रामायण 4.42 (श्लोक 1) - Project अर्थ (Artha)

Project Home / Contents

रामायण

←किष्किन्धा काण्ड→

←अध्याय 42→

[rm-4-42] • 62 श्लोकाः

ततः संदिश्य सुग्रीवः श्वशुरं पश्चिमां दिशम्। वीरं शतबलिं नाम वानरं वानरर्षभः।

tataḥ saṃdiśya sugrīvaḥ śvaśuraṃ paścimāṃ diśam. vīraṃ śatabaliṃ nāma vānaraṃ vānararṣabhaḥ.

उवाच राजा मन्त्रज्ञः सर्ववानरसंमतम्। वाक्यम् आत्महितं चैव रामस्य च हितं तथा।

uvāca rājā mantrajñaḥ sarvavānarasaṃmatam. vākyam ātmahitaṃ caiva rāmasya ca hitaṃ tathā.

वृतः शतसहस्रेण त्वद्विधानां वनौकसाम्। वैवस्वत सुतैः सार्धं प्रतिष्ठस्व स्वमन्त्रिभिः।

vṛtaḥ śatasahasreṇa tvadvidhānāṃ vanaukasām. vaivasvata sutaiḥ sārdhaṃ pratiṣṭhasva svamantribhiḥ.

दिशं ह्य् उदीचीं विक्रान्तां हिमशैलावतंसकाम्। सर्वतः परिमार्गध्वं रामपत्नीम् अनिन्दिताम्।

diśaṃ hy udīcīṃ vikrāntāṃ himaśailāvataṃsakām. sarvataḥ parimārgadhvaṃ rāmapatnīm aninditām.

अस्मिन् कार्ये विनिवृत्ते कृते दाशरथेः प्रिये। ऋणान् मुक्ता भविष्यामः कृतार्थार्थविदां वराः।

asmin kārye vinivṛtte kṛte dāśaratheḥ priye. ṛṇān muktā bhaviṣyāmaḥ kṛtārthārthavidāṃ varāḥ.

कृतं हि प्रियम् अस्माकं राघवेण महात्मना। तस्य चेत् प्रतिकारो ऽस्ति सफलं जीवितं भवेत्।

kṛtaṃ hi priyam asmākaṃ rāghaveṇa mahātmanā. tasya cet pratikāro 'sti saphalaṃ jīvitaṃ bhavet.

एतां बुद्धिं समास्थाय दृश्यते जानकी यथा। तथा भवद्भिः कर्तव्यम् अस्मत्प्रियहितैषिभिः।

etāṃ buddhiṃ samāsthāya dṛśyate jānakī yathā. tathā bhavadbhiḥ kartavyam asmatpriyahitaiṣibhiḥ.

अयं हि सर्वभूतानां मान्यस् तु नरसत्तमः। अस्मासु चागतप्रीती रामः परपुरंजयः।

ayaṃ hi sarvabhūtānāṃ mānyas tu narasattamaḥ. asmāsu cāgataprītī rāmaḥ parapuraṃjayaḥ.

इमानि वनदुर्गाणि नद्यः शैलान्तराणि च। भवन्तः परिमार्गंस् तु बुद्धिविक्रमसंपदा।

imāni vanadurgāṇi nadyaḥ śailāntarāṇi ca. bhavantaḥ parimārgaṃs tu buddhivikramasaṃpadā.

तत्र म्लेच्छान् पुलिन्दांश् च शूरसेनांस् तथैव च। प्रस्थालान् भरतांश् चैव कुरूंश् च सह मद्रकैः।

tatra mlecchān pulindāṃś ca śūrasenāṃs tathaiva ca. prasthālān bharatāṃś caiva kurūṃś ca saha madrakaiḥ.

काम्बोजान् यवनांश् चैव शकान् आरट्टकान् अपि। बाह्लीकान् ऋषिकांश् चैव पौरवान् अथ टङ्कणान्।

kāmbojān yavanāṃś caiva śakān āraṭṭakān api. bāhlīkān ṛṣikāṃś caiva pauravān atha ṭaṅkaṇān.

चीनान् परमचीनांश् च नीहारांश् च पुनः पुनः। अन्विष्य दरदांश् चैव हिमवन्तं विचिन्वथ।

cīnān paramacīnāṃś ca nīhārāṃś ca punaḥ punaḥ. anviṣya daradāṃś caiva himavantaṃ vicinvatha.

