रामायण 5.45 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

रामायण

←सुन्दर काण्ड→

←अध्याय 45→

[rm-5-45] • 39 श्लोकाः

सेनापतीन् पञ्च स तु प्रमापितान् हनूमता सानुचरान् सवाहनान्। समीक्ष्य राजा समरोद्धतोन्मुखं कुमारम् अक्षं प्रसमैक्षताक्षतम्।

senāpatīn pañca sa tu pramāpitān hanūmatā sānucarān savāhanān. samīkṣya rājā samaroddhatonmukhaṃ kumāram akṣaṃ prasamaikṣatākṣatam.

स तस्य दृष्ट्यर्पणसंप्रचोदितः प्रतापवान् काञ्चनचित्रकार्मुकः। समुत्पपाताथ सदस्य् उदीरितो द्विजातिमुख्यैर् हविषेव पावकः।

sa tasya dṛṣṭyarpaṇasaṃpracoditaḥ pratāpavān kāñcanacitrakārmukaḥ. samutpapātātha sadasy udīrito dvijātimukhyair haviṣeva pāvakaḥ.

ततो महद् बालदिवाकरप्रभं प्रतप्तजाम्बूनदजालसंततम्। रथां समास्थाय ययौ स वीर्यवान् महाहरिं तं प्रति नैरृतर्षभः।

tato mahad bāladivākaraprabhaṃ prataptajāmbūnadajālasaṃtatam. rathāṃ samāsthāya yayau sa vīryavān mahāhariṃ taṃ prati nairṛtarṣabhaḥ.

ततस् तपःसंग्रहसंचयार्जितं प्रतप्तजाम्बूनदजालशोभितम्। पताकिनं रत्नविभूषितध्वजं मनोजवाष्टाश्ववरैः सुयोजितम्।

tatas tapaḥsaṃgrahasaṃcayārjitaṃ prataptajāmbūnadajālaśobhitam. patākinaṃ ratnavibhūṣitadhvajaṃ manojavāṣṭāśvavaraiḥ suyojitam.

सुरासुराधृष्यम् असंगचारिणं रविप्रभं व्योमचरं समाहितम्। सतूणम् अष्टासिनिबद्धबन्धुरं यथाक्रमावेशितशक्तितोमरम्।

surāsurādhṛṣyam asaṃgacāriṇaṃ raviprabhaṃ vyomacaraṃ samāhitam. satūṇam aṣṭāsinibaddhabandhuraṃ yathākramāveśitaśaktitomaram.

विराजमानं प्रतिपूर्णवस्तुना सहेमदाम्ना शशिसूर्यवर्वसा। दिवाकराभं रथम् आस्थितस् ततः स निर्जगामामरतुल्यविक्रमः।

virājamānaṃ pratipūrṇavastunā sahemadāmnā śaśisūryavarvasā. divākarābhaṃ ratham āsthitas tataḥ sa nirjagāmāmaratulyavikramaḥ.

स पूरयन् खं च महीं च साचलां तुरंगमतङ्गमहारथस्वनैः। बलैः समेतैः स हि तोरणस्थितं समर्थम् आसीनम् उपागमत् कपिम्।

sa pūrayan khaṃ ca mahīṃ ca sācalāṃ turaṃgamataṅgamahārathasvanaiḥ. balaiḥ sametaiḥ sa hi toraṇasthitaṃ samartham āsīnam upāgamat kapim.

स तं समासाद्य हरिं हरीक्षणो युगान्तकालाग्निम् इव प्रजाक्षये। अवस्थितं विस्मितजातसंभ्रमः समैक्षताक्षो बहुमानचक्षुषा।

sa taṃ samāsādya hariṃ harīkṣaṇo yugāntakālāgnim iva prajākṣaye. avasthitaṃ vismitajātasaṃbhramaḥ samaikṣatākṣo bahumānacakṣuṣā.

स तस्य वेगं च कपेर् महात्मनः पराक्रमं चारिषु पार्थिवात्मजः। विचारयन् खं च बलं महाबलो हिमक्षये सूर्य इवाभिवर्धते।

sa tasya vegaṃ ca kaper mahātmanaḥ parākramaṃ cāriṣu pārthivātmajaḥ. vicārayan khaṃ ca balaṃ mahābalo himakṣaye sūrya ivābhivardhate.

स जातमन्युः प्रसमीक्ष्य विक्रमं स्थिरः स्थितः संयति दुर्निवारणम्। समाहितात्मा हनुमन्तम् आहवे प्रचोदयाम् आस शरैस् त्रिभिः शितैः।

sa jātamanyuḥ prasamīkṣya vikramaṃ sthiraḥ sthitaḥ saṃyati durnivāraṇam. samāhitātmā hanumantam āhave pracodayām āsa śarais tribhiḥ śitaiḥ.

