामस्य च मया साह्ये वर्तितव्यम् अरिंदम। रामो धर्मभृतां श्रेष्ठो महेन्द्रसमविक्रमः।

rāmasya ca mayā sāhye vartitavyam ariṃdama. rāmo dharmabhṛtāṃ śreṣṭho mahendrasamavikramaḥ.

एतच् छ्रुत्वा मया तस्य मैनाकस्य महात्मनः। कार्यम् आवेद्य तु गिरेर् उद्धतं च मनो मम।

etac chrutvā mayā tasya mainākasya mahātmanaḥ. kāryam āvedya tu girer uddhataṃ ca mano mama.

तेन चाहम् अनुज्ञातो मैनाकेन महात्मना। उत्तमं जवम् आस्थाय शेषम् अध्वानम् आस्थितः।

tena cāham anujñāto mainākena mahātmanā. uttamaṃ javam āsthāya śeṣam adhvānam āsthitaḥ.

ततो ऽहं सुचिरं कालं वेगेनाभ्यगमं पथि। ततः पश्याम्य् अहं देवीं सुरसां नागमातरम्।

tato 'haṃ suciraṃ kālaṃ vegenābhyagamaṃ pathi. tataḥ paśyāmy ahaṃ devīṃ surasāṃ nāgamātaram.

समुद्रमध्ये सा देवी वचनं माम् अभाषत। मम भक्ष्यः प्रदिष्टस् त्वम् अमारैर् हरिसत्तमम्। ततस् त्वां भक्षयिष्यामि विहितस् त्वं चिरस्य मे।

samudramadhye sā devī vacanaṃ mām abhāṣata. mama bhakṣyaḥ pradiṣṭas tvam amārair harisattamam. tatas tvāṃ bhakṣayiṣyāmi vihitas tvaṃ cirasya me.

एवम् उक्तः सुरसया प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः। विवर्णवदनो भूत्वा वाक्यं चेदम् उदीरयम्।

evam uktaḥ surasayā prāñjaliḥ praṇataḥ sthitaḥ. vivarṇavadano bhūtvā vākyaṃ cedam udīrayam.

रामो दाशरथिः श्रीमान् प्रविष्टो दण्डकावनम्। लक्ष्मणेन सह भ्रात्रा सीतया च परंतपः।

rāmo dāśarathiḥ śrīmān praviṣṭo daṇḍakāvanam. lakṣmaṇena saha bhrātrā sītayā ca paraṃtapaḥ.

तस्य सीता हृता भार्या रावणेन दुरात्मना। तस्याः सकाशं दूतो ऽहं गमिष्ये रामशासनात्।

tasya sītā hṛtā bhāryā rāvaṇena durātmanā. tasyāḥ sakāśaṃ dūto 'haṃ gamiṣye rāmaśāsanāt.

कर्तुम् अर्हसि रामस्य साह्यं विषयवासिनि।

kartum arhasi rāmasya sāhyaṃ viṣayavāsini.

अथ वा मैथिलीं दृष्ट्वा रामं चाक्लिष्टकारिणम्। आगमिष्यामि ते वक्त्रं सत्यं प्रतिशृणोति मे।

atha vā maithilīṃ dṛṣṭvā rāmaṃ cākliṣṭakāriṇam. āgamiṣyāmi te vaktraṃ satyaṃ pratiśṛṇoti me.

एवम् उक्ता मया सा तु सुरसा कामरूपिणी। अब्रवीन् नातिवर्तेत कश् चिद् एष वरो मम।

evam uktā mayā sā tu surasā kāmarūpiṇī. abravīn nātivarteta kaś cid eṣa varo mama.

एवम् उक्तः सुरसया दशयोजनम् आयतः। ततो ऽर्धगुणविस्तारो बभूवाहं क्षणेन तु।

evam uktaḥ surasayā daśayojanam āyataḥ. tato 'rdhaguṇavistāro babhūvāhaṃ kṣaṇena tu.

मत्प्रमाणानुरूपं च व्यादितं तन्मुखं तया। तद् दृष्ट्वा व्यादितं त्व् आस्यं ह्रस्वं ह्य् अकरवं वपुः।

matpramāṇānurūpaṃ ca vyāditaṃ tanmukhaṃ tayā. tad dṛṣṭvā vyāditaṃ tv āsyaṃ hrasvaṃ hy akaravaṃ vapuḥ.

तस्मिन् मुहूर्ते च पुनर् बभूवाङ्गुष्ठसंमितः। अभिपत्याशु तद् वक्त्रं निर्गतो ऽहं ततः क्षणात्।

tasmin muhūrte ca punar babhūvāṅguṣṭhasaṃmitaḥ. abhipatyāśu tad vaktraṃ nirgato 'haṃ tataḥ kṣaṇāt.

अब्रवीत् सुरसा देवी स्वेन रूपेण मां पुनः। अर्थसिद्ध्यै हरिश्रेष्ठ गच्छ सौम्य यथासुखम्।

abravīt surasā devī svena rūpeṇa māṃ punaḥ. arthasiddhyai hariśreṣṭha gaccha saumya yathāsukham.

समानय च वैदेहीं राघवेण महात्मना। सुखी भव महाबाहो प्रीतास्मि तव वानर।

samānaya ca vaidehīṃ rāghaveṇa mahātmanā. sukhī bhava mahābāho prītāsmi tava vānara.