लोध्रपद्मकषण्डेषु देवदारुवनेषु च। रावणः सह वैदेह्य मार्गितव्यस् ततस् ततः।

lodhrapadmakaṣaṇḍeṣu devadāruvaneṣu ca. rāvaṇaḥ saha vaidehya mārgitavyas tatas tataḥ.

ततः सोमाश्रमं गत्वा देवगन्धर्वसेवितम्। कालं नाम महासानुं पर्वतं तं गमिष्यथ।

tataḥ somāśramaṃ gatvā devagandharvasevitam. kālaṃ nāma mahāsānuṃ parvataṃ taṃ gamiṣyatha.

महत्सु तस्य शृङ्गेषु निर्दरेषु गुहासु च। विचिनुध्वं महाभागां रामपत्नीं यशस्विनीम्।

mahatsu tasya śṛṅgeṣu nirdareṣu guhāsu ca. vicinudhvaṃ mahābhāgāṃ rāmapatnīṃ yaśasvinīm.

तम् अतिक्रम्य शैलेन्द्रं हेमवर्गं महागिरिम्। ततः सुदर्शनं नाम पर्वतं गन्तुम् अर्हथ।

tam atikramya śailendraṃ hemavargaṃ mahāgirim. tataḥ sudarśanaṃ nāma parvataṃ gantum arhatha.

तस्य काननषण्डेषु निर्दरेषु गुहासु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस् ततस् ततः।

tasya kānanaṣaṇḍeṣu nirdareṣu guhāsu ca. rāvaṇaḥ saha vaidehyā mārgitavyas tatas tataḥ.

तम् अतिक्रम्य चाकाशं सर्वतः शतयोजनम्। अपर्वतनदी वृक्षं सर्वसत्त्वविवर्जितम्।

tam atikramya cākāśaṃ sarvataḥ śatayojanam. aparvatanadī vṛkṣaṃ sarvasattvavivarjitam.

तं तु शीघ्रम् अतिक्रम्य कान्तारं रोमहर्षणम्। कैलासं पाण्डुरं शैलं प्राप्य हृष्टा भविष्यथ।

taṃ tu śīghram atikramya kāntāraṃ romaharṣaṇam. kailāsaṃ pāṇḍuraṃ śailaṃ prāpya hṛṣṭā bhaviṣyatha.

तत्र पाण्डुरमेघाभं जाम्बूनदपरिष्कृतम्। कुबेरभवनं दिव्यं निर्मितं विश्वकर्मणा।

tatra pāṇḍurameghābhaṃ jāmbūnadapariṣkṛtam. kuberabhavanaṃ divyaṃ nirmitaṃ viśvakarmaṇā.

विशाला नलिनी यत्र प्रभूतकमलोत्पला। हंसकारण्डवाकीर्णा अप्सरोगणसेविता।

viśālā nalinī yatra prabhūtakamalotpalā. haṃsakāraṇḍavākīrṇā apsarogaṇasevitā.

तत्र वैश्रवणो राजा सर्वभूतनमस्कृतः। धनदो रमते श्रीमान् गुह्यकैः सह यक्षराट्।

tatra vaiśravaṇo rājā sarvabhūtanamaskṛtaḥ. dhanado ramate śrīmān guhyakaiḥ saha yakṣarāṭ.

तस्य चन्द्रनिकशेषु पर्वतेषु गुहासु च। रावणः सह वैदेह्या मार्गितव्यस् ततस् ततः।

tasya candranikaśeṣu parvateṣu guhāsu ca. rāvaṇaḥ saha vaidehyā mārgitavyas tatas tataḥ.

क्रौञ्चं तु गिरिम् आसाद्य बिलं तस्य सुदुर्गमम्। अप्रमत्तैः प्रवेष्टव्यं दुष्प्रवेशं हि तत् स्मृतम्।

krauñcaṃ tu girim āsādya bilaṃ tasya sudurgamam. apramattaiḥ praveṣṭavyaṃ duṣpraveśaṃ hi tat smṛtam.

वसन्ति हि महात्मानस् तत्र सूर्यसमप्रभाः। देवैर् अप्य् अर्चिताः सम्यग् देवरूपा महर्षयः।

vasanti hi mahātmānas tatra sūryasamaprabhāḥ. devair apy arcitāḥ samyag devarūpā maharṣayaḥ.

क्रौञ्चस्य तु गुहाश् चान्याः सानूनि शिखराणि च। निर्दराश् च नितम्बाश् च विचेतव्यास् ततस् ततः।

krauñcasya tu guhāś cānyāḥ sānūni śikharāṇi ca. nirdarāś ca nitambāś ca vicetavyās tatas tataḥ.

क्रौञ्चस्य शिखरं चापि निरीक्ष्य च ततस् ततः। अवृक्षं कामशैलं च मानसं विहगालयम्।

krauñcasya śikharaṃ cāpi nirīkṣya ca tatas tataḥ. avṛkṣaṃ kāmaśailaṃ ca mānasaṃ vihagālayam.

न गतिस् तत्र भूतानां देवदानवरक्षसाम्। स च सर्वैर् विचेतव्यः ससानुप्रस्थभूधरः।

na gatis tatra bhūtānāṃ devadānavarakṣasām. sa ca sarvair vicetavyaḥ sasānuprasthabhūdharaḥ.

क्रौञ्चं गिरिम् अतिक्रम्य मैनाको नाम पर्वतः। मयस्य भवनं तत्र दानवस्य स्वयं कृतम्।

krauñcaṃ girim atikramya maināko nāma parvataḥ. mayasya bhavanaṃ tatra dānavasya svayaṃ kṛtam.

मैनाकस् तु विचेतव्यः ससानुप्रस्थकन्दरः। स्त्रीणाम् अश्वमुखीनां च निकेतास् तत्र तत्र तु।

mainākas tu vicetavyaḥ sasānuprasthakandaraḥ. strīṇām aśvamukhīnāṃ ca niketās tatra tatra tu.

तं देशं समतिक्रम्य आश्रमं सिद्धसेवितम्। सिद्धा वैखानसास् तत्र वालखिल्याश् च तापसाः।

taṃ deśaṃ samatikramya āśramaṃ siddhasevitam. siddhā vaikhānasās tatra vālakhilyāś ca tāpasāḥ.

वन्द्यास् ते तु तपःसिद्धास् तापसा वीतकल्मषाः। प्रष्टव्याश् चापि सीतायाः प्रवृत्तं विनयान्वितैः।

vandyās te tu tapaḥsiddhās tāpasā vītakalmaṣāḥ. praṣṭavyāś cāpi sītāyāḥ pravṛttaṃ vinayānvitaiḥ.

हेमपुष्करसंछन्नं तत्र वैखानसं सरः। तरुणादित्यसंकाशैर् हंसैर् विचरितं शुभैः।

hemapuṣkarasaṃchannaṃ tatra vaikhānasaṃ saraḥ. taruṇādityasaṃkāśair haṃsair vicaritaṃ śubhaiḥ.

औपवाह्यः कुबेरस्य सर्वभौम इति स्मृतः। गजः पर्येति तं देशं सदा सह करेणुभिः।

aupavāhyaḥ kuberasya sarvabhauma iti smṛtaḥ. gajaḥ paryeti taṃ deśaṃ sadā saha kareṇubhiḥ.

तत् सारः समतिक्रम्य नष्टचन्द्रदिवाकरम्। अनक्षत्रगणं व्योम निष्पयोदम् अनादिमत्।

tat sāraḥ samatikramya naṣṭacandradivākaram. anakṣatragaṇaṃ vyoma niṣpayodam anādimat.

गभस्तिभिर् इवार्कस्य स तु देशः प्रकाशते। विश्राम्यद्भिस् तपः सिद्धैर् देवकल्पैः स्वयम्प्रभैः।

gabhastibhir ivārkasya sa tu deśaḥ prakāśate. viśrāmyadbhis tapaḥ siddhair devakalpaiḥ svayamprabhaiḥ.

तं तु देशम् अतिक्रम्य शैलोदा नाम निम्नगा। उभयोस् तीरयोर् यस्याः कीचका नाम वेणवः।

taṃ tu deśam atikramya śailodā nāma nimnagā. ubhayos tīrayor yasyāḥ kīcakā nāma veṇavaḥ.

ते नयन्ति परं तीरं सिद्धान् प्रत्यानयन्ति च। उत्तराः कुरवस् तत्र कृतपुण्यप्रतिश्रियाः।

te nayanti paraṃ tīraṃ siddhān pratyānayanti ca. uttarāḥ kuravas tatra kṛtapuṇyapratiśriyāḥ.

ततः काञ्चनपद्माभिः पद्मिनीभिः कृतोदकाः। नीलवैदूर्यपत्राढ्या नद्यस् तत्र सहस्रशः।

tataḥ kāñcanapadmābhiḥ padminībhiḥ kṛtodakāḥ. nīlavaidūryapatrāḍhyā nadyas tatra sahasraśaḥ.

रक्तोत्पलवनैश् चात्र मण्डिताश् च हिरण्मयैः। तरुणादित्यसदृशैर् भान्ति तत्र जलाशयाः।

raktotpalavanaiś cātra maṇḍitāś ca hiraṇmayaiḥ. taruṇādityasadṛśair bhānti tatra jalāśayāḥ.

महार्हमणिपत्रैश् च काञ्चनप्रभ केसरैः। नीलोत्पलवनैश् चित्रैः स देशः सर्वतोवृतः।

mahārhamaṇipatraiś ca kāñcanaprabha kesaraiḥ. nīlotpalavanaiś citraiḥ sa deśaḥ sarvatovṛtaḥ.

निस्तुलाभिश् च मुक्ताभिर् मणिभिश् च महाधनैः। उद्भूतपुलिनास् तत्र जातरूपैश् च निम्नगाः।

nistulābhiś ca muktābhir maṇibhiś ca mahādhanaiḥ. udbhūtapulinās tatra jātarūpaiś ca nimnagāḥ.

सर्वरत्नमयैश् चित्रैर् अवगाढा नगोत्तमैः। जातरूपमयैश् चापि हुताशनसमप्रभैः।

sarvaratnamayaiś citrair avagāḍhā nagottamaiḥ. jātarūpamayaiś cāpi hutāśanasamaprabhaiḥ.

नित्यपुष्पफलाश् चात्र नगाः पत्ररथाकुलाः। दिव्यगन्धरसस्पर्शाः सर्वकामान् स्रवन्ति च।

nityapuṣpaphalāś cātra nagāḥ patrarathākulāḥ. divyagandharasasparśāḥ sarvakāmān sravanti ca.

नानाकाराणि वासांसि फलन्त्य् अन्ये नगोत्तमाः। मुक्तावैदूर्यचित्राणि भूषणानि तथैव च।

nānākārāṇi vāsāṃsi phalanty anye nagottamāḥ. muktāvaidūryacitrāṇi bhūṣaṇāni tathaiva ca.

स्त्रीणां यान्य् अनुरूपाणि पुरुषाणां तथैव च। सर्वर्तुसुखसेव्यानि फलन्त्य् अन्ये नगोत्तमाः।

strīṇāṃ yāny anurūpāṇi puruṣāṇāṃ tathaiva ca. sarvartusukhasevyāni phalanty anye nagottamāḥ.

महार्हाणि विचित्राणि हैमान्य् अन्ये नगोत्तमाः। शयनानि प्रसूयन्ते चित्रास्तारणवन्ति च।

mahārhāṇi vicitrāṇi haimāny anye nagottamāḥ. śayanāni prasūyante citrāstāraṇavanti ca.

मनःकान्तानि माल्यानि फलन्त्य् अत्रापरे द्रुमाः। पानानि च महार्हाणि भक्ष्याणि विविधानि च।

manaḥkāntāni mālyāni phalanty atrāpare drumāḥ. pānāni ca mahārhāṇi bhakṣyāṇi vividhāni ca.

स्त्रियश् च गुणसंपन्ना रूपयौवनलक्षिताः। गन्धर्वाः किंनरा सिद्धा नागा विद्याधरास् तथा। रमन्ते सहितास् तत्र नारीभिर् भास्करप्रभाः।

striyaś ca guṇasaṃpannā rūpayauvanalakṣitāḥ. gandharvāḥ kiṃnarā siddhā nāgā vidyādharās tathā. ramante sahitās tatra nārībhir bhāskaraprabhāḥ.

सर्वे सुकृतकर्माणः सर्वे रतिपरायणाः। सर्वे कामार्थसहिता वसन्ति सह योषितः।

sarve sukṛtakarmāṇaḥ sarve ratiparāyaṇāḥ. sarve kāmārthasahitā vasanti saha yoṣitaḥ.

