रामायण 5.46 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

रामायण

←सुन्दर काण्ड→

←अध्याय 46→

[rm-5-46] • 59 श्लोकाः

ततस् तु रक्षोऽधिपतिर् महात्मा हनूमताक्षे निहते कुमारे। मनः समाधाय तदेन्द्रकल्पं समादिदेशेन्द्रजितं स रोषात्।

tatas tu rakṣo'dhipatir mahātmā hanūmatākṣe nihate kumāre. manaḥ samādhāya tadendrakalpaṃ samādideśendrajitaṃ sa roṣāt.

त्वम् अस्त्रविच् छस्त्रभृतां वरिष्ठः सुरासुराणाम् अपि शोकदाता। सुरेषु सेन्द्रेषु च दृष्टकर्मा पितामहाराधनसंचितास्त्रः।

tvam astravic chastrabhṛtāṃ variṣṭhaḥ surāsurāṇām api śokadātā. sureṣu sendreṣu ca dṛṣṭakarmā pitāmahārādhanasaṃcitāstraḥ.

तवास्त्रबलम् आसाद्य नासुरा न मरुद्गणाः। न कश् चित् त्रिषु लोकेषु संयुगे न गतश्रमः।

tavāstrabalam āsādya nāsurā na marudgaṇāḥ. na kaś cit triṣu lokeṣu saṃyuge na gataśramaḥ.

भुजवीर्याभिगुप्तश् च तपसा चाभिरक्षितः। देशकालविभागज्ञस् त्वम् एव मतिसत्तमः।

bhujavīryābhiguptaś ca tapasā cābhirakṣitaḥ. deśakālavibhāgajñas tvam eva matisattamaḥ.

न ते ऽस्त्य् अशक्यं समरेषु कर्मणा न ते ऽस्त्य् अकार्यं मतिपूर्वमन्त्रणे। न सो ऽस्ति कश् चित् त्रिषु संग्रहेषु वै न वेद यस् ते ऽस्त्रबलं बलं च ते।

na te 'sty aśakyaṃ samareṣu karmaṇā na te 'sty akāryaṃ matipūrvamantraṇe. na so 'sti kaś cit triṣu saṃgraheṣu vai na veda yas te 'strabalaṃ balaṃ ca te.

ममानुरूपं तपसो बलं च ते पराक्रमश् चास्त्रबलं च संयुगे। न त्वां समासाद्य रणावमर्दे मनः श्रमं गच्छति निश्चितार्थम्।

mamānurūpaṃ tapaso balaṃ ca te parākramaś cāstrabalaṃ ca saṃyuge. na tvāṃ samāsādya raṇāvamarde manaḥ śramaṃ gacchati niścitārtham.

निहता इंकराः सर्वे जम्बुमाली च राक्षसः। अमात्यपुत्रा वीराश् च पञ्च सेनाग्रयायिनः।

nihatā iṃkarāḥ sarve jambumālī ca rākṣasaḥ. amātyaputrā vīrāś ca pañca senāgrayāyinaḥ.

सहोदरस् ते दयितः कुमारो ऽक्षश् च सूदितः। न तु तेष्व् एव मे सारो यस् त्वय्य् अरिनिषूदन।

sahodaras te dayitaḥ kumāro 'kṣaś ca sūditaḥ. na tu teṣv eva me sāro yas tvayy ariniṣūdana.

इदं हि दृष्ट्वा मतिमन् महद् बलं कपेः प्रभावं च पराक्रमं च। त्वम् आत्मनश् चापि समीक्ष्य सारं कुरुष्व वेगं स्वबलानुरूपम्।

idaṃ hi dṛṣṭvā matiman mahad balaṃ kapeḥ prabhāvaṃ ca parākramaṃ ca. tvam ātmanaś cāpi samīkṣya sāraṃ kuruṣva vegaṃ svabalānurūpam.