ततो ऽहं साधु साध्वीति सर्वभूतैः प्रशंसितः। ततो ऽन्तरिक्षं विपुलं प्लुतो ऽहं गरुडो यथा।

tato 'haṃ sādhu sādhvīti sarvabhūtaiḥ praśaṃsitaḥ. tato 'ntarikṣaṃ vipulaṃ pluto 'haṃ garuḍo yathā.

छाया मे निगृहीता च न च पश्यामि किं चन। सो ऽहं विगतवेगस् तु दिशो दश विलोकयन्। न किं चित् तत्र पश्यामि येन मे ऽपहृता गतिः।

chāyā me nigṛhītā ca na ca paśyāmi kiṃ cana. so 'haṃ vigatavegas tu diśo daśa vilokayan. na kiṃ cit tatra paśyāmi yena me 'pahṛtā gatiḥ.

ततो मे बुद्धिर् उत्पन्ना किं नाम गमने मम। ईदृशो विघ्न उत्पन्नो रूपं यत्र न दृश्यते।

tato me buddhir utpannā kiṃ nāma gamane mama. īdṛśo vighna utpanno rūpaṃ yatra na dṛśyate.

अधो भागेन मे दृष्टिः शोचता पातिता मया। ततो ऽद्राक्षम् अहं भीमां राक्षसीं सलिले शयाम्।

adho bhāgena me dṛṣṭiḥ śocatā pātitā mayā. tato 'drākṣam ahaṃ bhīmāṃ rākṣasīṃ salile śayām.

प्रहस्य च महानादम् उक्तो ऽहं भीमया तया। अवस्थितम् असंभ्रान्तम् इदं वाक्यम् अशोभनम्।

prahasya ca mahānādam ukto 'haṃ bhīmayā tayā. avasthitam asaṃbhrāntam idaṃ vākyam aśobhanam.

क्वासि गन्ता महाकाय क्षुधिताया ममेप्सितः। भक्षः प्रीणय मे देहं चिरम् आहारवर्जितम्।

kvāsi gantā mahākāya kṣudhitāyā mamepsitaḥ. bhakṣaḥ prīṇaya me dehaṃ ciram āhāravarjitam.

बाढम् इत्य् एव तां वाणीं प्रत्यगृह्णाम् अहं ततः। आस्य प्रमाणाद् अधिकं तस्याः कायम् अपूरयम्।

bāḍham ity eva tāṃ vāṇīṃ pratyagṛhṇām ahaṃ tataḥ. āsya pramāṇād adhikaṃ tasyāḥ kāyam apūrayam.

तस्याश् चास्यं महद् भीमं वर्धते मम भक्षणे। न च मां सा तु बुबुधे मम वा विकृतं कृतम्।

tasyāś cāsyaṃ mahad bhīmaṃ vardhate mama bhakṣaṇe. na ca māṃ sā tu bubudhe mama vā vikṛtaṃ kṛtam.

ततो ऽहं विपुलं रूपं संक्षिप्य निमिषान्तरात्। तस्या हृदयम् आदाय प्रपतामि नभस्तलम्।

tato 'haṃ vipulaṃ rūpaṃ saṃkṣipya nimiṣāntarāt. tasyā hṛdayam ādāya prapatāmi nabhastalam.

सा विसृष्टभुजा भीमा पपात लवणाम्भसि। मया पर्वतसंकाशा निकृत्तहृदया सती।

sā visṛṣṭabhujā bhīmā papāta lavaṇāmbhasi. mayā parvatasaṃkāśā nikṛttahṛdayā satī.

शृणोमि खगतानां च सिद्धानां चारणैः सह। राक्षसी सिंहिका भीमा क्षिप्रं हनुमता हृता।

śṛṇomi khagatānāṃ ca siddhānāṃ cāraṇaiḥ saha. rākṣasī siṃhikā bhīmā kṣipraṃ hanumatā hṛtā.

तां हत्वा पुनर् एवाहं कृत्यम् आत्ययिकं स्मरन्। गत्वा च महद् अध्वानं पश्यामि नगमण्डितम्। दक्षिणं तीरम् उदधेर् लङ्का यत्र च सा पुरी।

tāṃ hatvā punar evāhaṃ kṛtyam ātyayikaṃ smaran. gatvā ca mahad adhvānaṃ paśyāmi nagamaṇḍitam. dakṣiṇaṃ tīram udadher laṅkā yatra ca sā purī.

अस्तं दिनकरे याते रक्षसां निलयं पुरीम्। प्रविष्टो ऽहम् अविज्ञातो रक्षोभिर् भीमविक्रमैः।

astaṃ dinakare yāte rakṣasāṃ nilayaṃ purīm. praviṣṭo 'ham avijñāto rakṣobhir bhīmavikramaiḥ.

तत्राहं सर्वरात्रं तु विचिन्वञ् जनकात्मजाम्। रावणान्तःपुरगतो न चापश्यं सुमध्यमाम्।

tatrāhaṃ sarvarātraṃ tu vicinvañ janakātmajām. rāvaṇāntaḥpuragato na cāpaśyaṃ sumadhyamām.

ततः सीताम् अपश्यंस् तु रावणस्य निवेशने। शोकसागरम् आसाद्य न पारम् उपलक्षये।

tataḥ sītām apaśyaṃs tu rāvaṇasya niveśane. śokasāgaram āsādya na pāram upalakṣaye.