गीतवादित्रनिर्घोषः सोत्कृष्टहसितस्वनः। श्रूयते सततं तत्र सर्वभूतमनोहरः।

gītavāditranirghoṣaḥ sotkṛṣṭahasitasvanaḥ. śrūyate satataṃ tatra sarvabhūtamanoharaḥ.

तत्र नामुदितः कश् चिन् नास्ति कश् चिद् असत्प्रियः। अहन्य् अहनि वर्धन्ते गुणास् तत्र मनोरमाः।

tatra nāmuditaḥ kaś cin nāsti kaś cid asatpriyaḥ. ahany ahani vardhante guṇās tatra manoramāḥ.

समतिक्रम्य तं देशम् उत्तरस् तोयसां निधिः। तत्र सोमगिरिर् नाम मध्ये हेममयो महान्।

samatikramya taṃ deśam uttaras toyasāṃ nidhiḥ. tatra somagirir nāma madhye hemamayo mahān.

इन्द्रलोकगता ये च ब्रह्मलोकगताश् च ये। देवास् तं समवेक्षन्ते गिरिराजं दिवं गतम्।

indralokagatā ye ca brahmalokagatāś ca ye. devās taṃ samavekṣante girirājaṃ divaṃ gatam.

स तु देशो विसूर्यो ऽपि तस्य भासा प्रकाशते। सूर्यलक्ष्म्याभिविज्ञेयस् तपसेव विवस्वता।

sa tu deśo visūryo 'pi tasya bhāsā prakāśate. sūryalakṣmyābhivijñeyas tapaseva vivasvatā.

भगवान् अपि विश्वात्मा शम्भुर् एकादशात्मकः। ब्रह्मा वसति देवेशो ब्रह्मर्षिपरिवारितः।

bhagavān api viśvātmā śambhur ekādaśātmakaḥ. brahmā vasati deveśo brahmarṣiparivāritaḥ.

न कथं चन गन्तव्यं कुरूणाम् उत्तरेण वः। अन्येषाम् अपि भूतानां नातिक्रामति वै गतिः।

na kathaṃ cana gantavyaṃ kurūṇām uttareṇa vaḥ. anyeṣām api bhūtānāṃ nātikrāmati vai gatiḥ.

सा हि सोमगिरिर् नाम देवानाम् अपि दुर्गमः। तम् आलोक्य ततः क्षिप्रम् उपावर्तितुम् अर्हथ।

sā hi somagirir nāma devānām api durgamaḥ. tam ālokya tataḥ kṣipram upāvartitum arhatha.

एतावद् वानरैः शक्यं गन्तुं वानरपुंगवाः। अभास्करम् अमर्यादं न जानीमस् ततः परम्।

etāvad vānaraiḥ śakyaṃ gantuṃ vānarapuṃgavāḥ. abhāskaram amaryādaṃ na jānīmas tataḥ param.

सर्वम् एतद् विचेतव्यं यन् मया परिकीर्तितम्। यद् अन्यद् अपि नोक्तं च तत्रापि क्रियतां मतिः।

sarvam etad vicetavyaṃ yan mayā parikīrtitam. yad anyad api noktaṃ ca tatrāpi kriyatāṃ matiḥ.

ततः कृतं दाशरथेर् महत् प्रियं महत्तरं चापि ततो मम प्रियम्। कृतं भविष्यत्य् अनिलानलोपमा विदेहजा दर्शनजेन कर्मणा।

tataḥ kṛtaṃ dāśarather mahat priyaṃ mahattaraṃ cāpi tato mama priyam. kṛtaṃ bhaviṣyaty anilānalopamā videhajā darśanajena karmaṇā.

ततः कृतार्थाः सहिताः सबान्धवा मयार्चिताः सर्वगुणैर् मनोरमैः। चरिष्यथोर्वीं प्रतिशान्तशत्रवः सहप्रिया भूतधराः प्लवंगमाः।

tataḥ kṛtārthāḥ sahitāḥ sabāndhavā mayārcitāḥ sarvaguṇair manoramaiḥ. cariṣyathorvīṃ pratiśāntaśatravaḥ sahapriyā bhūtadharāḥ plavaṃgamāḥ.

Project अर्थ (Artha): X, yashbonde.com, LinkedIn. See Sources

Loading adhyay...