बलावमर्दस् त्वयि संनिकृष्टे यथा गते शाम्यति शान्तशत्रौ। तथा समीक्ष्यात्मबलं परं च समारभस्वास्त्रविदां वरिष्ठ।

balāvamardas tvayi saṃnikṛṣṭe yathā gate śāmyati śāntaśatrau. tathā samīkṣyātmabalaṃ paraṃ ca samārabhasvāstravidāṃ variṣṭha.

न खल्व् इयं मतिः श्रेष्ठा यत् त्वां संप्रेषयाम्य् अहम्। इयं च राजधर्माणां क्षत्रस्य च मतिर् मता।

na khalv iyaṃ matiḥ śreṣṭhā yat tvāṃ saṃpreṣayāmy aham. iyaṃ ca rājadharmāṇāṃ kṣatrasya ca matir matā.

नानाशस्त्रैश् च संग्रामे वैशारद्यम् अरिंदम। अवश्यम् एव बोद्धव्यं काम्यश् च विजयो रणे।

nānāśastraiś ca saṃgrāme vaiśāradyam ariṃdama. avaśyam eva boddhavyaṃ kāmyaś ca vijayo raṇe.

ततः पितुस् तद् वचनं निशम्य प्रदक्षिणं दक्षसुतप्रभावः। चकार भर्तारम् अदीनसत्त्वो रणाय वीरः प्रतिपन्नबुद्धिः।

tataḥ pitus tad vacanaṃ niśamya pradakṣiṇaṃ dakṣasutaprabhāvaḥ. cakāra bhartāram adīnasattvo raṇāya vīraḥ pratipannabuddhiḥ.

ततस् तैः स्वगणैर् इष्टैर् इन्द्रजित् प्रतिपूजितः। युद्धोद्धतकृतोत्साहः संग्रामं प्रतिपद्यत।

tatas taiḥ svagaṇair iṣṭair indrajit pratipūjitaḥ. yuddhoddhatakṛtotsāhaḥ saṃgrāmaṃ pratipadyata.

श्रीमान् पद्मपलाशाक्षो राक्षसाधिपतेः सुतः। निर्जगाम महातेजाः समुद्र इव पर्वसु।

śrīmān padmapalāśākṣo rākṣasādhipateḥ sutaḥ. nirjagāma mahātejāḥ samudra iva parvasu.

स पक्षि राजोपमतुल्यवेगैर् व्यालैश् चतुर्भिः सिततीक्ष्णदंष्ट्रैः। रथं समायुक्तम् असंगवेगं समारुरोहेन्द्रजिद् इन्द्रकल्पः।

sa pakṣi rājopamatulyavegair vyālaiś caturbhiḥ sitatīkṣṇadaṃṣṭraiḥ. rathaṃ samāyuktam asaṃgavegaṃ samārurohendrajid indrakalpaḥ.

स रथी धन्विनां श्रेष्ठः शस्त्रज्ञो ऽस्त्रविदां वरः। रथेनाभिययौ क्षिप्रं हनूमान् यत्र सो ऽभवत्।

sa rathī dhanvināṃ śreṣṭhaḥ śastrajño 'stravidāṃ varaḥ. rathenābhiyayau kṣipraṃ hanūmān yatra so 'bhavat.

स तस्य रथनिर्घोषं ज्यास्वनं कार्मुकस्य च। निशम्य हरिवीरो ऽसौ संप्रहृष्टतरो ऽभवत्।

sa tasya rathanirghoṣaṃ jyāsvanaṃ kārmukasya ca. niśamya harivīro 'sau saṃprahṛṣṭataro 'bhavat.

सुमहच् चापम् आदाय शितशल्यांश् च सायकान्। हनूमन्तम् अभिप्रेत्य जगाम रणपण्डितः।

sumahac cāpam ādāya śitaśalyāṃś ca sāyakān. hanūmantam abhipretya jagāma raṇapaṇḍitaḥ.

तस्मिंस् ततः संयति जातहर्षे रणाय निर्गच्छति बाणपाणौ। दिशश् च सर्वाः कलुषा बभूवुर् मृगाश् च रौद्रा बहुधा विनेदुः।

tasmiṃs tataḥ saṃyati jātaharṣe raṇāya nirgacchati bāṇapāṇau. diśaś ca sarvāḥ kaluṣā babhūvur mṛgāś ca raudrā bahudhā vineduḥ.

समागतास् तत्र तु नागयक्षा महर्षयश् चक्रचराश् च सिद्धाः। नभः समावृत्य च पक्षिसंघा विनेदुर् उच्चैः परमप्रहृष्टाः।

samāgatās tatra tu nāgayakṣā maharṣayaś cakracarāś ca siddhāḥ. nabhaḥ samāvṛtya ca pakṣisaṃghā vinedur uccaiḥ paramaprahṛṣṭāḥ.

आयन्तं सरथं दृष्ट्वा तूर्णम् इन्द्रजितं कपिः। विननाद महानादं व्यवर्धत च वेगवान्।

āyantaṃ sarathaṃ dṛṣṭvā tūrṇam indrajitaṃ kapiḥ. vinanāda mahānādaṃ vyavardhata ca vegavān.

इन्द्रजित् तु रथं दिव्यम् आस्थितश् चित्रकार्मुकः। धनुर् विस्फारयाम् आस तडिदूर्जितनिःस्वनम्।

indrajit tu rathaṃ divyam āsthitaś citrakārmukaḥ. dhanur visphārayām āsa taḍidūrjitaniḥsvanam.

ततः समेताव् अतितीक्ष्णवेगौ महाबलौ तौ रणनिर्विशङ्कौ। कपिश् च रक्षोऽधिपतेश् च पुत्रः सुरासुरेन्द्राव् इव बद्धवैरौ।

tataḥ sametāv atitīkṣṇavegau mahābalau tau raṇanirviśaṅkau. kapiś ca rakṣo'dhipateś ca putraḥ surāsurendrāv iva baddhavairau.

स तस्य वीरस्य महारथस्या धनुष्मतः संयति संमतस्य। शरप्रवेगं व्यहनत् प्रवृद्धश् चचार मार्गे पितुर् अप्रमेयः।

sa tasya vīrasya mahārathasyā dhanuṣmataḥ saṃyati saṃmatasya. śarapravegaṃ vyahanat pravṛddhaś cacāra mārge pitur aprameyaḥ.

ततः शरान् आयततीक्ष्णशल्यान् सुपत्रिणः काञ्चनचित्रपुङ्खान्। मुमोच वीरः परवीरहन्ता सुसंततान् वज्रनिपातवेगान्।

tataḥ śarān āyatatīkṣṇaśalyān supatriṇaḥ kāñcanacitrapuṅkhān. mumoca vīraḥ paravīrahantā susaṃtatān vajranipātavegān.

स तस्य तत् स्यन्दननिःस्वनं च मृदङ्गभेरीपटहस्वनं च। विकृष्यमाणस्य च कार्मुकस्य निशम्य घोषं पुनर् उत्पपात।

sa tasya tat syandananiḥsvanaṃ ca mṛdaṅgabherīpaṭahasvanaṃ ca. vikṛṣyamāṇasya ca kārmukasya niśamya ghoṣaṃ punar utpapāta.

शराणाम् अन्तरेष्व् आशु व्यवर्तत महाकपिः। हरिस् तस्याभिलक्षस्य मोक्षयंल् लक्ष्यसंग्रहम्।

śarāṇām antareṣv āśu vyavartata mahākapiḥ. haris tasyābhilakṣasya mokṣayaṃl lakṣyasaṃgraham.

शराणाम् अग्रतस् तस्य पुनः समभिवर्तत। प्रसार्य हस्तौ हनुमान् उत्पपातानिलात्मजः।

śarāṇām agratas tasya punaḥ samabhivartata. prasārya hastau hanumān utpapātānilātmajaḥ.

ताव् उभौ वेगसंपन्नौ रणकर्मविशारदौ। सर्वभूतमनोग्राहि चक्रतुर् युद्धम् उत्तमम्।

tāv ubhau vegasaṃpannau raṇakarmaviśāradau. sarvabhūtamanogrāhi cakratur yuddham uttamam.

हनूमतो वेद न राक्षसो ऽन्तरं न मारुतिस् तस्य महात्मनो ऽन्तरम्। परस्परं निर्विषहौ बभूवतुः समेत्य तौ देवसमानविक्रमौ।

hanūmato veda na rākṣaso 'ntaraṃ na mārutis tasya mahātmano 'ntaram. parasparaṃ nirviṣahau babhūvatuḥ sametya tau devasamānavikramau.

ततस् तु लक्ष्ये स विहन्यमाने शरेषु मोघेषु च संपतत्सु। जगाम चिन्तां महतीं महात्मा समाधिसंयोगसमाहितात्मा।

tatas tu lakṣye sa vihanyamāne śareṣu mogheṣu ca saṃpatatsu. jagāma cintāṃ mahatīṃ mahātmā samādhisaṃyogasamāhitātmā.

ततो मतिं राक्षसराजसूनुश् चकार तस्मिन् हरिवीरमुख्ये। अवध्यतां तस्य कपेः समीक्ष्य कथं निगच्छेद् इति निग्रहार्थम्।

tato matiṃ rākṣasarājasūnuś cakāra tasmin harivīramukhye. avadhyatāṃ tasya kapeḥ samīkṣya kathaṃ nigacched iti nigrahārtham.

ततः पैतामहां वीरः सो ऽस्त्रम् अस्त्रविदां वरः। संदधे सुमहातेजास् तं हरिप्रवरं प्रति।

tataḥ paitāmahāṃ vīraḥ so 'stram astravidāṃ varaḥ. saṃdadhe sumahātejās taṃ haripravaraṃ prati.

अवध्यो ऽयम् इति ज्ञात्वा तम् अस्त्रेणास्त्रतत्त्ववित्। निजग्राह महाबाहुर् मारुतात्मजम् इन्द्रजित्।

avadhyo 'yam iti jñātvā tam astreṇāstratattvavit. nijagrāha mahābāhur mārutātmajam indrajit.

तेन बद्धस् ततो ऽस्त्रेण राक्षसेन स वानरः। अभवन् निर्विचेष्टश् च पपात च महीतले।

tena baddhas tato 'streṇa rākṣasena sa vānaraḥ. abhavan nirviceṣṭaś ca papāta ca mahītale.

ततो ऽथ बुद्ध्वा स तदास्त्रबन्धं प्रभोः प्रभावाद् विगताल्पवेगः। पितामहानुग्रहम् आत्मनश् च विचिन्तयाम् आस हरिप्रवीरः।

tato 'tha buddhvā sa tadāstrabandhaṃ prabhoḥ prabhāvād vigatālpavegaḥ. pitāmahānugraham ātmanaś ca vicintayām āsa haripravīraḥ.

ततः स्वायम्भुवैर् मन्त्रैर् ब्रह्मास्त्रम् अभिमन्त्रितम्। हनूमांश् चिन्तयाम् आस वरदानं पितामहात्।

tataḥ svāyambhuvair mantrair brahmāstram abhimantritam. hanūmāṃś cintayām āsa varadānaṃ pitāmahāt.

न मे ऽस्त्रबन्धस्य च शक्तिर् अस्ति विमोक्षणे लोकगुरोः प्रभावात्। इत्य् एवम् एवंविहितो ऽस्त्रबन्धो मयात्मयोनेर् अनुवर्तितव्यः।

na me 'strabandhasya ca śaktir asti vimokṣaṇe lokaguroḥ prabhāvāt. ity evam evaṃvihito 'strabandho mayātmayoner anuvartitavyaḥ.

स वीर्यम् अस्त्रस्य कपिर् विचार्य पितामहानुग्रहम् आत्मनश् च। विमोक्षशक्तिं परिचिन्तयित्वा पितामहाज्ञाम् अनुवर्तते स्म।

sa vīryam astrasya kapir vicārya pitāmahānugraham ātmanaś ca. vimokṣaśaktiṃ paricintayitvā pitāmahājñām anuvartate sma.

अस्त्रेणापि हि बद्धस्य भयं मम न जायते। पितामहमहेन्द्राभ्यां रक्षितस्यानिलेन च।

astreṇāpi hi baddhasya bhayaṃ mama na jāyate. pitāmahamahendrābhyāṃ rakṣitasyānilena ca.

ग्रहणे चापि रक्षोभिर् महन् मे गुणदर्शनम्। राक्षसेन्द्रेण संवादस् तस्माद् गृह्णन्तु मां परे।

grahaṇe cāpi rakṣobhir mahan me guṇadarśanam. rākṣasendreṇa saṃvādas tasmād gṛhṇantu māṃ pare.

स निश्चितार्थः परवीरहन्ता समीक्ष्य करी विनिवृत्तचेष्टः। परैः प्रसह्याभिगतैर् निगृह्य ननाद तैस् तैः परिभर्त्स्यमानः।

sa niścitārthaḥ paravīrahantā samīkṣya karī vinivṛttaceṣṭaḥ. paraiḥ prasahyābhigatair nigṛhya nanāda tais taiḥ paribhartsyamānaḥ.

ततस् तं राक्षसा दृष्ट्वा निर्विचेष्टम् अरिंदमम्। बबन्धुः शणवल्कैश् च द्रुमचीरैश् च संहतैः।

tatas taṃ rākṣasā dṛṣṭvā nirviceṣṭam ariṃdamam. babandhuḥ śaṇavalkaiś ca drumacīraiś ca saṃhataiḥ.

स रोचयाम् आस परैश् च बन्धनं प्रसह्य वीरैर् अभिनिग्रहं च। कौतूहलान् मां यदि राक्षसेन्द्रो द्रष्टुं व्यवस्येद् इति निश्चितार्थः।

sa rocayām āsa paraiś ca bandhanaṃ prasahya vīrair abhinigrahaṃ ca. kautūhalān māṃ yadi rākṣasendro draṣṭuṃ vyavasyed iti niścitārthaḥ.

स बद्धस् तेन वल्केन विमुक्तो ऽस्त्रेण वीर्यवान्। अस्त्रबन्धः स चान्यं हि न बन्धम् अनुवर्तते।

sa baddhas tena valkena vimukto 'streṇa vīryavān. astrabandhaḥ sa cānyaṃ hi na bandham anuvartate.

अथेन्द्रजित् तं द्रुमचीरबन्धं विचार्य वीरः कपिसत्तमं तम्। विमुक्तम् अस्त्रेण जगाम चिन्ताम् अन्येन बद्धो ह्य् अनुवर्तते ऽस्त्रम्।

athendrajit taṃ drumacīrabandhaṃ vicārya vīraḥ kapisattamaṃ tam. vimuktam astreṇa jagāma cintām anyena baddho hy anuvartate 'stram.

अहो महत् कर्म कृतं निरर्थकं न राक्षसैर् मन्त्रगतिर् विमृष्टा। पुनश् च नास्त्रे विहते ऽस्त्रम् अन्यत् प्रवर्तते संशयिताः स्म सर्वे।

aho mahat karma kṛtaṃ nirarthakaṃ na rākṣasair mantragatir vimṛṣṭā. punaś ca nāstre vihate 'stram anyat pravartate saṃśayitāḥ sma sarve.

अस्त्रेण हनुमान् मुक्तो नात्मानम् अवबुध्यते। कृष्यमाणस् तु रक्षोभिस् तैश् च बन्धैर् निपीडितः।

astreṇa hanumān mukto nātmānam avabudhyate. kṛṣyamāṇas tu rakṣobhis taiś ca bandhair nipīḍitaḥ.