शोचता च मया दृष्टं प्राकारेण समावृतम्। काञ्चनेन विकृष्टेन गृहोपवनम् उत्तमम्।

śocatā ca mayā dṛṣṭaṃ prākāreṇa samāvṛtam. kāñcanena vikṛṣṭena gṛhopavanam uttamam.

स प्राकारम् अवप्लुत्य पश्यामि बहुपादपम्।

sa prākāram avaplutya paśyāmi bahupādapam.

अशोकवनिकामध्ये शिंशपापादपो महान्। तम् आरुह्य च पश्यामि काञ्चनं कदली वनम्।

aśokavanikāmadhye śiṃśapāpādapo mahān. tam āruhya ca paśyāmi kāñcanaṃ kadalī vanam.

अदूराच् छिंशपावृक्षात् पश्यामि वनवर्णिनीम्। श्यामां कमलपत्राक्षीम् उपवासकृशाननाम्।

adūrāc chiṃśapāvṛkṣāt paśyāmi vanavarṇinīm. śyāmāṃ kamalapatrākṣīm upavāsakṛśānanām.

राक्षसीभिर् विरूपाभिः क्रूराभिर् अभिसंवृताम्। मांसशोणितभक्ष्याभिर् व्याघ्रीभिर् हरिणीं यथा।

rākṣasībhir virūpābhiḥ krūrābhir abhisaṃvṛtām. māṃsaśoṇitabhakṣyābhir vyāghrībhir hariṇīṃ yathā.

तां दृष्ट्वा तादृशीं नारीं रामपत्नीम् अनिन्दिताम्। तत्रैव शिंशपावृक्षे पश्यन्न् अहम् अवस्थितः।

tāṃ dṛṣṭvā tādṛśīṃ nārīṃ rāmapatnīm aninditām. tatraiva śiṃśapāvṛkṣe paśyann aham avasthitaḥ.

ततो हलहलाशब्दं काञ्चीनूपुरमिश्रितम्। शृणोम्य् अधिकगम्भीरं रावणस्य निवेशने।

tato halahalāśabdaṃ kāñcīnūpuramiśritam. śṛṇomy adhikagambhīraṃ rāvaṇasya niveśane.

ततो ऽहं परमोद्विग्नः स्वरूपं प्रत्यसंहरम्। अहं च शिंशपावृक्षे पक्षीव गहने स्थितः।

tato 'haṃ paramodvignaḥ svarūpaṃ pratyasaṃharam. ahaṃ ca śiṃśapāvṛkṣe pakṣīva gahane sthitaḥ.

ततो रावणदाराश् च रावणश् च महाबलः। तं देशं समनुप्राप्ता यत्र सीताभवत् स्थिता।

tato rāvaṇadārāś ca rāvaṇaś ca mahābalaḥ. taṃ deśaṃ samanuprāptā yatra sītābhavat sthitā.

तं दृष्ट्वाथ वरारोहा सीता रक्षोगणेश्वरम्। संकुच्योरू स्तनौ पीनौ बाहुभ्यां परिरभ्य च।

taṃ dṛṣṭvātha varārohā sītā rakṣogaṇeśvaram. saṃkucyorū stanau pīnau bāhubhyāṃ parirabhya ca.

ताम् उवाच दशग्रीवः सीतां परमदुःखिताम्। अवाक्शिराः प्रपतितो बहु मन्यस्व माम् इति।

tām uvāca daśagrīvaḥ sītāṃ paramaduḥkhitām. avākśirāḥ prapatito bahu manyasva mām iti.

यदि चेत् त्वं तु मां दर्पान् नाभिनन्दसि गर्विते। द्विमासानन्तरं सीते पास्यामि रुधिरं तव।

yadi cet tvaṃ tu māṃ darpān nābhinandasi garvite. dvimāsānantaraṃ sīte pāsyāmi rudhiraṃ tava.

एतच् छ्रुत्वा वचस् तस्य रावणस्य दुरात्मनः। उवाच परमक्रुद्धा सीता वचनम् उत्तमम्।

etac chrutvā vacas tasya rāvaṇasya durātmanaḥ. uvāca paramakruddhā sītā vacanam uttamam.

राक्षसाधम रामस्य भार्याम् अमिततेजसः। इक्ष्वाकुकुलनाथस्य स्नुषां दशरथस्य च। अवाच्यं वदतो जिह्वा कथं न पतिता तव।

rākṣasādhama rāmasya bhāryām amitatejasaḥ. ikṣvākukulanāthasya snuṣāṃ daśarathasya ca. avācyaṃ vadato jihvā kathaṃ na patitā tava.

किंस्विद् वीर्यं तवानार्य यो मां भर्तुर् असंनिधौ। अपहृत्यागतः पाप तेनादृष्टो महात्मना।

kiṃsvid vīryaṃ tavānārya yo māṃ bhartur asaṃnidhau. apahṛtyāgataḥ pāpa tenādṛṣṭo mahātmanā.

न त्वं रामस्य सदृशो दास्ये ऽप्य् अस्या न युज्यसे। यज्ञीयः सत्यवाक् चैव रणश्लाघी च राघवः।

na tvaṃ rāmasya sadṛśo dāsye 'py asyā na yujyase. yajñīyaḥ satyavāk caiva raṇaślāghī ca rāghavaḥ.

जानक्या परुषं वाक्यम् एवम् उक्तो दशाननः। जज्वाल सहसा कोपाच् चितास्थ इव पावकः।

jānakyā paruṣaṃ vākyam evam ukto daśānanaḥ. jajvāla sahasā kopāc citāstha iva pāvakaḥ.

विवृत्य नयने क्रूरे मुष्टिम् उद्यम्य दक्षिणम्। मैथिलीं हन्तुम् आरब्धः स्त्रीभिर् हाहाकृतं तदा।

vivṛtya nayane krūre muṣṭim udyamya dakṣiṇam. maithilīṃ hantum ārabdhaḥ strībhir hāhākṛtaṃ tadā.

स्त्रीणां मध्यात् समुत्पत्य तस्य भार्या दुरात्मनः। वरा मन्दोदरी नाम तया स प्रतिषेधितः।

strīṇāṃ madhyāt samutpatya tasya bhāryā durātmanaḥ. varā mandodarī nāma tayā sa pratiṣedhitaḥ.

उक्तश् च मधुरां वाणीं तया स मदनार्दितः। सीतया तव किं कार्यं महेन्द्रसमविक्रम। मया सह रमस्वाद्य मद्विशिष्टा न जानकी।

uktaś ca madhurāṃ vāṇīṃ tayā sa madanārditaḥ. sītayā tava kiṃ kāryaṃ mahendrasamavikrama. mayā saha ramasvādya madviśiṣṭā na jānakī.

देवगन्धर्वकन्याभिर् यक्षकन्याभिर् एव च। सार्धं प्रभो रमस्वेह सीतया किं करिष्यसि।

devagandharvakanyābhir yakṣakanyābhir eva ca. sārdhaṃ prabho ramasveha sītayā kiṃ kariṣyasi.

ततस् ताभिः समेताभिर् नारीभिः स महाबलः। उत्थाप्य सहसा नीतो भवनं स्वं निशाचरः।

tatas tābhiḥ sametābhir nārībhiḥ sa mahābalaḥ. utthāpya sahasā nīto bhavanaṃ svaṃ niśācaraḥ.

याते तस्मिन् दशग्रीवे राक्षस्यो विकृताननाः। सीतां निर्भर्त्सयाम् आसुर् वाक्यैः क्रूरैः सुदारुणैः।

yāte tasmin daśagrīve rākṣasyo vikṛtānanāḥ. sītāṃ nirbhartsayām āsur vākyaiḥ krūraiḥ sudāruṇaiḥ.

तृणवद् भाषितं तासां गणयाम् आस जानकी। तर्जितं च तदा तासां सीतां प्राप्य निरर्थकम्।

tṛṇavad bhāṣitaṃ tāsāṃ gaṇayām āsa jānakī. tarjitaṃ ca tadā tāsāṃ sītāṃ prāpya nirarthakam.

वृथागर्जितनिश्चेष्टा राक्षस्यः पिशिताशनाः। रावणाय शशंसुस् ताः सीताव्यवसितं महत्।

vṛthāgarjitaniśceṣṭā rākṣasyaḥ piśitāśanāḥ. rāvaṇāya śaśaṃsus tāḥ sītāvyavasitaṃ mahat.

ततस् ताः सहिताः सर्वा विहताशा निरुद्यमाः। परिक्षिप्य समन्तात् तां निद्रावशम् उपागताः।

tatas tāḥ sahitāḥ sarvā vihatāśā nirudyamāḥ. parikṣipya samantāt tāṃ nidrāvaśam upāgatāḥ.

तासु चैव प्रसुप्तासु सीता भर्तृहिते रता। विलप्य करुणं दीना प्रशुशोच सुदुःखिता।

tāsu caiva prasuptāsu sītā bhartṛhite ratā. vilapya karuṇaṃ dīnā praśuśoca suduḥkhitā.

तां चाहं तादृशीं दृष्ट्वा सीताया दारुणां दशाम्। चिन्तयाम् आस विश्रान्तो न च मे निर्वृतं मनः।

tāṃ cāhaṃ tādṛśīṃ dṛṣṭvā sītāyā dāruṇāṃ daśām. cintayām āsa viśrānto na ca me nirvṛtaṃ manaḥ.

संभाषणार्थे च मया जानक्याश् चिन्तितो विधिः। इक्ष्वाकुकुलवंशस् तु ततो मम पुरस्कृतः।

saṃbhāṣaṇārthe ca mayā jānakyāś cintito vidhiḥ. ikṣvākukulavaṃśas tu tato mama puraskṛtaḥ.

श्रुत्वा तु गदितां वाचं राजर्षिगणपूजिताम्। प्रत्यभाषत मां देवी बाष्पैः पिहितलोचना।

śrutvā tu gaditāṃ vācaṃ rājarṣigaṇapūjitām. pratyabhāṣata māṃ devī bāṣpaiḥ pihitalocanā.

कस् त्वं केन कथं चेह प्राप्तो वानरपुंगव। का च रामेण ते प्रीतिस् तन् मे शंसितुम् अर्हसि।

kas tvaṃ kena kathaṃ ceha prāpto vānarapuṃgava. kā ca rāmeṇa te prītis tan me śaṃsitum arhasi.

तस्यास् तद् वचनं श्रुत्वा अहम् अप्य् अब्रुवं वचः। देवि रामस्य भर्तुस् ते सहायो भीमविक्रमः। सुग्रीवो नाम विक्रान्तो वानरेन्दो महाबलः।

tasyās tad vacanaṃ śrutvā aham apy abruvaṃ vacaḥ. devi rāmasya bhartus te sahāyo bhīmavikramaḥ. sugrīvo nāma vikrānto vānarendo mahābalaḥ.

तस्य मां विद्धि भृत्यं त्वं हनूमन्तम् इहागतम्। भर्त्राहं प्रहितस् तुभ्यं रामेणाक्लिष्टकर्मणा।

tasya māṃ viddhi bhṛtyaṃ tvaṃ hanūmantam ihāgatam. bhartrāhaṃ prahitas tubhyaṃ rāmeṇākliṣṭakarmaṇā.

इदं च पुरुषव्याघ्रः श्रीमान् दाशरथिः स्वयम्। अङ्गुलीयम् अभिज्ञानम् अदात् तुभ्यं यशस्विनि।

idaṃ ca puruṣavyāghraḥ śrīmān dāśarathiḥ svayam. aṅgulīyam abhijñānam adāt tubhyaṃ yaśasvini.

तद् इच्छामि त्वयाज्ञप्तं देवि किं करवाण्य् अहम्। रामलक्ष्मणयोः पार्श्वं नयामि त्वां किम् उत्तरम्।

tad icchāmi tvayājñaptaṃ devi kiṃ karavāṇy aham. rāmalakṣmaṇayoḥ pārśvaṃ nayāmi tvāṃ kim uttaram.

एतच् छ्रुत्वा विदित्वा च सीता जनकनन्दिनी। आह रावणम् उत्साद्य राघवो मां नयत्व् इति।

etac chrutvā viditvā ca sītā janakanandinī. āha rāvaṇam utsādya rāghavo māṃ nayatv iti.

प्रणम्य शिरसा देवीम् अहम् आर्याम् अनिन्दिताम्। राघवस्य मनोह्लादम् अभिज्ञानम् अयाचिषम्।

praṇamya śirasā devīm aham āryām aninditām. rāghavasya manohlādam abhijñānam ayāciṣam.

एवम् उक्ता वरारोहा मणिप्रवरम् उत्तमम्। प्रायच्छत् परमोद्विग्ना वाचा मां संदिदेश ह।

evam uktā varārohā maṇipravaram uttamam. prāyacchat paramodvignā vācā māṃ saṃdideśa ha.

ततस् तस्यै प्रणम्याहं राजपुत्र्यै समाहितः। प्रदक्षिणं परिक्रामम् इहाभ्युद्गतमानसः।

tatas tasyai praṇamyāhaṃ rājaputryai samāhitaḥ. pradakṣiṇaṃ parikrāmam ihābhyudgatamānasaḥ.

उत्तरं पुनर् एवाह निश्चित्य मनसा तदा। हनूमन् मम वृत्तान्तं वक्तुम् अर्हसि राघवे।

uttaraṃ punar evāha niścitya manasā tadā. hanūman mama vṛttāntaṃ vaktum arhasi rāghave.

यथा श्रुत्वैव नचिरात् ताव् उभौ रामलक्ष्मणौ। सुग्रीवसहितौ वीराव् उपेयातां तथा कुरु।

yathā śrutvaiva nacirāt tāv ubhau rāmalakṣmaṇau. sugrīvasahitau vīrāv upeyātāṃ tathā kuru.

यद्य् अन्यथा भवेद् एतद् द्वौ मासौ जीवितं मम। न मां द्रक्ष्यति काकुत्स्थो म्रिये साहम् अनाथवत्।

yady anyathā bhaved etad dvau māsau jīvitaṃ mama. na māṃ drakṣyati kākutstho mriye sāham anāthavat.

तच् छ्रुत्वा करुणं वाक्यं क्रोधो माम् अभ्यवर्तत। उत्तरं च मया दृष्टं कार्यशेषम् अनन्तरम्।

tac chrutvā karuṇaṃ vākyaṃ krodho mām abhyavartata. uttaraṃ ca mayā dṛṣṭaṃ kāryaśeṣam anantaram.

ततो ऽवर्धत मे कायस् तदा पर्वतसंनिभः। युद्धकाङ्क्षी वनं तच् च विनाशयितुम् आरभे।

tato 'vardhata me kāyas tadā parvatasaṃnibhaḥ. yuddhakāṅkṣī vanaṃ tac ca vināśayitum ārabhe.

तद् भग्नं वनषण्डं तु भ्रान्तत्रस्तमृगद्विजम्। प्रतिबुद्धा निरीक्षन्ते राक्षस्यो विकृताननाः।

tad bhagnaṃ vanaṣaṇḍaṃ tu bhrāntatrastamṛgadvijam. pratibuddhā nirīkṣante rākṣasyo vikṛtānanāḥ.

मां च दृष्ट्वा वने तस्मिन् समागम्य ततस् ततः। ताः समभ्यागताः क्षिप्रं रावणायाचचक्षिरे।

māṃ ca dṛṣṭvā vane tasmin samāgamya tatas tataḥ. tāḥ samabhyāgatāḥ kṣipraṃ rāvaṇāyācacakṣire.

राजन् वनम् इदं दुर्गं तव भग्नं दुरात्मना। वानरेण ह्य् अविज्ञाय तव वीर्यं महाबल।

rājan vanam idaṃ durgaṃ tava bhagnaṃ durātmanā. vānareṇa hy avijñāya tava vīryaṃ mahābala.