ततः कपिं तं प्रसमीक्ष्य गर्वितं जितश्रमं शत्रुपराजयोर् जितम्। अवैक्षताक्षः समुदीर्णमानसः सबाणपाणिः प्रगृहीतकार्मुकः।

tataḥ kapiṃ taṃ prasamīkṣya garvitaṃ jitaśramaṃ śatruparājayor jitam. avaikṣatākṣaḥ samudīrṇamānasaḥ sabāṇapāṇiḥ pragṛhītakārmukaḥ.

स हेमनिष्काङ्गदचारुकुण्डलः समाससादाशु पराक्रमः कपिम्। तयोर् बभूवाप्रतिमः समागमः सुरासुराणाम् अपि संभ्रमप्रदः।

sa hemaniṣkāṅgadacārukuṇḍalaḥ samāsasādāśu parākramaḥ kapim. tayor babhūvāpratimaḥ samāgamaḥ surāsurāṇām api saṃbhramapradaḥ.

ररास भूमिर् न तताप भानुमान् ववौ न वायुः प्रचचाल चाचलः। कपेः कुमारस्य च वीक्ष्य संयुगं ननाद च द्यौर् उदधिश् च चुक्षुभे।

rarāsa bhūmir na tatāpa bhānumān vavau na vāyuḥ pracacāla cācalaḥ. kapeḥ kumārasya ca vīkṣya saṃyugaṃ nanāda ca dyaur udadhiś ca cukṣubhe.

ततः स वीरः सुमुखान् पतत्रिणः सुवर्णपुङ्खान् सविषान् इवोरगान्। समाधिसंयोगविमोक्षतत्त्वविच् छरान् अथ त्रीन् कपिमूर्ध्न्य् अपातयत्।

tataḥ sa vīraḥ sumukhān patatriṇaḥ suvarṇapuṅkhān saviṣān ivoragān. samādhisaṃyogavimokṣatattvavic charān atha trīn kapimūrdhny apātayat.

स तैः शरैर् मूर्ध्नि समं निपातितैः क्षरन्न् असृग्दिग्धविवृत्तलोचनः। नवोदितादित्यनिभः शरांशुमान् व्यराजतादित्य इवांशुमालिकः।

sa taiḥ śarair mūrdhni samaṃ nipātitaiḥ kṣarann asṛgdigdhavivṛttalocanaḥ. navoditādityanibhaḥ śarāṃśumān vyarājatāditya ivāṃśumālikaḥ.

ततः स पिङ्गाधिपमन्त्रिसत्तमः समीक्ष्य तं राजवरात्मजं रणे। उदग्रचित्रायुधचित्रकार्मुकं जहर्ष चापूर्यत चाहवोन्मुखः।

tataḥ sa piṅgādhipamantrisattamaḥ samīkṣya taṃ rājavarātmajaṃ raṇe. udagracitrāyudhacitrakārmukaṃ jaharṣa cāpūryata cāhavonmukhaḥ.

स मन्दराग्रस्थ इवांशुमाली विवृद्धकोपो बलवीर्यसंयुतः। कुमारम् अक्षं सबलं सवाहनं ददाह नेत्राग्निमरीचिभिस् तदा।

sa mandarāgrastha ivāṃśumālī vivṛddhakopo balavīryasaṃyutaḥ. kumāram akṣaṃ sabalaṃ savāhanaṃ dadāha netrāgnimarīcibhis tadā.

ततः स बाणासनशक्रकार्मुकः शरप्रवर्षो युधि राक्षसाम्बुदः। शरान् मुमोचाशु हरीश्वराचले बलाहको वृष्टिम् इवाचलोत्तमे।

tataḥ sa bāṇāsanaśakrakārmukaḥ śarapravarṣo yudhi rākṣasāmbudaḥ. śarān mumocāśu harīśvarācale balāhako vṛṣṭim ivācalottame.

ततः कपिस् तं रणचण्डविक्रमं विवृद्धतेजोबलवीर्यसायकम्। कुमारम् अक्षं प्रसमीक्ष्य संयुगे ननाद हर्षाद् घनतुल्यविक्रमः।

tataḥ kapis taṃ raṇacaṇḍavikramaṃ vivṛddhatejobalavīryasāyakam. kumāram akṣaṃ prasamīkṣya saṃyuge nanāda harṣād ghanatulyavikramaḥ.