हन्यमानस् ततः क्रूरै राक्षसैः काष्ठमुष्टिभिः। समीपं राक्षसेन्द्रस्य प्राकृष्यत स वानरः।

hanyamānas tataḥ krūrai rākṣasaiḥ kāṣṭhamuṣṭibhiḥ. samīpaṃ rākṣasendrasya prākṛṣyata sa vānaraḥ.

अथेन्द्रजित् तं प्रसमीक्ष्य मुक्तम् अस्त्रेण बद्धं द्रुमचीरसूत्रैः। व्यदर्शयत् तत्र महाबलं तं हरिप्रवीरं सगणाय राज्ञे।

athendrajit taṃ prasamīkṣya muktam astreṇa baddhaṃ drumacīrasūtraiḥ. vyadarśayat tatra mahābalaṃ taṃ haripravīraṃ sagaṇāya rājñe.

तं मत्तम् इव मातङ्गं बद्धं कपिवरोत्तमम्। राक्षसा राक्षसेन्द्राय रावणाय न्यवेदयन्।

taṃ mattam iva mātaṅgaṃ baddhaṃ kapivarottamam. rākṣasā rākṣasendrāya rāvaṇāya nyavedayan.

को ऽयं कस्य कुतो वापि किं कार्यं को व्यपाश्रयः। इति राक्षसवीराणां तत्र संजज्ञिरे कथाः।

ko 'yaṃ kasya kuto vāpi kiṃ kāryaṃ ko vyapāśrayaḥ. iti rākṣasavīrāṇāṃ tatra saṃjajñire kathāḥ.

हन्यतां दह्यतां वापि भक्ष्यताम् इति चापरे। राक्षसास् तत्र संक्रुद्धाः परस्परम् अथाब्रुवन्।

hanyatāṃ dahyatāṃ vāpi bhakṣyatām iti cāpare. rākṣasās tatra saṃkruddhāḥ parasparam athābruvan.

अतीत्य मार्गं सहसा महात्मा स तत्र रक्षोऽधिपपादमूले। ददर्श राज्ञः परिचारवृद्धान् गृहं महारत्नविभूषितं च।

atītya mārgaṃ sahasā mahātmā sa tatra rakṣo'dhipapādamūle. dadarśa rājñaḥ paricāravṛddhān gṛhaṃ mahāratnavibhūṣitaṃ ca.

स ददर्श महातेजा रावणः कपिसत्तमम्। रक्षोभिर् विकृताकारैः कृष्यमाणम् इतस् ततः।

sa dadarśa mahātejā rāvaṇaḥ kapisattamam. rakṣobhir vikṛtākāraiḥ kṛṣyamāṇam itas tataḥ.

राक्षसाधिपतिं चापि ददर्श कपिसत्तमः। तेजोबलसमायुक्तं तपन्तम् इव भास्करम्।

rākṣasādhipatiṃ cāpi dadarśa kapisattamaḥ. tejobalasamāyuktaṃ tapantam iva bhāskaram.

स रोषसंवर्तितताम्रदृष्टिर् दशाननस् तं कपिम् अन्ववेक्ष्य। अथोपविष्टान् कुलशीलवृद्धान् समादिशत् तं प्रति मन्त्रमुख्यान्।

sa roṣasaṃvartitatāmradṛṣṭir daśānanas taṃ kapim anvavekṣya. athopaviṣṭān kulaśīlavṛddhān samādiśat taṃ prati mantramukhyān.

यथाक्रमं तैः स कपिश् च पृष्टः कार्यार्थम् अर्थस्य च मूलम् आदौ। निवेदयाम् आस हरीश्वरस्य दूतः सकाशाद् अहम् आगतो ऽस्मि।

yathākramaṃ taiḥ sa kapiś ca pṛṣṭaḥ kāryārtham arthasya ca mūlam ādau. nivedayām āsa harīśvarasya dūtaḥ sakāśād aham āgato 'smi.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...

Project Home / Contents