दुर्बुद्धेस् तस्य राजेन्द्र तव विप्रियकारिणः। वधम् आज्ञापय क्षिप्रं यथासौ विलयं व्रजेत्।

durbuddhes tasya rājendra tava vipriyakāriṇaḥ. vadham ājñāpaya kṣipraṃ yathāsau vilayaṃ vrajet.

तच् छ्रुत्वा राक्षसेन्द्रेण विसृष्टा भृशदुर्जयाः। राक्षसाः किंकरा नाम रावणस्य मनोऽनुगाः।

tac chrutvā rākṣasendreṇa visṛṣṭā bhṛśadurjayāḥ. rākṣasāḥ kiṃkarā nāma rāvaṇasya mano'nugāḥ.

तेषाम् अशीतिसाहस्रं शूलमुद्गरपाणिनाम्। मया तस्मिन् वनोद्देशे परिघेण निषूदितम्।

teṣām aśītisāhasraṃ śūlamudgarapāṇinām. mayā tasmin vanoddeśe parigheṇa niṣūditam.

तेषां तु हतशेषा ये ते गता लघुविक्रमाः। निहतं च मया सैन्यं रावणायाचचक्षिरे।

teṣāṃ tu hataśeṣā ye te gatā laghuvikramāḥ. nihataṃ ca mayā sainyaṃ rāvaṇāyācacakṣire.

ततो मे बुद्धिर् उत्पन्ना चैत्यप्रासादम् आक्रमम्।

tato me buddhir utpannā caityaprāsādam ākramam.

तत्रस्थान् राक्षसान् हत्वा शतं स्तम्भेन वै पुनः। ललाम भूतो लङ्काया मया विध्वंसितो रुषा।

tatrasthān rākṣasān hatvā śataṃ stambhena vai punaḥ. lalāma bhūto laṅkāyā mayā vidhvaṃsito ruṣā.

ततः प्रहस्तस्य सुतं जम्बुमालिनम् आदिशत्।

tataḥ prahastasya sutaṃ jambumālinam ādiśat.

तम् अहं बलसंपन्नं राक्षसं रणकोविदम्। परिघेणातिघोरेण सूदयामि सहानुगम्।

tam ahaṃ balasaṃpannaṃ rākṣasaṃ raṇakovidam. parigheṇātighoreṇa sūdayāmi sahānugam.

तच् छ्रुत्वा राक्षसेन्द्रस् तु मन्त्रिपुत्रान् महाबलान्। पदातिबलसंपन्नान् प्रेषयाम् आस रावणः। परिघेणैव तान् सर्वान् नयामि यमसादनम्।

tac chrutvā rākṣasendras tu mantriputrān mahābalān. padātibalasaṃpannān preṣayām āsa rāvaṇaḥ. parigheṇaiva tān sarvān nayāmi yamasādanam.

मन्त्रिपुत्रान् हताञ् श्रुत्वा समरे लघुविक्रमान्। पञ्चसेनाग्रगाञ् शूरान् प्रेषयाम् आस रावणः। तान् अहं सह सैन्यान् वै सर्वान् एवाभ्यसूदयम्।

mantriputrān hatāñ śrutvā samare laghuvikramān. pañcasenāgragāñ śūrān preṣayām āsa rāvaṇaḥ. tān ahaṃ saha sainyān vai sarvān evābhyasūdayam.

ततः पुनर् दशग्रीवः पुत्रम् अक्षं महाबलम्। बहुभी राकसैः सार्धं प्रेषयाम् आस संयुगे।

tataḥ punar daśagrīvaḥ putram akṣaṃ mahābalam. bahubhī rākasaiḥ sārdhaṃ preṣayām āsa saṃyuge.

तं तु मन्दोदरी पुत्रं कुमारं रणपण्डितम्। सहसा खं समुत्क्रान्तं पादयोश् च गृहीतवान्। चर्मासिनं शतगुणं भ्रामयित्वा व्यपेषयम्।

taṃ tu mandodarī putraṃ kumāraṃ raṇapaṇḍitam. sahasā khaṃ samutkrāntaṃ pādayoś ca gṛhītavān. carmāsinaṃ śataguṇaṃ bhrāmayitvā vyapeṣayam.

तम् अक्षम् आगतं भग्नं निशम्य स दशाननः। तत इन्द्रजितं नाम द्वितीयं रावणः सुतम्। व्यादिदेश सुसंक्रुद्धो बलिनं युद्धदुर्मदम्।

tam akṣam āgataṃ bhagnaṃ niśamya sa daśānanaḥ. tata indrajitaṃ nāma dvitīyaṃ rāvaṇaḥ sutam. vyādideśa susaṃkruddho balinaṃ yuddhadurmadam.

तस्याप्य् अहं बलं सर्वं तं च राक्षसपुंगवम्। नष्टौजसं रणे कृत्वा परं हर्षम् उपागमम्।

tasyāpy ahaṃ balaṃ sarvaṃ taṃ ca rākṣasapuṃgavam. naṣṭaujasaṃ raṇe kṛtvā paraṃ harṣam upāgamam.

महता हि महाबाहुः प्रत्ययेन महाबलः। प्रेषितो रावणेनैष सह वीरैर् मदोत्कटैः।

mahatā hi mahābāhuḥ pratyayena mahābalaḥ. preṣito rāvaṇenaiṣa saha vīrair madotkaṭaiḥ.

ब्राह्मेणास्त्रेण स तु मां प्रबध्नाच् चातिवेगतः। रज्जूभिर् अभिबध्नन्ति ततो मां तत्र राक्षसाः।

brāhmeṇāstreṇa sa tu māṃ prabadhnāc cātivegataḥ. rajjūbhir abhibadhnanti tato māṃ tatra rākṣasāḥ.

रावणस्य समीपं च गृहीत्वा माम् उपानयन्। दृष्ट्वा संभाषितश् चाहं रावणेन दुरात्मना।

rāvaṇasya samīpaṃ ca gṛhītvā mām upānayan. dṛṣṭvā saṃbhāṣitaś cāhaṃ rāvaṇena durātmanā.

पृष्टश् च लङ्कागमनं राक्षसानां च तद् वधम्। तत् सर्वं च मया तत्र सीतार्थम् इति जल्पितम्।

pṛṣṭaś ca laṅkāgamanaṃ rākṣasānāṃ ca tad vadham. tat sarvaṃ ca mayā tatra sītārtham iti jalpitam.

अस्याहं दर्शनाकाङ्क्षी प्राप्तस् त्वद्भवनं विभो। मारुतस्यौरसः पुत्रो वानरो हनुमान् अहम्।

asyāhaṃ darśanākāṅkṣī prāptas tvadbhavanaṃ vibho. mārutasyaurasaḥ putro vānaro hanumān aham.

रामदूतं च मां विद्धि सुग्रीवसचिवं कपिम्। सो ऽहं दौत्येन रामस्य त्वत्समीपम् इहागतः।

rāmadūtaṃ ca māṃ viddhi sugrīvasacivaṃ kapim. so 'haṃ dautyena rāmasya tvatsamīpam ihāgataḥ.

शृणु चापि समादेशं यद् अहं प्रब्रवीमि ते। राक्षसेश हरीशस् त्वां वाक्यम् आह समाहितम्। धर्मार्थकामसहितं हितं पथ्यम् इवाशनम्।

śṛṇu cāpi samādeśaṃ yad ahaṃ prabravīmi te. rākṣaseśa harīśas tvāṃ vākyam āha samāhitam. dharmārthakāmasahitaṃ hitaṃ pathyam ivāśanam.

वसतो ऋष्यमूके मे पर्वते विपुलद्रुमे। राघवो रणविक्रान्तो मित्रत्वं समुपागतः।

vasato ṛṣyamūke me parvate vipuladrume. rāghavo raṇavikrānto mitratvaṃ samupāgataḥ.

तेन मे कथितं राजन् भार्या मे रक्षसा हृता। तत्र साहाय्यहेतोर् मे समयं कर्तुम् अर्हसि।

tena me kathitaṃ rājan bhāryā me rakṣasā hṛtā. tatra sāhāyyahetor me samayaṃ kartum arhasi.

वालिना हृतराज्येन सुग्रीवेण सह प्रभुः। चक्रे ऽग्निसाक्षिकं सक्यं राघवः सहलक्ष्मणः।

vālinā hṛtarājyena sugrīveṇa saha prabhuḥ. cakre 'gnisākṣikaṃ sakyaṃ rāghavaḥ sahalakṣmaṇaḥ.

तेन वालिनम् उत्साद्य शरेणैकेन संयुगे। वानराणां महाराजः कृतः संप्लवतां प्रभुः।

tena vālinam utsādya śareṇaikena saṃyuge. vānarāṇāṃ mahārājaḥ kṛtaḥ saṃplavatāṃ prabhuḥ.

तस्य साहाय्यम् अस्माभिः कार्यं सर्वात्मना त्व् इह। तेन प्रस्थापितस् तुभ्यं समीपम् इह धर्मतः।

tasya sāhāyyam asmābhiḥ kāryaṃ sarvātmanā tv iha. tena prasthāpitas tubhyaṃ samīpam iha dharmataḥ.

क्षिप्रम् आनीयतां सीता दीयतां राघवस्य च। यावन् न हरयो वीरा विधमन्ति बलं तव।

kṣipram ānīyatāṃ sītā dīyatāṃ rāghavasya ca. yāvan na harayo vīrā vidhamanti balaṃ tava.

वानराणां प्रभवो हि न केन विदितः पुरा। देवतानां सकाशं च ये गच्छन्ति निमन्त्रिताः।

vānarāṇāṃ prabhavo hi na kena viditaḥ purā. devatānāṃ sakāśaṃ ca ye gacchanti nimantritāḥ.

इति वानरराजस् त्वाम् आहेत्य् अभिहितो मया। माम् ऐक्षत ततो रुष्टश् चक्षुषा प्रदहन्न् इव।

iti vānararājas tvām āhety abhihito mayā. mām aikṣata tato ruṣṭaś cakṣuṣā pradahann iva.

तेन वध्यो ऽहम् आज्ञप्तो रक्षसा रौद्रकर्मणा।

tena vadhyo 'ham ājñapto rakṣasā raudrakarmaṇā.

ततो विभीषणो नाम तस्य भ्राता महामतिः। तेन राक्षसराजो ऽसौ याचितो मम कारणात्।

tato vibhīṣaṇo nāma tasya bhrātā mahāmatiḥ. tena rākṣasarājo 'sau yācito mama kāraṇāt.