स बालभावाद् युधि वीर्यदर्पितः प्रवृद्धमन्युः क्षतजोपमेक्षणः। समाससादाप्रतिमं रणे कपिं गजो महाकूपम् इवावृतं तृणैः।

sa bālabhāvād yudhi vīryadarpitaḥ pravṛddhamanyuḥ kṣatajopamekṣaṇaḥ. samāsasādāpratimaṃ raṇe kapiṃ gajo mahākūpam ivāvṛtaṃ tṛṇaiḥ.

स तेन बाणैः प्रसभं निपातितैश् चकार नादं घननादनिःस्वनः। समुत्पपाताशु नभः स मारुतिर् भुजोरुविक्षेपण घोरदर्शनः।

sa tena bāṇaiḥ prasabhaṃ nipātitaiś cakāra nādaṃ ghananādaniḥsvanaḥ. samutpapātāśu nabhaḥ sa mārutir bhujoruvikṣepaṇa ghoradarśanaḥ.

समुत्पतन्तं समभिद्रवद् बली स राक्षसानां प्रवरः प्रतापवान्। रथी रथश्रेष्ठतमः किरञ् शरैः पयोधरः शैलम् इवाश्मवृष्टिभिः।

samutpatantaṃ samabhidravad balī sa rākṣasānāṃ pravaraḥ pratāpavān. rathī rathaśreṣṭhatamaḥ kirañ śaraiḥ payodharaḥ śailam ivāśmavṛṣṭibhiḥ.

स ताञ् शरांस् तस्य विमोक्षयन् कपिश् चचार वीरः पथि वायुसेविते। शरान्तरे मारुतवद् विनिष्पतन् मनोजवः संयति चण्डविक्रमः।

sa tāñ śarāṃs tasya vimokṣayan kapiś cacāra vīraḥ pathi vāyusevite. śarāntare mārutavad viniṣpatan manojavaḥ saṃyati caṇḍavikramaḥ.

तम् आत्तबाणासनम् आहवोन्मुखं खम् आस्तृणन्तं विविधैः शरोत्तमैः। अवैक्षताक्षं बहुमानचक्षुषा जगाम चिन्तां च स मारुतात्मजः।

tam āttabāṇāsanam āhavonmukhaṃ kham āstṛṇantaṃ vividhaiḥ śarottamaiḥ. avaikṣatākṣaṃ bahumānacakṣuṣā jagāma cintāṃ ca sa mārutātmajaḥ.

ततः शरैर् भिन्नभुजान्तरः कपिः कुमारवर्येण महात्मना नदन्। महाभुजः कर्मविशेषतत्त्वविद् विचिन्तयाम् आस रणे पराक्रमम्।

tataḥ śarair bhinnabhujāntaraḥ kapiḥ kumāravaryeṇa mahātmanā nadan. mahābhujaḥ karmaviśeṣatattvavid vicintayām āsa raṇe parākramam.

अबालवद् बालदिवाकरप्रभः करोत्य् अयं कर्म महन् महाबलः। न चास्य सर्वाहवकर्मशोभिनः प्रमापणे मे मतिर् अत्र जायते।

abālavad bāladivākaraprabhaḥ karoty ayaṃ karma mahan mahābalaḥ. na cāsya sarvāhavakarmaśobhinaḥ pramāpaṇe me matir atra jāyate.

अयं महात्मा च महांश् च वीर्यतः समाहितश् चातिसहश् च संयुगे। असंशयं कर्मगुणोदयाद् अयं सनागयक्षैर् मुनिभिश् च पूजितः।

ayaṃ mahātmā ca mahāṃś ca vīryataḥ samāhitaś cātisahaś ca saṃyuge. asaṃśayaṃ karmaguṇodayād ayaṃ sanāgayakṣair munibhiś ca pūjitaḥ.

पराक्रमोत्साहविवृद्धमानसः समीक्षते मां प्रमुखागतः स्थितः। पराक्रमो ह्य् अस्य मनांसि कम्पयेत् सुरासुराणाम् अपि शीघ्रकारिणः।

parākramotsāhavivṛddhamānasaḥ samīkṣate māṃ pramukhāgataḥ sthitaḥ. parākramo hy asya manāṃsi kampayet surāsurāṇām api śīghrakāriṇaḥ.

न खल्व् अयं नाभिभवेद् उपेक्षितः पराक्रमो ह्य् अस्य रणे विवर्धते। प्रमापणं त्व् एव ममास्य रोचते न वर्धमानो ऽग्निर् उपेक्षितुं क्षमः।

na khalv ayaṃ nābhibhaved upekṣitaḥ parākramo hy asya raṇe vivardhate. pramāpaṇaṃ tv eva mamāsya rocate na vardhamāno 'gnir upekṣituṃ kṣamaḥ.