दूतवध्या न दृष्टा हि राजशास्त्रेषु राक्षस। दूतेन वेदितव्यं च यथार्थं हितवादिना।

dūtavadhyā na dṛṣṭā hi rājaśāstreṣu rākṣasa. dūtena veditavyaṃ ca yathārthaṃ hitavādinā.

सुमहत्य् अपराधे ऽपि दूतस्यातुलविक्रमः। विरूपकरणं दृष्टं न वधो ऽस्तीह शास्त्रतः।

sumahaty aparādhe 'pi dūtasyātulavikramaḥ. virūpakaraṇaṃ dṛṣṭaṃ na vadho 'stīha śāstrataḥ.

विभीषणेनैवम् उक्तो रावणः संदिदेश तान्। राक्षसान् एतद् एवाद्य लाङ्गूलं दह्यताम् इति।

vibhīṣaṇenaivam ukto rāvaṇaḥ saṃdideśa tān. rākṣasān etad evādya lāṅgūlaṃ dahyatām iti.

ततस् तस्य वचः श्रुत्वा मम पुच्छं समन्ततः। वेष्टितं शणवल्कैश् च पटैः कार्पासकैस् तथा।

tatas tasya vacaḥ śrutvā mama pucchaṃ samantataḥ. veṣṭitaṃ śaṇavalkaiś ca paṭaiḥ kārpāsakais tathā.

राक्षसाः सिद्धसंनाहास् ततस् ते चण्डविक्रमाः। तद् आदीप्यन्त मे पुच्छं हनन्तः काष्ठमुष्टिभिः।

rākṣasāḥ siddhasaṃnāhās tatas te caṇḍavikramāḥ. tad ādīpyanta me pucchaṃ hanantaḥ kāṣṭhamuṣṭibhiḥ.

बद्धस्य बहुभिः पाशैर् यन्त्रितस्य च राक्षसैः। न मे पीडा भवेत् का चिद् दिदृक्षोर् नगरीं दिवा।

baddhasya bahubhiḥ pāśair yantritasya ca rākṣasaiḥ. na me pīḍā bhavet kā cid didṛkṣor nagarīṃ divā.

ततस् ते राक्षसाः शूरा बद्धं माम् अग्निसंवृतम्। अघोषयन् राजमार्गे नगरद्वारम् आगताः।

tatas te rākṣasāḥ śūrā baddhaṃ mām agnisaṃvṛtam. aghoṣayan rājamārge nagaradvāram āgatāḥ.

ततो ऽहं सुमहद् रूपं संक्षिप्य पुनर् आत्मनः। विमोचयित्वा तं बन्धं प्रकृतिष्ठः स्थितः पुनः।

tato 'haṃ sumahad rūpaṃ saṃkṣipya punar ātmanaḥ. vimocayitvā taṃ bandhaṃ prakṛtiṣṭhaḥ sthitaḥ punaḥ.

आयसं परिघं गृह्य तानि रक्षांस्य् असूदयम्। ततस् तन् नगरद्वारं वेगेनाप्लुतवान् अहम्।

āyasaṃ parighaṃ gṛhya tāni rakṣāṃsy asūdayam. tatas tan nagaradvāraṃ vegenāplutavān aham.

पुच्छेन च प्रदीप्तेन तां पुरीं साट्टगोपुराम्। दहाम्य् अहम् असंभ्रान्तो युगान्ताग्निर् इव प्रजाः।

pucchena ca pradīptena tāṃ purīṃ sāṭṭagopurām. dahāmy aham asaṃbhrānto yugāntāgnir iva prajāḥ.

दग्ध्वा लङ्कां पुनश् चैव शङ्का माम् अभ्यवर्तत। दहता च मया लङ्कां दग्धा सीता न संशयः।

dagdhvā laṅkāṃ punaś caiva śaṅkā mām abhyavartata. dahatā ca mayā laṅkāṃ dagdhā sītā na saṃśayaḥ.

अथाहं वाचम् अश्रौषं चारणानां शुभाक्षराम्। जानकी न च दग्धेति विस्मयोदन्तभाषिणाम्।

athāhaṃ vācam aśrauṣaṃ cāraṇānāṃ śubhākṣarām. jānakī na ca dagdheti vismayodantabhāṣiṇām.

ततो मे बुद्धिर् उत्पन्ना श्रुत्वा ताम् अद्भुतां गिरम्। पुनर् दृष्टा च वैदेही विसृष्टश् च तया पुनः।

tato me buddhir utpannā śrutvā tām adbhutāṃ giram. punar dṛṣṭā ca vaidehī visṛṣṭaś ca tayā punaḥ.

राघवस्य प्रभावेन भवतां चैव तेजसा। सुग्रीवस्य च कार्यार्थं मया सर्वम् अनुष्ठितम्।

rāghavasya prabhāvena bhavatāṃ caiva tejasā. sugrīvasya ca kāryārthaṃ mayā sarvam anuṣṭhitam.

एतत् सर्वं मया तत्र यथावद् उपपादितम्। अत्र यन् न कृतं शेषं तत् सर्वं क्रियताम् इति।

etat sarvaṃ mayā tatra yathāvad upapāditam. atra yan na kṛtaṃ śeṣaṃ tat sarvaṃ kriyatām iti.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...