इति प्रवेगं तु परस्य तर्कयन् स्वकर्मयोगं च विधाय वीर्यवान्। चकार वेगं तु महाबलस् तदा मतिं च चक्रे ऽस्य वधे महाकपिः।

iti pravegaṃ tu parasya tarkayan svakarmayogaṃ ca vidhāya vīryavān. cakāra vegaṃ tu mahābalas tadā matiṃ ca cakre 'sya vadhe mahākapiḥ.

स तस्य तान् अष्टहयान् महाजवान् समाहितान् भारसहान् विवर्तने। जघान वीरः पथि वायुसेविते तलप्रहालैः पवनात्मजः कपिः।

sa tasya tān aṣṭahayān mahājavān samāhitān bhārasahān vivartane. jaghāna vīraḥ pathi vāyusevite talaprahālaiḥ pavanātmajaḥ kapiḥ.

ततस् तलेनाभिहतो महारथः स तस्य पिङ्गाधिपमन्त्रिनिर्जितः। स भग्ननीडः परिमुक्तकूबरः पपात भूमौ हतवाजिर् अम्बरात्।

tatas talenābhihato mahārathaḥ sa tasya piṅgādhipamantrinirjitaḥ. sa bhagnanīḍaḥ parimuktakūbaraḥ papāta bhūmau hatavājir ambarāt.

स तं परित्यज्य महारथो रथं सकार्मुकः खड्गधरः खम् उत्पतत्। तपोऽभियोगाद् ऋषिर् उग्रवीर्यवान् विहाय देहं मरुताम् इवालयम्।

sa taṃ parityajya mahāratho rathaṃ sakārmukaḥ khaḍgadharaḥ kham utpatat. tapo'bhiyogād ṛṣir ugravīryavān vihāya dehaṃ marutām ivālayam.

ततः कपिस् तं विचरन्तम् अम्बरे पतत्रिराजानिलसिद्धसेविते। समेत्य तं मारुतवेगविक्रमः क्रमेण जग्राह च पादयोर् दृढम्।

tataḥ kapis taṃ vicarantam ambare patatrirājānilasiddhasevite. sametya taṃ mārutavegavikramaḥ krameṇa jagrāha ca pādayor dṛḍham.

स तं समाविध्य सहस्रशः कपिर् महोरगं गृह्य इवाण्डजेश्वरः। मुमोच वेगात् पितृतुल्यविक्रमो महीतले संयति वानरोत्तमः।

sa taṃ samāvidhya sahasraśaḥ kapir mahoragaṃ gṛhya ivāṇḍajeśvaraḥ. mumoca vegāt pitṛtulyavikramo mahītale saṃyati vānarottamaḥ.

स भग्नबाहूरुकटीशिरो धरः क्षरन्न् असृन् निर्मथितास्थिलोचनः। स भिन्नसंधिः प्रविकीर्णबन्धनो हतः क्षितौ वायुसुतेन राक्षसः।

sa bhagnabāhūrukaṭīśiro dharaḥ kṣarann asṛn nirmathitāsthilocanaḥ. sa bhinnasaṃdhiḥ pravikīrṇabandhano hataḥ kṣitau vāyusutena rākṣasaḥ.

महाकपिर् भूमितले निपीड्य तं चकार रक्षोऽधिपतेर् महद् भयम्।

mahākapir bhūmitale nipīḍya taṃ cakāra rakṣo'dhipater mahad bhayam.

महर्षिभिश् चक्रचरैर् महाव्रतैः समेत्य भूतैश् च सयक्षपन्नगैः। सुरैश् च सेन्द्रैर् भृशजातविस्मयैर् हते कुमारे स कपिर् निरीक्षितः।

maharṣibhiś cakracarair mahāvrataiḥ sametya bhūtaiś ca sayakṣapannagaiḥ. suraiś ca sendrair bhṛśajātavismayair hate kumāre sa kapir nirīkṣitaḥ.

निहत्य तं वज्रसुतोपमप्रभं कुमारम् अक्षं क्षतजोपमेक्षणम्। तद् एव वीरो ऽभिजगाम तोरणं कृतक्षणः काल इव प्रजाक्षये।

nihatya taṃ vajrasutopamaprabhaṃ kumāram akṣaṃ kṣatajopamekṣaṇam. tad eva vīro 'bhijagāma toraṇaṃ kṛtakṣaṇaḥ kāla iva prajākṣaye.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents